Nghiên cứu khoa học: Quá trình hình thành bản sắc văn hóa Việt Nam

TRUNG TÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN QUỐC GIA

VIỆN KHẢO CỔ HỌC

Chƣơng trình KX - 06

NHỮNG VẤN ĐỀ VĂN MINH VĂN HÓA

VÌ SỰ PHÁT TRIỂN VÀ TIẾN BỘ XÃ HỘI

Đề tài KX 06 - 02

QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH

BẢN SẮC VĂN HÓA VIỆT NAM

Chủ nhiệm đề tài

Giáo Sƣ Hà Văn Tấn

Các tác giả

CHỬ VĂN TẦN, HÀ VĂN TẤN, HOÀNG XUÂN CHINH

PHẠM LÝ HƢƠNG, VŨ THẾ LONG

Hà-Nội - 1995

TRUNG TÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN QUỐC GIA

VIỆN KHẢO CỔ HỌC

Chƣơng trình KX - 06

NHỮNG VẤN ĐỀ VĂN MINH VĂN HÓA

VÌ SỰ PHÁT TRIỂN VÀ TIẾN BỘ XÃ HỘI

Đề tài KX 06 - 02

QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH

BẢN SẮC VĂN HÓA VIỆT NAM

Chủ nhiệm đề tài

Giáo Sƣ Hà Văn Tấn

Các tác giả

CHỬ VĂN TẦN, HÀ VĂN TẤN, HOÀNG XUÂN CHINH

PHẠM LÝ HƢƠNG, VŨ THẾ LONG

Hà-Nội - 1995

DANH SÁCH CÁC THÀNH VIÊN

THAM GIA NGHIỀN CỨU ĐỀ TÀI KX06 - 02.

Chủ nhiệm đề tài: Giáo sƣ HÀ VĂN TẤN

Các thành viên (xếp theo A, B, C):

1/ NCV. Bùi Văn Vinh.

2/ PGS. Chử Văn Tân (Chủ nhiệm đề tài nhánh).

3/ PTS. Hà Hữu Nga.

4/ PT5. Hà Văn Phùng (Thƣ ký đề tài).

5/ GS. Hà Văn Tấn (Chủ nhiệm đề tài nhánh).

6/ PGS. Hoàng Xuân Chinh (Chủ nhiệm đề tài nhánh).

7/ PTS. Nguyễn Thị Kim Dung

8/ PGS-PTS. Phạm Lý Hƣơng (Chủ nhiệm đề tài nhánh).

9/ PTS. Nguyễn Trƣờng Kỳ

10/ PTS. Trịnh Các Tƣởng

11/ PTS. Trịnh Văn Sinh.

13/ NCV. Vũ Thế Long.

MẤY LỜI NÓI ĐẦU

Bản sắc văn hóa dân tộc là hệ thống các giá trị văn hóa mà mỗi dân tộc chấp nhận. Tất

nhiên nói" giá trị" ở đây, ta không hề dùng khái niệm đó theo nghĩa giá trị học (axiologic),

nghĩa là tiến bộ hay không tiến bộ, theo nhận thức chủ quan của chúng ta. Mỗi dân tộc có một

bản sắc văn hóa riêng gồm những giá trị phù hợp với nó, kể cả những giá trị trung tính

(neutre).

"Ví dụ ăn là một yêu cầu sinh học. Nhƣng ăn bốc ăn đũa hay ăn bằng thìa thì đó là

văn hóa. Và chúng ta không thể coi cách ăn nào là tiến bộ hơn cách ăn nào. Đó là những giá

trị trung tính. Cũng nhƣ thế cái đói là động lực sinh học nhƣng khẩu vị để thỏa mãn cái đói

chính là văn hóa.

Nhƣng nói nhƣ vậy không có nghĩa là tách rời tự nhiên và văn hóa. Ngƣời ta thƣờng

nói cái gì không phải tự nhiên thì là văn hóa. Nhƣng có điều văn hóa không thể tách rời với

môi trƣờng tự nhiên. Tất nhiên, văn hóa gắn liền với ứng xử và ứng xử là cả thiên nhiên và xã

hội. Và ứng xử thì phải có chuẩn mực của cộng đồng. Chính ở những chuẩn mực cộng đồng

này, bản sắc văn hóa lộ ra rõ ràng. Và sau cùng, chúng ta cần thấy rằng văn hóa cũng phụ

thuộc vào lịch sử : lịch sử biến đổi và do đó, văn hóa cũng biến đổi theo, do những điều kiện

mà lịch sử đƣa lại.

Nhƣ vậy chúng ta cần chú ý đến ba điểm :

1. Văn hóa và môi trƣờng tự nhiên

Trong thƣ Triệu Đà viết cho vua Hán có câu" Âu Lạc ở phía Tây, ở trần mà cũng

xƣng vƣơng''. Chắc là câu đó không tránh khỏi có ý miệt thị. Nhƣng ở trần ở nƣớc Âu Lạc, và

trƣớc đó, ở thời đại các vua Hùng. thì là một đặc điểm gắn liền với văn hóa, với bản sắc văn

hóa : ở trần đóng khố đối với nam và mặc váy đối với nữ . Đóng khố mặc váy thì ở nông thôn

Việt Nam cho đến trƣớc cách mạng tháng tám còn rất phổ biến . Chúng tôi nghĩ rằng điều đó

phù hợp với điều kiện khí hậu. Đó là nói chuyện cái mặc. Cũng nhƣ vậy trong cái ăn, bát

canh có vị tri quan trọng trong bữa cơm Việt Nam. Chan canh là cách ăn đặc biệt Việt Nam.

Lấy ví dụ nhƣ ngƣời Nhật, họ không bao giờ chan lẫn cơm với canh mặc dầu nƣớc này cũng

ăn cơm và ăn canh. Và trong

các thứ rau làm canh, ngƣời Việt Nam lại thích loại rau nhớt nhƣ rau mồng tơi, rau đay ...

Cũng lại do điều kiện tự nhiên.

Tất nhiên, cũng do điều kiện khí hậu, giũa các vùng có khác nhau. Miền Nam, nhƣ

hiện nay, thích uống trà đá, còn miền Bắc, thì lại thích chè nóng. Nhƣng nhìn chung, cần chú

ý môi trƣờng tự nhiên đối với văn hóa.

Môi trƣờng tự nhiên, từ thời dựng nƣớc đến nay, lại ít thay đổi. Do đó, nhiều yếu tố

bản sắc văn hóa gắn liền với môi trƣờng có lẽ là ít thay đổi.

2.Văn hóa và môi trƣờng xã hội

Môi trƣờng xã hội thì biến đổi có phần nhanh hơn môi trƣờng tự nhiên. Thế nhƣng ở

Việt Nam, văn hóa nói chung là văn hóa xóm làng và văn hóa nông nghiệp cho đến nay tình

hình đó gần nhƣ không có mấy thay đổi.

Cái mô hình làng, liên làng và trên đó là siêu làng, vẫn là cái mô hình đã hình thành từ

ngày lập nƣớc cho đến hôm nay.

Các chuẩn mực văn hóa vẫn đƣợc quy định bằng thói quen. phong tục, cấm kỵ đã

hình thành từ nghìn xƣa. Mà chuẩn mực là việc áp dụng các giá trị vào đời sống.

"Miếng giầu là đầu câu chuyện'' Một miếng ở làng bằng sàng trong bếp"."Một giọt

máu đào hơn ao nƣớc lã", v.v và v.v... là những ứng xử mà chúng tôi nghĩ rằng đó là những

chuẩn mực khá bền vững. Và suy cho cùng, những chuẩn mực đó chắc đã nẩy sinh từ thời

dựng nƣớc. Ví dụ : Mối quan hệ giữa họ và làng ở Việt Nam, không bao giờ công xã láng

giềng hay công xã nông thôn trở nên thuần nhất, mà vẫn gắn liền với công xã thị tộc nghĩa là

vai trò của huyết tộc bao giờ cũng lớn. Chắc là ai cũng biết rằng cho đến nay, ở nông thôn

vẫn còn các "chi bộ họ ta".

Nói nhƣ vậy là phải nói đến nguyên nhân lịch sử. Đáng lý ra, khi nhà nƣớc đã xuất

hiện, thì các tàn dƣ thi tộc , các cơ sở cộng đồng dần dần biến đi. Nhƣng ở Việt Nam lại khác.

Các cuộc xâm lƣợc đã buộc các yếu tố cộng đồng phải cố kết lại. Và trong một lịch sử mà các

cuộc đấu tranh chống ngoại xâm xảy ra liên miên thì các yếu tố cộng đồng phải tồn tại lâu

dài. Trƣớc quyền lợi của dân tộc thì cá nhân phải quên đi và cộng đồng là trên hết.

Vì vậy nhìn nhận về văn hóa, về bản sắc văn hóa. chúng ta không nên quên điều kiện

lịch sử và xã hội.

3.Bản sắc văn hóa dân tộc cũng thay đổi.

Đi tìm bản sắc văn hóa, ta thƣờng đi tìm những hằng số của văn hóa. Ta hãy nghe

Trần Văn Khê nói :"Khi ngƣời phụ nữ Việt Nam mặc áo dài, khác với áo "Ki mô nô"

của Nhật, áo "Sari" của Ấn Độ, áo dài "xẻ từ đùi tới chân" nhƣ áo Thƣợng Hải, chúng ta cho

rằng áo dài có tính dân tộc. Ai thấy áo dài cũng biết ngay là áo của dân tộc Viêt Nam. Khi

chúng ta ăn thịt kho, cá kho bằng nƣớc dừa xiêm, có bỏ nƣớc màu, khác hẳn với thịt heo xào

"chua ngọt" và cá chƣng tƣơng của ngƣời Trung Quốc, thì thịt kho, cá kho đã mang tính "dân

tộc" Việt Nam. Nói chi đến cách "gói nem chua", thì dân tộc Trung Quốc, Nhật Bản, Triều

Tiên, Thái Lan nhất định không biết làm món ấy ."Nem chua" rất đậm màu dân tộc Việt

Nam".

Nhƣng ta bỗng tự hỏi rằng cái áo dài Việt Nam kia có từ bao giờ ? Cái áo dài đó sản

sinh ra gần đây thôi, chứ đâu phải có từ đầu. Thế mới biết, trong các yếu tố bản sắc dân tộc,

có những cái xuất hiện sau, có những cái hấp thụ từ bên ngoài những cái biến đi, phù hợp với

con ngƣời Việt Nam

Có ngƣời nói rằng văn hóa Việt Nam vốn là thuộc nền văn hóa Đông Nam Á, rồi sau

đó do ảnh hƣởng của văn hóa Trung Quốc, văn hóa Việt Nam chuyển dần sang văn hóa Đông

Á.

Chúng ta cần phân tích rõ điều này. Lấy ví dụ trong âm nhạc. Có ngƣời cho rằng dƣới

ảnh hƣởng của Trung Quốc. chúng ta mới có thêm đàn đáy, đàn nguyệt... Nhƣng cũng có

ngƣời cho rằng đàn đáy của Trung Quốc (Tạm huyển cầm) và Mông Cổ (sandfe) bịt bằng da

trăn thùng đàn Shamisen của Nhật bịt bằng da mèo ở phía mặt và da chó ở phía lƣng. Còn

đàn đáy Việt Nam, tuy cũng có 3 dây nhƣng rất khác các loại đàn trên. Đàn nguyệt Việt Nam

cũng không giống với đàn nguyệt cầm (Yuegin) Trung Quốc. Nguyệt cầm Trung Quốc có

cần đàn ngắn, phím không cao, đàn có chữ chuyền, thiếu chữ nhấn. Do đó đàn đáy, đàn

nguyệt phải coi là có tính dân tộc. Và gần đây thôi, ta lại phải nói đến đàn ghi-ta phím lõm

dùng cho hát cải lƣơng.

Do đó không nên đối lập sự vay mƣợn và sự biến đổi sáng tạo. Tất cả cái đó, đều có

thể làm cho bản sắc văn hóa dân tộc thêm giàu có.

Điều đáng chú ý là lúc nào thì yếu tố ngoại sinh vay mƣợn của ngƣời đã trở thành yếu

tố nội sinh của dân tộc mình.

Với một cách nhìn nhƣ thế chúng tôi nghiên cứu "Quá trình hình thành bản sắc văn

hóa Việt Nam". Theo giới hạn của đề tài, chúng tôi chỉ nghiên cứu những yếu tố bản sắc văn

hóa của ngƣời Việt cổ hình thành vào buổi khai sinh của văn minh. Mà muốn làm đƣợc điều

đó, chúng tôi không thể không tìm hiểu các vấn đề :

1. Môi trƣờng sống của ngƣời Việt cổ.

2. Sự hình thành nền văn minh Việt cổ.

3. Nguồn gốc ngƣời Việt

III

4. Văn minh kỹ thuật của ngƣời Việt cổ.

5. Thế giới tinh thần của ngƣời Việt Cổ.

Nhƣ đã nói ở trên, bản sắc văn hóa không thể không gắn với môi trƣờng tự nhiên. Còn

sự hình thành văn minh Việt cổ thì cho chúng ta biết các bƣớc tiến tới văn minh cũng nhƣ

bản chất của văn minh mà ở đây là nền văn minh Đông Sơn. Và nhƣ vậy. ta có thể thấy bản

sắc văn hóa xuất hiện vừa là lâu đời vừa là nhảy vọt. Lâu đời vì đã có những yếu tố từ thời

Tiền Đông Sơn, nhƣng nhảy vọt, khi một nền văn minh với quốc gia, với nhà nƣớc đã xuất

hiện - văn minh Đông Sơn. "Cộng đồng ngƣời Việt tổ tiên ta đã sớm trở thành một dân tộc,

một quốc gia, đó là một sức mạnh, một thế mạnh rất cần thiết và quý báu. Đó là một sự tự

khẳng định giàu giá trị văn hóa để tự bào vệ mình để tồn tại và phát triển" (Phạm Văn Đồng,

Văn hóa và đổi mới).

Bản sắc văn hóa lộ rõ hơn trong văn minh kỹ thuật cũng nhƣ thế giới tinh thần. Viết

các phần này, chúng tôi cũng đã cố gắng nêu lên các yếu tố bản sắc văn hóa dân tộc.

Chúng tôi cũng coi việc tìm hiểu nguồn gốc ngƣời Việt nhƣ là một nhiệm vụ cơ bản

trong việc tìm về cội nguồn của văn hóa Việt cổ, và do đó, tìm về cội nguồn của bản sắc văn

hóa.

Và sau cùng, là phần" Bản sắc văn hóa Việt cổ". thử phác họa những yếu tố bản sắc

văn hóa Việt Nam thời khai sinh.

Tất nhiên là vào thời đó, chúng ta thấy trong bản sắc văn hóa. vắng bóng những yếu

tố mà sau này mới có.

Nhƣng xem ra, văn hóa Việt Nam có nhiều lớp, nhƣng không xếp chồng lên nhau,

chúng ta đều có thể nhìn thấy các lớp văn hóa đó, qua dặm dài lịch sử . Chẳng những thế có

nhiều yếu tố bản sắc văn hóa đã xuất hiện trong buổi bình minh của văn minh vẫn tiếp tục tồn

tại đến ngày nay. Những yếu tố mới của văn hóa không làm suy giảm chúng, mà ngƣợc lại,

còn rèn luyện, hun đúc chúng, làm cho chúng trở thành sức sống trƣờng tồn của dân tộc.

Tất nhiên ở đây chúng tôi cũng suy nghĩ đến những nhƣợc điểm của văn hóa truyền

thống, vì không có cái gì chỉ có mặt tốt mà không có mặt xấu, mặt yếu. Đó là biện chứng.

Nhƣng dẫu sao, chúng tôi không nghĩ rằng công trình này đã hoàn hảo, hẳn là còn

nhiều vấn đề cần bàn cãi.

Để hoàn thành công trình này, chúng tôi đã phân thành các đề tài nhánh, do những tập

thể cán bộ nghiên cứu đảm nhiệm. Chúng tôi cũng đã tiến hành nhiều hội

thảo mong tập hợp đƣợc ý kiến rộng rãi của nhiều học giả. Viết công trình tổng hợp này

chúng tôi phân công nhƣ sau :

"Khái quát về môi trƣờng sống của ngƣời Việt cổ" do Vũ Thế Long ; " Sự hình thành

nền văn minh Việt cổ ",do Chử Văn Tần ; " Nguồn gốc ngƣời Việt", do Hà Văn Tấn ;"Văn

minh kỹ thuật của ngƣời Việt cổ "do Phạm Lý Hƣơng ; "Thế giới tinh thần của ngƣời Việt

cổ", do Hoàng Xuân Chinh; "Bàn sắc văn hóa Việt cổ", do Chử Văn Tần và Hà Văn Tấn.

Công trình do Hà Văn Tấn chủ biên.

Chúng tôi cảm ơn giáo sƣ Nguyễn Hồng Phong, chủ nhiệm chƣơng trình "Văn hóa

văn minh vì sự phát triển và tiến bộ xã hội " và giáo sƣ Vũ Khiêu đã đóng góp nhiều ý kiến

quý báu. Chúng tôi cũng cảm ơn các nhà nghiên cứu trong và ngoài Viện Khảo cổ học đã

nhiệt tình tham gia các cuộc hội thảo thuộc đề tài này.

HÀ VĂN TẤN

CHƢƠNG I: KHÁI QUÁT VỀ MÔI TRƢỜNG SỐNG CỦA NGƢỜI VIỆT

CỔ

Môi trƣờng tự nhiên có một ảnh hƣởng to lớn lên đời sống của con ngƣời. Môi trƣờng

là yếu tố rất quan trọng, nó góp phần tạo nên bản sắc văn hóa của mỗi dân tộc. Dân cƣ trên

thảo nguyên sống đời sống du mục thì mang bản sắc khác với dân chài trên sông biển. Ngƣời

sống trên núi cao có cuộc sống khác với ngƣời sống ở đồng bằng. Đó là lẽ tự nhiên. Vậy môi

trƣờng sống tự nhiên của ngƣời Việt cổ ra sao ? Ảnh hƣởng của môi trƣờng tự nhiên lên đời

sống của ngƣời Việt cổ nhƣ thế nào ? Đó là điều cần tìm hiểu đầu tiên khi muốn biết bản sắc

văn hóa của ngƣời Việt.

Môi trƣờng tự nhiên chính là những yếu tố quan trọng tạo nên bản sắc văn hóa của

ngƣời Việt. Để tìm hiểu khái quát về môi trƣờng sống tự nhiên của ngƣời Việt cổ chúng ta có

thể xem xét trên một số phƣơng diện chính sau : vị trí địa lý hay không gian sinh. tồn ; Chế

độ khí hậu ; Hệ động thực vật; Đất đai và khoáng sản.

Để hiểu đƣợc môi trƣờng sống của ngƣời Việt cổ đƣơng nhiên chúng ta cần phải dựa

vào các tƣ liệu khảo cổ học, cổ sinh vật học, cổ địa lý, cổ khi hậu, các thƣ tịch cổ cùng nhiều

nguồn tƣ liệu tổng hợp khác. Trong tinh hình hiểu biết hiện tại. Ở đây, chỉ xin nêu một số nét

khái quát về môi trƣờng sống của ngƣời Việt cổ trong mối quan hệ giữa môi trƣờng tự nhiên

và văn hóa.

Không gian sinh tồn của ngƣời Việt cổ : Thật khó có thể phân định một cách rạch ròi

không gian sinh tồn của một tộc ngƣời. Nhƣ là một trong những động vật sống trên hành tinh

này, theo luật tự nhiên, con ngƣời có thể mở rộng hoặc thu hẹp địa bàn cƣ trú của mình tuy

theo hoàn cảnh cũng nhƣ nhu cầu nội tại của mình. Ranh giới lãnh thổ quốc gia hiện tại

không phản ánh đƣợc ranh giới sinh tồn của các tộc ngƣời trong quá khứ. Bởi thế, đây là một

vấn đề khá phức tạp. Hiện tại. các tài liệu khảo cổ học cho biết cƣ dân Việt cổ đã từng có mặt

chủ yếu trong khu vực nay là phần lãnh thổ phía bắc Việt Nam. Các nhóm cƣ dân Việt cổ

sống tập trung ở các đồng bằng lớn. Đó là đồng bằng Sông Hồng, đồng bằng Sông Mã và

đồng bằng sông Lam (trừ vùng đất bồi ven biển mới đƣợc bồi tụ trên dƣới 1000 năm trở lại

đây). Ngoài vùng đồng bằng, dấu tích văn hóa của ngƣời Việt cổ còn đƣợc tìm thấy cả ở miền

núi.

Nhƣ vậy, không gian sinh tồn của ngƣời Việt cổ là một không gian mở, có núi cao ở

phía tây, tây bắc, bắc và đông bắc, có vùng đồi trung du và đồng bằng. Có đồng bằng cao tiếp

giáp trung du và đồng bằng thấp ven biển cùng một số hải đảo. Dân cƣ sinh sống Về yếu tập

trung ở vùng đồng bằng. Do hoàn cảnh địa lý đặc biệt nhƣ vậy nên cƣ dân Việt cổ sinh tồn

trong những hệ sinh thái đa dạng bao gồm hệ sinh thái núi

cao, hệ sinh thái thung lũng, hệ sinh thái trung du, hệ sinh thái đồng bằng phù sa, hệ sinh thái

ven biển. Bản thân các hệ sinh thái khác biệt này đã góp phần tạo nên sự phong phú trong bản

sắc văn hóa của ngƣời Việt.

Tuy sống trong các hệ sinh thái khác nhau nhƣng ngƣời Việt vẫn có đƣợc những mối

giao lƣu chặt chẽ giữa các tộc ngƣời và cả với các tộc láng giềng vì ngƣời Việt vốn sinh tồn

trong một không gian mở. Không gian mở này bao gồm toàn bộ phần phía đông là biển có thể

đón nhận mọi luồng văn minh khác từ biển vào và ngƣợc lại cũng qua các cửa biển mà văn

minh Việt có thể lan tỏa ra các vùng hải đảo hoặc các vùng ven biển xa xôi khác. Các dòng

sông lớn nhỏ và hệ thống những thung lũng là những huyết mạch giao thông nối liền các

cộng đồng cƣ dân Việt sống ở đồng bằng và núi cao. Đồng thời những hệ thống sông ngòi

này cũng chính là những mạch nối giữa cƣ dân sống trong các miền đồng bằng và mạch nối

Bắc - Nam.

Không gian mở là một điều kiện thuận lợi cho sự phát triển kinh tế, văn hóa của ngƣời

Việt từ khi hình thành cho mãi tận ngày nay. Không gian mở là một trong những nhân tố địa

lý hết sức quan trọng giúp cho văn hóa Việt Nam không đơn điệu mà luôn luôn đa dạng và

phong phú. Nhờ đó, ngƣời Việt có khả năng hội nhập và lan tỏa nền văn hóa của mình, tạo

nên một bản sắc văn hóa độc đáo nhƣng không cô lập. Nền văn hóa đó mang những sắc thái

riêng phù hợp với hoàn cảnh sống và môi trƣờng của riêng mình nhƣng cũng mang những sắc

thái chung của cả khu vực Đông Nam Á rộng lớn.

Tuy nhiên, không gian mở mặt khác cũng có những bất lợi của nó. Đó là ngƣời Việt

luôn luôn một mặt phải chăm lo xây dựng cuộc sống kinh tế, văn hóa của mình trong cộng

đồng thống nhất đa sắc tộc, mặt khác phải lo phòng thủ và chống trả quyết liệt với các kẻ thù

từ bên ngoài với mọi hình thức, từ xâm lấn đất đai bờ cõi cho đến âm mƣu đồng hóa về văn

hóa.

Có thể nói không gian sinh tồn mở đã là tiền đề tự nhiên thuận lợi giúp cho ngƣời

Việt ngay từ thời mới khai sinh đã có một khả năng tiếp xúc với nhiều nền văn hóa khác và

chính quá trình tiếp xúc đa phƣơng đó đã giúp ngƣời Việt không bị đồng hóa hay lệ thuộc quá

chặt chẽ vào bất cứ một nền văn hóa mạnh nào. Ngƣời Việt đã tạo dựng cho mình một nền

văn hóa riêng trên cơ sở tự phát triển và hội nhập những tinh hoa của các nền văn hóa khác

rồi biến đổi cho phù hợp với phƣơng thúc sống trong môi trƣờng tự nhiên và tâm thức sống

của riêng mình trong cộng đồng xã hội và cộng đồng nhân loại.

Chế độ khí hậu : Hiện tại, chƣa có những nghiên cứu về vật hậu học để tìm hiểu

những đặc trƣng và những diễn biến về khí hậu trong môi trƣờng sống của ngƣời Việt cách

đây từ 3-4 nghìn năm về trƣớc cho tới ngày nay. Tuy nhiên, những khảo sát trên

quy mô rộng hơn đã cho thấy từ giai đoạn đầu Holocene cho tới giờ, về mặt khí hậu, cũng có

một số biến đổi nhƣng không phải là những đột biến lớn. Khí hậu trong vòng 3-4 nghìn năm

trở lại đây núi chung có thể hình dung cũng tƣơng tự nhƣ khí hậu hiện tại.

Ngƣời Việt hình thành trong một vùng khí hậu gió mùa, lắm mƣa, nhiều nắng và rất khắc nghiệt(1)Tính chất khắc nghiệt thể hiện ở chỗ trong mùa hè thì nhiệt độ và độ ám thƣờng

rất cao, rất không thuận lợi cho sức khỏe của con ngƣời và nhiều loài gia súc, nhiều nấm

mốc, vi trùng côn trùng độc hại dễ sinh sôi và phát triển. Mùa hè cũng là mùa mƣa bão, lũ lụt.

Có những trận bão ghê ngƣời mạnh tới cấp 11, 12 làm tốc nhà cửa, đổ cây cối. đắm thuyền

bè. Có những trận lũ lụt cuốn phăng theo dòng sông ngƣời, nhà cửa, mùa màng và gia súc.

Về mùa đông, tuy nhiệt độ tronn vùng không hạ thấp nhƣ nhiều vùng khác trên thế giới

nhƣng chế độ thời tiết trong mùa đông ở Bắc Việt Nam rất thất thƣờng. Có những ngàỵ giữa

mùa đông, trời bỗng nóng nực nhƣ mùa hè rồi bất thình lình một trận gió mùa tràn tới trời đột

ngột trở rét. Cái rét cắt da cắt thịt tạo nên bởi sự hạ nhiệt độ đột ngột kèm theo gió lạnh và

mƣa phùn là một dạng thời tiết độc hại khiến nhiều ngƣời xứ lạnh đến vùng này cũng cảm

thấy rất khó chịu. Biến đổi nhiệt độ và độ ẩm đột ngột là một trong những nguyên nhân gây ra tật bệnh cho ngƣời và gia súc.(2)

Tuy nhiên, chế độ khí hậu trên lại là tiền đề thuận lợi cho nhiều loài thực vật cả lợi lẫn

hại đua nhau phát triển. Chế độ khí hậu này cũng cho phép ngƣời Việt có điều kiện du nhập

và phát triển một số cây ăn quả, cây lƣơng thực và đặc biệt là một số cây trồng ngắn ngày

trên vùng đất này làm đa dạng và phong phú nền văn hoá trồng trọt của mình. Đó là điều

nhiều cƣ dân sống trong các vùng khác dẫu có muốn cũng khó có thể thực hiện đƣợc.

Môi trƣờng khí hậu có nhiều thay đổi khiến cho ngƣời Việt phải sáng tạo ra nhiều

kiểu nhà ở, quân áo khác nhau sao cho phù hợp với thời tiết với môi trƣờng sống đặc thù của

từng vùng trong từng mùa. Tìm ra cách ăn uống phù hợp với từng mùa các cách phòng và

chống bệnh tật mỗi khi trái gió trở trời và quan trọng nhất là tìm ra

(1) Theo những số liệu thống kê khoa học thì lƣợng bức xạ tổng cộng; ở nƣớc ta vƣợt quá 100 kcal/cm2 trong một năm. Cân bằng bức xạ quanh năm dƣơng và đạt đến 75 kcal/cm2 /năm. Nhiệt độ trung bình năm là từ 22 đến 27 độ C. Tổng lƣợng nhiệt trên l0 độ C cả năm hay là tổng lƣợng nhiệt hoạt động lên đến 8000 độ. Nói chung về mùa hè, mỗi tháng chúng ta có tới 200 giờ nắng còn trong mùa đông, số giờ nắng cũng không dƣới 70 giờ hàng tháng (theo Lê Bá Thảo, 1977) (2) Nói chung khu vực Bắc Việt Nam kề từ đèo Hải Vân trở ra, về mùa đông có những đợt lạnh thực sự. Vùng Hà Nội có năm nhiệt độ hạ xuống dƣới 5 dộ C. ở một số vùng núi cao. có năm nhiệt độ hạ xuống dƣới 0 độ C làm cho mặt nƣớc tạo thành lớp băng mỏng, có năm có cả tuyết rơi.

những lịch thời vụ gieo trồng và chăm sóc hoa màu trong sản xuất nông nghiệp. Rõ ràng là

yếu tố khí hậu đã để lại những dấu ấn rất đặc trƣng trong mọi hoạt động văn hóa vật chất và

tinh thần của cƣ dân Việt. Chính đây là những yếu tố rất quan trọng tạo nên bản sắc độc đáo

của ngƣời Việt.

Khí hậu khắc nghiệt cũng chính là điều kiện rèn đúc con ngƣời Việt Nam. Do giỏi

chịu đựng và sinh tồn trong những điều kiện thời tiết khác nghiệt, ngƣời Việt có khả năng

chịu đựng một cách dẻo dai, bền bỉ trƣớc những biến đổi của môi trƣờng và sức tấn công của

bệnh tật. Đây là tiền đề thuận lợi giúp cho tổ tiên ta từ bao đời nay có khả năng giỏi đánh giặc

và mở mang bờ cõi. Khí hậu khắc nghiệt cũng là điều bắt lợi cho kẻ thù bên ngoài nhiều phen

muốn xâm lấn và đồng hóa dân tộc ta.

Môi trƣờng động vật và thực vật: Nhƣ đã trình bày ở phần trên. do đặc thù của vị trí

địa lý tự nhiên và điều kiện khí hậu đặc biệt nên thế giới động vật và thực vật ở khu vục phía

bắc nƣớc ta rất đa dạng và phong phú. Theo kết quả thống kê ban đầu thì trong vùng hiện còn

loài động vật và loài thực vật. Tuy nhiên, các di tích động vật đã tìm thấy trong các di chỉ

khảo cổ học cho thấy trong thời kỳ khai sinh, thế giới động vật ở nƣớc ta phong phú hơn ngày

nay cả về thành phần lẫn số lƣợng.

Lúc bấy giờ, nhiều vùng của miền Bắc nƣớc ta mà nay là đồng bằng hoặc trung du lúc

đó vẫn là các khu rừng nguyên sinh và rừng rậm. Ngay khu vực lân cận Hà Nội ngày nay, lúc

đó vẫn là rừng. Nhiều loài thú bây giờ đã khan hiếm nhƣ hƣơu, nai. lợn rừng, voi, hổ, báo,

khỉ... lúc đó sống nhan nhản khắp nơi. Thậm chí, tê giác là loài vật nay đã đƣợc coi nhƣ hoàn

toàn bị xóa sổ ở miền Bắc thì lúc đó vẫn còn khá nhiều . Di tích tê giác đã tìm thấy ở Thủy

Nguyên ( Hải Phòng ), Thiệu Dƣơng ( Thanh Hóa )...

Thời dựng nƣớc, ngƣời Việt sống hài hòa với tự nhiên. Việc chặt cây, đốt rừng làm

nƣơng hay khai phá đất phù sa ven sông, ven biển để canh tác lúa đã diễn ra mạnh mẽ nhƣng

tốc độ khai phá trong điều kiện lúc đó diễn ra một cách hài hòa chứ không khốc liệt nhƣ các

thời kỳ sau này. Ngƣời Việt có săn bắt một số loài thú rừng nhƣng việc săn bắt đó không phải

là một nghề chính nhƣ các dân tộc chuyên nghề săn bắt khác. Săn là để bảo vệ ngƣời và gia

súc tránh bị thú dữ tàn hại, săn để bảo vệ mùa màng khỏi bị các loài chim thú phá hoại là

chính chứ không phải săn để lấy thịt làm hàng đầu nhƣ các cƣ dân sống bằng nghề săn bắt

các bầy đàn thú lớn. Động vật nƣớc ta đa dạng và phong phú, giàu về thành phần loài nhƣng

không phong phú về số lƣợng của từng bầy nên văn hóa săn thú không thể hiện rõ trong văn

minh Việt.

Đánh cá biển hầu nhƣ không phải là một hoạt động phổ biến và thƣờng xuyên của hầu

hết các cộng đồng cƣ dân Việt cổ mặc dầu toàn bộ phần phía đông của nƣớc ta là biển cả.

Dân cƣ ven biển thƣờng chỉ mới khai thác các nguồn lợi thủy sản ven bờ

chứ chƣa khai thác trên biển xa. Điều này chúng ta có thể nhận thấy rõ trong cuộc sống của

các nhóm cƣ dân cận đại sống ven biển.

Ngƣời Việt cổ vẫn duy trì tập quán hái lƣợm vốn có từ hàng vạn năm trƣớc và kéo dài

dai dẳng cho tới tận ngày nay. Đó là phƣơng thức kiếm sống dựa vào việc khai thác và chế

biến từ các tài nguyên da dạng và phong phú sẵn có nhƣ mò cua, bắt ốc, thu lƣợm tôm tép,

ếch nhái, đánh bắt cá và hái nhặt những loại rau có trong tự nhiên, quanh nhà và trong rừng.

Đây là cách khai thác các nguồn tài nguyên có thể tái phục hồi một cách hợp lý và khoa học.

Việc khai thác tự nhiên theo kiểu hái lƣợm trong thời bấy giờ đã tạm thỏa mãn với nhu cầu

tiêu dùng thƣờng ngày.

Có thể nói nguồn đạm trong khẩu phần ăn của ngƣời Việt từ thời cổ xƣa cho tới tận

gần đây chủ yếu đƣợc khai thác từ các loài động vật thủy sản và một số cây họ đậu chứ

không phải từ nguồn thịt thú rừng hay sản phẩm chăn nuôi.

Trong quá trình hái lƣợm từ thiên nhiên, ngƣời Việt đã phát minh ra những cách chế

biến. bảo quản thực phẩm rất độc đáo của mình nhƣ cách nấu những món ăn tổng hợp gồm

nhiều thành phần động thực vật và gia vị hợp lại, cách chế biến các loại mắm, các loại thực

động vật phơi khô ủ chua lên men.. Những cách chế biến sản vật tự nhiên theo nhiều kiểu và

theo mùn đã tạo nên bản sắc độc đáo trong văn minh ăn uống của ngƣời Việt.

Việc hái lƣợm và sinh tồn trong một môi trƣờng sinh thái đa dạng và đa dạng về thành

phần loài đã cho phép ngƣời Việt tìm ra nhiều loại thảo mộc nhiều loại động vật và khoáng

vật đặc biệt có thể cấu thành những bài thuốc đặc sắc trong việc phòng và chữa bệnh của

ngƣời Việt Nam.

Do đặc thù của khí hậu nóng ấm, nhiều vi trùng độc hại nên việc chăn nuôi gia súc

của cƣ dân Việt cổ không đƣợc phát triển mấy. Các súc vật nuôi lúc bấy giờ chỉ có chó, trâu

bò, lợn và voi. Những gia súc nuôi để lấy thịt cũng không đƣợc sử dụng thƣờng xuyên mà chỉ

sử dụng trong những dịp hội hè lễ tết.

Thuần voi và sử dụng voi là một trong những thành tựu văn hóa cao của ngƣời Việt.

Trong lao động sản xuất cũng nhƣ trong chiến tranh giữ nƣớc qua các thời đại, con voi đã

đóng một vai trò đáng kể.

Đất đai và khoáng sản : Cho đến nay, chúng ta vẫn chƣa tổ chức nghiên cứu đầy đủ về

các tầng đất trong khảo cổ học để hiểu đƣợc chế độ khai thác và sử dụng đất của ngƣời xƣa.

Các phƣơng thức tìm và khai thác khoáng sản của ngƣời Việt cổ mới chỉ đƣợc nhắc tới trong

một số công trình lẻ tẻ và mảng nghiên cứu này cũng chƣa đƣợc

đi sâu. Tuy nhiên, qua các tƣ liệu đã có, ta có thể hình dung đƣợc phần nào phƣơng thức sử

dụng đất đai và khai thác khoáng sản đƣơng thời.

Ngƣời Việt đã tận dụng triệt để việc khai thác các vùng đất phù sa và bãi bồi ven sông

ven biển, vùng đất phì nhiêu, màu mỡ nhất để trồng lúa nƣớc. Các thung lũng hẹp cũng đƣợc

khai thác từ lâu đời.

Trong canh tác lúa nƣớc, đất luôn phải gắn liền với nƣớc và ngƣời Việt từ xƣa đã biết

xây dựng các hệ thống thủy lợi để điều tiết nƣớc trong các vùng ruộng cao và vùng ruộng

thấp. Vùng đất thấp ven biển thì đƣợc tƣới tiêu bằng cách lợi dụng mực nƣớc lên xuống hàng

ngày của thủy triều.

Canh tác ở vùng cao thì đốt rẫy làm nƣơng, chọc lỗ tra hạt. ở vùng thấp thì dùng trâu

dẫm cho nát đất rồi mới cấy lúa.

Chƣa có mấy tƣ liệu nghiên cứu về việc sử dụng phân bón làm tăng độ phì đất của

ngƣời Việt cổ trong thời xa xƣa.Việc dùng phân gia súc và nhân Bắc có lẽ chỉ xuất hiện trong

những giai đoạn muộn hơn sau này. Dùng một số loại thủy sinh nhƣ bèo hoa dâu làm phân

bón là một phƣơng pháp khá độc đáo của ngƣời Việt.

Chính nhờ canh tác lúa nƣớc nên phân lớn đất đai trong các vùng đồng bằng nƣớc ta

mới giữ đƣợc độ màu mỡ, phì nhiêu một cách lâu dài. Từng tấc đất trồng trọt ở đồng bằng

ngày nay có đƣợc là kết tinh của quá trình khai phá, gìn giữ và chăm sóc cần mẫn từ đời này

sang đời khác của bao thế hệ ông cha chúng ta.

Nƣớc ta nằm trong vùng có chứa nhiều khoáng sản, đó là tiền đề thuận lợi cho việc

phát triển khai khoáng và luyện kim. Việc khai thác đồng, sắt có lẽ cũng đã đƣợc thực hiện từ

lâu đời trong một số vỉa quặng vùng Lào Cai, Thái Nguyên và một số khu vực khác. Chúng ta

chƣa tìm đƣợc nhiều chứng liệu có liên quan đến các khu mỏ cổ và nghề khai mỏ cổ xƣa

nhƣng hàng loạt hiện vật đồng, trống đồng Đông Sơn với số lƣợng và mật độ cao, các khuôn

đúc, xỉ đồng có trong các di chỉ khảo cổ là những bằng chứng gián tiếp cho thấy sự phát triển

kỹ nghệ khai khoáng, luyện kim trong khu vực và trong văn minh Việt cổ đã hình thành và

phát triển từ lâu đời.

Nhiều loại đá qúi đã đƣợc khai thác và chế tác một cách công phu, tài khéo mà di tích

của chúng bao gồm hàng loạt công cụ, các loại đồ trang sức độc đáo đƣợc tìm thấy hàng loạt

trong các di chỉ khảo cổ và công xƣơng chế tác đá. Chế tác đồ trang sức đã thể hiện tài khéo

và hiểu biết về các loại đá quý cũng nhƣ công nghệ khai thác chế tác chúng của ngƣời Việt

bao đời nay.

Nƣớc ta có nhiều dạng đất sét, cao lanh là những vật liệu truyền thống lâu đời trong

nghề gốm sứ. Các loại hình gốm sứ phát triển từ thấp đến cao qua các thời đại

chính là những "trang sử" lâu bền và rực rỡ thể hiện bản sắc và tài trí của ngƣời Việt trong

việc khai thác các nguồn nguyên liệu chế tác và sáng tác nên những vật dụng và các tác phẩm

nghệ thuật độc đáo, hoàn mỹ.

Đất Nƣớc sản sinh ra con ngƣời cũng là cái nôi sản sinh ra văn hóa, nơi hình thành,

củng cố và phát huy rực rỡ các bản sắc vốn có, đã có và sẽ có trong tƣơng lai. Khi tìm về cội

nguồn của văn hóa của cội nguồn của chính mình để vƣơn cao hơn bay xa hơn trong tiến

trình phát triển, soi xét kỹ lại chính mình trong tấm gƣơng lịch sử trong mối hòa đồng giữa

con ngƣời và tự nhiên, một cái nhìn đầy đủ về sự phát triển hài hòa giữa ngƣời Việt Nam

trong thiên nhiên Việt Nam sẽ cho ta hiểu đƣợc nguồn gốc và bản sắc của chính mình.

Dẫu cho thiên nhiên có thay đổi theo chiều hƣớng này hay chiều hƣớng khác nhƣng

truyền thống ứng xử của ngƣời Việt với thiên nhiên Việt Nam có lẽ đã là một hằng số góp

phần tạo nên bản sắc không phai nhạt của chúng ta.

CHƢƠNG II: SỰ HÌNH THÀNH NỀN VĂN MINH VIỆT CỔ

Nƣớc ta khởi đầu từ Hùng Vƣơng đã khá văn minh. Núi non kỳ lạ, đất đai linh thiêng,

nhân dân anh hào, chuyện tích thần kỳ, thƣờng thƣờng vẫn có". Đó là những dòng chữ Vũ

Quỳnh viết cho bài tựa sách Lĩnh Nam chích quái cách đây đã 5 thế kỷ. Lĩnh Nam chích quái

đã tái hiện nên bức tranh khái quát với những đƣờng nét, những kết cấu cơ bản của nền văn

minh buổi đầu dân tộc. Bức tranh đó cũng nhuốm màu huyền thoại, nhƣ ở văn minh buổi đầu

của mọi dân tộc. Bởi lẽ từ bán khai bƣớc vào văn minh, con ngƣời cảm thấy mình trở thành

khổng lồ, làm đƣợc những chuyện thần kỳ, tự làm ra thức ăn đồ dùng, không còn thụ động

chờ ân huệ của thiên nhiên ban phát. Chính lao động sáng tạo của con ngƣời trong đấu tranh

sinh tồn đƣợc kết tinh trong những thành quả của văn minh là cơ sở cho những suy nghĩ bay

bổng đó. "Thần thánh chẳng qua là thân thánh hóa sức mạnh của con ngƣời" (Feurbach.).

Non sông, đất đai quả là kỳ lạ và linh thiêng trong cảm xúc của con ngƣời ở thời kỳ mở nƣớc

và tiếp nối sau đó.

Non sông, đất đai bờ cõi, không gian sống này quả là đã khác xƣa. Nó không còn là

hoang sơ, u tịch chùm lên những đốm lửa bập bùng trong những buổi chiều tà hay đêm dài

lạnh lẽo quanh nơi ở của con ngƣời. Giờ đây, điểm vào nền cảnh sơn thủy hữu tình, cùng với

cây đa giếng nƣớc là những cánh đồng lúa xanh tốt thẳng cánh cò bay, xóm làng đông vui tỏa

khói lam chiều. Hạt gạo trắng thơm - nguồn năng lƣợng nuôi sống ngƣời đƣợc sản sinh ra từ

hòn đất đỏ nâu thô phác. Một cuộc đổi đời thực sự nhƣ vậy hỏi rằng không phải là kỳ lạ, linh

thiêng sao đƣợc ?

Và cái sức mạnh tạo ra sự kỳ lạ sinh thiêng đó, tạo ra bộ mặt văn minh đó, chính là

nhân dân anh hùng đã lớn lên lẫm liệt trong khí thiêng sông núi - cái khi thiêng do chính con

ngƣời tạo ra bằng những giọt mồ hôi, nƣớc mắt và máu đào. Bức tranh lịch sử, bộ mặt văn

minh buổi đầu dân tộc đƣợc vẽ nên, đƣợc khôi phục lại bằng huyền thoại đó đã phần nào

phản ảnh đƣợc sự thật, đáp ứng đƣợc tình cảm của nhân dân ta hƣớng về cội nguồn, song vấn

đề lại không ít hoài nghi.

Ngô Sĩ Liên, nhà sử học nổi tiếng thời trung cổ nƣớc ta, đã mạnh dạn đƣa thời Hùng

Vƣơng vào chính sử, song cũng đã tỏ ra hết sức dè dặt khi viết: "Hãy tạm thuật lại chuyện cũ

để truyền lại sự nghi ngờ thôi" (Ngô Sĩ Liên 1967: 63)

Dƣới thời Pháp thuộc, một số nhà khảo cổ học Phƣơng Tây tuy có phát hiện ra di tích

khảo cổ của nền văn hóa Đông Sơn nổi tiếng, nhƣng họ không nhìn ra vết tích văn hóa đó

nhƣ là cơ sở vật chất của nền văn minh sơ khởi của dân tộc Việt Nam

Chỉ từ sau Cách mạng tháng Tám năm 1945, cùng với sự hình thành và phát triển của

nền sử học mác xít mang đƣợm tính dân tộc và nhân dân sâu sắc cùng với ý thức dân tộc

đƣợc khỏi dậy mạnh mẽ, những chuẩn mực, những giá trị chứa đựng trong di sản văn hóa

đƣợc khai thác, bảo tồn và phát huy, lịch sử Việt Nam dần đƣợc nghiên cứu và viết lại, văn

minh Việt Nam thời dựng nƣớc dần đƣợc nghiên cứu đánh giá và dựng lại một cách chuẩn

xác hơn đầy đủ hơn.

Câu nói của Hồ Chủ tịch về dƣới mái đền Hùng năm 1954, trƣớc hàng quân tiến về

giải phóng Thủ đô : "Các vua Hùng đã có công dựng nƣớc" ý tƣởng đó nhƣ một luận đề sử

học nổi tiếng gắn thời kỳ lịch sử của vua Hùng với thời kỳ dựng nƣớc, xây đắp văn minh đầu

tiên của dân tộc Việt Nam định hƣớng cho những suy nghĩ tìm tòi về cội nguồn dân tộc.

Văn minh Việt cổ đƣợc soi sáng về mọi mặt.

Dƣới đây, chúng tôi xin trình bầy về quá trình hình thành và diễn tiến của nền văn

minh sơ khai đó trong thời đại dựng nƣớc và giữ nƣớc đầu tiên của dân tộc dựa trƣớc hết vào

các căn cứ khảo cổ học thu thập đƣợc, trong không gian phân bố và thời gian tồn tại đƣợc thƣ

tịch cổ và truyền thuyết gọi là nƣớc Văn Lang đời các vua Hùng.

I. CỘI NGUỒN - NHỮNG HỢP NGUỒN ĐẦU TIÊN VÀ ĐIỂM XUẤT PHÁT

CỦA VĂN MINH VIỆT CỔ

A. CỘI NGUỒN.

Văn hóa Hòa Bình và hậu Hòa Bình là cội nguồn xa xƣa của văn minh Việt Nam. đã

chứa đựng một số yếu tố của bản sắc văn hóa Việt Nam. Nhìn vào bản đồ phân bố, phân tích

các đặc điểm và theo dõi khuynh hƣớng phát triển của các văn hóa nguyên thủy trên đất nƣớc

ta thấy nổi lên hai hiện thƣợng tƣơng phản : sự phân bố rộng rãi và tồn tại dài lâu của văn hóa

Hòa Bình - Bắc Sơn với địa bàn chủ yếu là các thung lũng miền núi và sự phân lập hình

thành các văn hóa hậu Hòa Bình và hậu kỳ đá mới nhỏ hẹp hơn có phạm vi phân bổ chủ yếu

trên các dài đồng bằng ven biển sát núi.

Các di tồn vật chất của ngƣời Hòa Bình để lại thể hiện ở bộ công cụ đá và các phế thải

thức ăn trong sinh hoạt cho thấy những nét văn hóa truyền thống đã đƣợc hình thành từ một

nền kinh tế hái lƣợm và sân bắt phổ tạp, mang lại nguồn thức ăn chính cho con ngƣời là : rau

- củ - quả trên rừng và cua - ốc - cá dƣới nƣớc. Tuy nhiên ở mỗi giai đoạn phát triển của văn

hóa này, bên cạnh bộ công cụ đá gồm các loại hình truyền thống chủ yếu nhƣ chặt nạo, rìu

ngắn. dĩa... ghi nhận có sự gia tăng công cụ hình rìu - xuất hiện ngày càng nhiều công cụ đào

đất dạng cuốc - kỹ thuật mài lƣỡi công cụ đá phát triển mạnh xuất hiện đồ gốm... nhƣ những

bằng- chứng về sự manh

nha một phƣơng thức kiếm sống mới: chăm sóc và thuần dƣỡng cây con từ dạng hoang dại

sang dạng nuôi trồng. Thêm vào đó đã tìm thấy phấn hoa của họ rau đậu (Laguminosae) trong

một số hang động Hòa Bình nhƣ Sũng Sàm (Hà Tây), Thẩm Khƣơng (Lai Châu)... Niên đại

cácbon phóng xạ (C14) của hang Sũng Sàm là 11.365 ± 80 năm cách ngày nay, của hang

Đắng là 7580 ± 100 năm cách ngày nay cho thấy văn hóa này có thời gian tồn tại khoảng

5000 năm từ khoảng 12.000 năm đến 7000 năm cách ngày nay.

Nhờ kết quả cửa sự chuyển biến cách mạng từ nền kinh tế chiếm đoạt sản phẩm tự

nhiên sang nền kinh tế sản xuất này sinh do tiến bộ kỹ thuật và tăng dân số và nhờ vào hoàn

cảnh sinh thái thay đổi ở cuối kỳ canh tân, đầu kỳ toàn tân : khí hậu trở nên nóng ẩm, biển

rút... hình thành các dải đồng bằng hẹp kẹp giữa núi biển... cƣ dân Hóa Bình-Bắc Sơn đã

phân thành hai nhóm chính : nhóm nội địa và nhóm biển, nhóm miên núi, thƣợng du và nhóm

đồng bằng duyên hải hạ bạn, nhóm ở lại và nhóm ra đi

Nhóm ở lại miền núi tiếp tục sống trong môi trƣờng quen biết và nếp sinh hoạt truyền

thống, khiến những yếu tố của nền kinh tế mới không có điều kiện phát triển nhanh mạnh.

Trái lại nhóm tràn ra các đồng bằng duyên hải, ở đây môi trƣờng tự nhiên mới đã tạo

điều kiện thuận lợi cho sự phát triển nhanh chóng nhiều ngành kinh tế : đánh bắt cá. thu lƣợm

các loài thủy sản sông biển, chăn nuôi gia súc trâu, bò chó, lợn... và sản xuất nông nghiệp.

Mặt khác, chính do điêu kiện tự nhiên phong phú nguồn thức ăn có sẵn này lại làm chậm quá

trình "đá mới hóa" ở đây. Ở nhóm cƣ dân sống dọc duyên hải Bắc bộ và Bắc Trung bộ này đã

hình thành nên các nhóm di tích, các văn hóa cụ thể khác nhau : nhóm di tích Cái Bèo ở vùng

biển Quảng Ninh. Hải Phòng, văn hóa Đa Bút ở Thanh Hóa và văn hóa Quỳnh Văn ở Nghệ

An. Có thể lấy niên dại C14 5645 ± 115 năm cách ngày nay của di chỉ Cái Bèo (lớp dƣới) ;

6430 ± 50 năm cách ngày nay của di chỉ Đa Bút (độ sâu 1,2m) và 4785 ± 100 năm cách ngày

nay của di chỉ Quỳnh Văn (độ sâu 0,5m) để ƣớc đoán thời gian tồn tại của các nhóm di tích

và văn hóa hậu Hòa Bình duyên hải này vào khoảng 7000 năm - 4000 năm cách ngày nay.

Mặc dù có những khác biệt do các hoàn cảnh cụ thể qui định, nhìn chung, các văn hóa

vẫn là sự phát triển tiếp tục trong da dạng, một truyền thống văn hóa chung bắt nguồn từ văn

hóa Hòa Bình từ một nền kinh tế khai thác phổ tạp với nguồn thức ăn từ thực vật và lƣợm bắt

thủy sản là chính, chuyển sang nền kinh tế sản xuất đa canh với nghề cá (sông nƣớc) và chăn

nuôi gia súc gia cầm. Đứng ở góc độ kỹ thuật và công cụ, có thể ghi nhận sự tiếp tục phát

triển các yếu tố tiềm ẩn của truyền thống chế tạo và sử dụng đồng thời hay sử dụng trong mối

tƣơng quan trội - lặn rìu bôn tứ giác và rìu bôn có vai, là sự hình thành truyền thống gốm văn

thừng đáy tròn miệng rộng loe.

Những thành tựu văn hóa của các nhóm cƣ dân hậu Hòa Bình sống trong không gian

mới này, mặc dù chƣa đƣợc nhiều tƣ liệu soi sáng đầy đủ, còn tỏ ra khiêm tốn, song ý nghĩa

của chúng thật lớn lao. Trong điều kiện thiên nhiên vừa ƣu ái vừa khắc nghiệt, trong hoàn

cảnh, nhìn chung là có sự thử thách quyết liệt do đợt biển tiến Holocene Trung gây ra, con

ngƣời phải đấu tranh kiên trì, dành dật lại tùng khoảnh không gian sinh tồn nhỏ, từng bƣớc

khắc phục tập quán làm ăn cũ, không thụ động tìm hƣởng nguồn sống do thiên nhiên ban

phát, mà chủ động tạo ra nguồn sống mới thông qua lao động sàn xuất. Chính nhờ vào đức

tính kiên trì bám trụ và cài tạo không gian sống này, đã tạo cơ sở vững chắc cho sự tiếp tục

phát triển và dần hình thành nên một truyền thống vô cùng quí báu: tha thiết và bảo vệ nơi

sống - cốt lõi của lòng yêu quê hƣơng này đƣợc tiếp tục nhân lên ở các thể hệ tiếp sau. trở

thành lòng yêu nƣớc sớm nở, nồng nàn, sâu đậm.

Nhƣ vậy là, công cuộc chiếm lĩnh đồng bằng và ven biển đƣợc tiến hành trong giai

đoạn hậu Hòa Bình-Bắc Sơn thực sự vừa là nguyên nhân dẫn đến sự phân hóa văn hóa vừa là

động lực thúc đẩy, phát triển văn hóa, khiến chúng trở nên đa dạng hơn phong phú hơn.

Bƣớc vào giai đoạn cuối đá mới và sơ kỳ kim khí văn hóa tiền sử trên đất nƣớc ta tiếp

tục phân chia thành nhiều văn hóa đƣợc hình thành trong các khu vực nhỏ hơn. Nhƣng văn

hóa mang tính khu vực này theo thời gian có sự biến chuyển và đã trở thành các nguồn hợp

đầu tiên của văn minh Việt Nam thời khai sinh.

Trong số các văn hóa hậu kỳ đá mới - sơ kỳ kim khí này, văn hóa Phùng Nguyên ở

miền trung du và đồng bằng Bắc bộ đã giữ một vị trí quan trọng, có ý nghĩa nhƣ hạt nhân kết

tinh văn hóa đầu tiên của văn hóa Việt cổ.

B. CÁC NGUỒN HỢP ĐAU TIÊN - CÁC VĂN HÓA TRƢỚC HOẶC GỐI TIẾP

PHÙNG NGUYÊN

1. Văn hóa khu vực vùng núi phía Bắc

Trong nhiều hang động, trên các thềm sông suối, trong các thung lũng miền núi phía

Bắc ngày càng phát hiện ra nhiều di tích văn hóa thuộc giai đoạn cuối đá mới -đầu thời đại

kim khí.

Ở vùng núi Đông Bắc dấu vết văn hóa thời kỳ này thƣờng phát hiện rải rác trong các

lớp gần trên mặt của các hang động văn hoá Bắc Sơn nhƣ Làng Lục. Cồn Khế, Làng Cƣờm,

Nà Con, Khắc Kiệm... thuộc các tỉnh Lạng Sơn, Cao Bằng, Bắc Thái. Những di tích quan

trọng khác ở khu vục này là các hang Ba Xã, Mai Pha (Lạng Sơn) và địa điểm khảo cổ học

ngoài trời Lò Gạch (thị xã Hà Giang).

Ở vùng núi Tây Bắc, các di tích và di vật thuộc thời đại hậu kỳ đá mới - sơ kim khí

cũng đƣợc tìm thấy rải rác trong các hang động chứa các di tích thuộc các văn hóa Sơn Vi

hay Hòa Bình nhƣ trong hang Nậm Tum (Lai Châu), hang Puốc, hang Cò Lằm, hang Bản

Gièm, Bản Buôn, Bản Mé, Bản Tham (Sơn La).

Đặc biệt trong khu vực này đã phát triển ra công xƣởng chế tạo đồ đá ở mái đá Bản

Mòn, và hàng loạt các di tích thềm sông, ngoài trời nhƣ Bản Phố, Sập Việt, Cụm Đồn, Thọc

Kim mà ở đó các vết tích hậu kỳ đá mới - sơ kỳ kim khí nằm phủ lên hang lẫn vào các lớp

chứa di tích hay mang truyền thống Hòa Bình hay tiền Hòa Bình.

Trong không ít hang động văn hóa Hòa Bình thuộc tỉnh Hòa Bình nhƣ hang Khoái,

hang Bƣng, hang Xóm Trại... đều phát hiện ra dấu tích văn hóa của thời kỳ này.

Riêng ở các vùng núi miền bắc Trung bộ, cũng đã phát hiện dấu vết văn hóa của thời

kỳ hậu đá mới - sơ kim khí ở các hang Nà Thẩm, Thẩm Tiên (Thanh Hóa), Mé Muôn. Ké

Sang, Thẩm Hoi (Nghệ An). Đáng chú ý là việc phát hiện ra di tích ngoài trời Đồi Đền, nằm

ở ngã ba sông Nậm Non và Nậm Mô, chứa vết tích văn hóa của nhiều thời đại từ Sơn Vi đến

Đông Sơn, song chủ yếu là các di vật ở tuyến văn hóa Phùng Nguyên. Ở miền Tây các tỉnh

Quảng Bình và Quảng Trị, các di tích của thời kỳ này cũng phát hiện đƣợc ở Hang Rào, Khe

Tong, Minh Cầm, Yên Lạc, Kim Bảng, Xóm Thâm, Đúc Thi (Quàng Bình), Cù Bai, Bản Rạc,

Tà Pảng (Quàng Trị)...

Nhƣ vậy có thể nói, hầu hết các vùng núi phía Bắc bao gồm từ miền Đông Bắc-Tây

Bắc qua Hòa Bình tới các cùng núi miền Tây khu Bốn cũ đều tìm thấy dấu vết văn hóa giai

đoạn cuối đá mới và sơ kỳ thời đại kim khí. Vùng này là khu vực - vùng không gian sinh tồn

của cƣ dân hậu Hòa Bình ở lại vùng "đất tổ" của mình sau khi đã chia tay với các ngƣời anh

em đến miền đất mới.

Một mặt do cuộc sống tƣơng đối biệt lập trong các khu vực thung lũng cụ thể khác

nhau, mặt khác, nhờ có những tiếp xúc nhất định và thƣờng xuyên mà chủ yếu với" các nhóm

tiến xuống các miền đồng bằng và duyên hải gần đó, mà khối cƣ dân này đã tạo ra cho mình

một diện mạo văn hóa vừa có những nét riêng vừa mang những nét chung.

Những nét tƣơng đồng giữa các văn hóa ở các miền núi lẫn đồng bằng và ven biển

đƣợc thể hiện ở chỗ đều phát hiện đƣợc loại công cụ sản xuất chủ yếu bằng đá là những chiếc

cuốc đá hình tứ giác hay có vai, những rìu bôn đá tứ giác, có vai hay có nấc. Đồ gốm thƣờng

là loại đồ đựng đáy tròn hay có chân đế và đƣợc trang trí bằng hoa văn thừng chải hay khắc

vạch.

Đồ trang sức có vòng đeo tai hình vành khăn, các kiểu vòng đeo tay bằng đá có

mặt cắt hình chữ nhật, hình vuông, hình tam giác, hình chữ D... cùng các hạt trang sức bằng

đá, xƣơng và vỏ nhuyễn thể.

Nét riêng biệt của các dạng văn hóa vùng núi ở đây chính là ở chỗ mỗi khu vực đều

mang những phong cách riêng.

a. Đối với vùng núi Đông Bắc : Sắc thái văn hóa địa phƣơng ở đây hiện biết, thể hiện

rõ hơn cả trong 2 nhóm di tích.

Nhóm phía Đông gồm các di tích phân bổ trong sơn khối Bắc Sơn với các di tích Mai

Pha và Ba Xã (Lạng Son) là đại diện. Đặc trƣng cơ bản của nhóm di tích này là sự nổi trội

của rìu bôn, đục cuốc đá có hình chữ nhật hay tứ diện cùng với đồ gốm văn thừng đáy tròn

song có cổ eo và đôi khi có gắn-quai hay có tai xuyên lỗ có chân đế đƣợc trang trí bằng thủ

pháp khắc vạch thành hình hoa thị bốn cánh mà ở giữa và trên các cánh hoa đƣợc trổ lỗ

thủng.

Nhóm phía Tây phân bố ở các tỉnh Cao Bằng, Bắc Thái. Hà Giang và Tuyên Quang,

trong đó di tích Lò Gạch (Hà Giang) chứa đầy đủ hơn cả các đặc điểm văn hóa điển hình cho

nhóm di tích này.

Tƣơng phản với hang Mè Bạc (nhóm Ba Xã - Mai Pha), nơi rìu bôn tứ giác đƣợc dùng

phổ biến còn ở đây, trong di tích Lò Gạch thì cuốc rìu bôn có vai lại nổi trội lên.

Trong đó có những chiếc rìu bôn vai có nấc ngang hết sức độc đáo. Gốm thô, vỡ vụn

thƣờng trang trí văn thừng, hoa văn các dải chấm trong hai đƣờng song song. Chính dựa vào

tổng thể các nét khác biệt này mà một số nhà nghiên cứu nƣớc ta đã nghĩ tới khả năng về sự

tồn tại một văn hóa khảo cổ riêng biệt mang tên văn hoá Hà Giang -một văn hóa có mối giao

lƣu và cùng ở bình tuyến với văn hóa Hạ Long và Phùng Nguyên (Hà Vãn Tấn, Bùi Vinh và

Võ Quý 1989)

b. Ở vùng Tây Bắc: Vết tích văn hóa thuộc hậu kỳ đá mới sơ kỳ kim khí tìm đƣợc rải

rác trong một số hang động nhƣ trong hang Nậm Tum (Lai Châu) đã phát hiện đƣợc 3 ngôi

mộ, trong một mộ có chôn một nồi có dáng đáy gãy cao, vai xuôi. trang trí những đƣờng cong

kép hình chữ X. trong lớp đất gần mặt rải rác còn tìm đƣợc một số mảnh gốm và nhiều công

cụ xƣơng đọc mài nhắc hoàn toàn, ở hang Thẩm Khƣơng (Lai Châu) - cũng tìm đƣợc 7 công

cụ xƣơng mài trong đó có 1 mũi tên và 1 đục làm bằng xƣơng ống khỉ, 1 rìu vai mài toàn

thân, ở hang Puốc (Yên Châu - Sơn La) đã tìm đƣợc một nồi gốm lớn mà ở phần ngoài gần

miệng đƣợc trang trí hoa văn khắc vạch dạng chữ S biến thể nằm ngang và thân đƣợc trang trí

hoa văn dấu thừng. Chiếc nồi này phảng phất bóng dáng Phùng Nguyên.

Điều đáng chú ý là dọc bờ sông Đà trong 2 huyện Thuận châu. Yên Châu, đã

phát hiện một loạt di tích ngoài trời, hay hang động sát bờ sông nhƣ Hang Tọ (Thuận Châu)

Bản Phố, Sập Việt, Cụm Đồn, Núi Mỏ, Thọc Kim, Cò Lâm, Hang Chƣơng (Yên Châu)....

Tập hợp các di tích ở đây đã phác họa một diện mạo riêng biệt với các nét nổi lên nhƣ : rìu tứ

diện đƣợc sử dụng vƣợt trội rìu có vai. Tỷ lệ đó ở Sập Việt là 7/1, ở Bản Phố là 5/0. Đồ trang

sức đeo tay đƣợc chế bằng đá spilit có mặt cắt hình tam giác và chữ D. Những chiếc vòng này

đƣợc chế tạo ở các công xƣởng làm đồ trang sức ở Núi Mỏ, Thọc Kim hay ít nhiều ở ngay

khu cƣ trú nhƣ Sập Việt...

Đồ gốm ở đây, tuy có mang những nét kỹ thuật và phong cách chung nhƣ văn chải.

thừng, khắc vạch... song nét riêng biệt vẫn hiện lên rõ ràng dễ thấy, đó là sự nổi trội của văn

chài so với văn thừng, ở Sập Việt tỷ lệ đó là 1325/392, ở Thọc Kim là 19/3. Phổ biến loại

gốm miệng đứng, thành miệng phẳng hay hơi vát ra ngoài. Thứ đến là loại gốm miệng khum,

đáy tròn. Hoa văn trang trí khắc vạch cũng rất đa dạng có tới 16 loại. trong đó đáng chú ý hoa

văn vẽ bằng que nhiều răng (từ 2 đến 6 răng), có những mảnh ở đó văn vạch đè lên nền văn

chài. có những chiếc bát mà hoa văn khắc vạch đƣợc vẽ lên toàn bộ bề mặt ngoài hiện vật

nhƣ chiếc bát gốm ở Hang Chƣởng. Ngoài ra còn phải kể đến loại hoa văn ấn lõm kiểu cuống

rạ (tức hoa văn chấm tròn) ấn lõm rồi chấm nhỏ xung quanh thành hình hoa, hoa văn nụ dinh

dán thêm trên giao điểm các đƣờng khắc vạch (Chử Văn Tần 1992)

Bên cạnh những nét riêng đó, đồ đá và đồ gốm ở đây phản ánh mối liên hệ khá gắn bó

chặt chẽ với miền trung du Vĩnh Phú, nơi sông Đà hợp lƣu vói sông Thao. Về phƣơng diện

đồ đá có thể nhìn thấy rõ mối liên hệ đó, qua nguyên liệu, kỹ thuật và loại hình hiện vật ở các

công xƣởng chế tạo công cụ sản xuất rìu tứ diện ở Bản Mòn (Sơn La) và Gò Chè (Vĩnh Phú),

chế tạo đồ trang sức ở Núi Mỏ, Thọc Kim (Sơn La) và Hồng Đà (Vĩnh Phú)... Về đồ gốm, sự

gần gũi đƣợc thể hiện qua sự tồn tại của chạc gốm ở Sập Việt, Bản Phố, qua hoa văn trang trí

khuông nhạc ở đây khá giống ở di chỉ Đoan Thƣợng (Vĩnh Phú). Lối trang trí ấn vỏ sò hay ấn

lõm chấm xung quanh thành hình bông hoa - một đặc trƣng của gốm Hoa Lộc. có thấy cả ở

Gò Ghệ (Vĩnh Phú) lẫn ở Sập Việt.

Trên quê hương gốc của văn hóa Hòa Bình (các tỉnh Hòa Bình, Ninh Bình. Thanh

Hóa) trong nhiều địa điểm của văn hóa này nhƣ Hang Khoài (Mai Châu, Hòa Bình) Hang

Bƣng (Đà Bắc, Hoà Bình); Xóm Trại, Làng Vành. Đa Phúc (Lạc Sơn, Hòa Bình) Đồng Nội

(Lạc Thủy, Hòa Bình) Hang Đắng (Nho Quan, Ninh Bình) Đồng Giao (Ninh Khánh, Ninh

Bình) Thạch Sơn (Cẩm Thủy, Thanh Hóa) Mỹ Tế (Thạch Thành, Thanh Hóa)... cũng ghi

nhận nhiều vết tích văn hóa thuộc hậu kỳ đá mới, sơ kỳ kim khí. Tƣ liệu khảo cổ học ở đây

chƣa cho phép nhận ra xem dân cƣ ở đây lúc này ƣa sử dụng trội loại công cụ đá gì, rìu bôn,

cuốc có vai hay tứ diện. Đồ trang sức bằng đá

chƣa nói đƣợc gì nhiều ngoài loại khuyên tai vành khăn. vòng tay, hạt chuỗi bằng đá ngọc

kiểu Phùng Nguyên cặp đƣợc trong các mộ táng ở Hang Khoài. Cũng trong mộ táng của hang

này lại gặp đồ trang sức bằng ốc biển, những vòng trang sức bằng vỏ ốc hay đốt xƣơng cá

nhỏ li ti. Trang sức bằng ốc biển Cyrpaea còn thấy ở Hang Bƣng. Điều đáng lƣu ý hơn cả là

đồ gốm. Ở đây gặp các loại đồ đựng miệng vuông độc đáo trang trí trên thân loại hoa văn

dạng chữ S biến thể nhƣ thấy ở Thanh Sơn, ở Xóm Lác (Mai Châu, Hòa Bình). Hoa văn khắc

vạch, chấm tròn vẽ phóng khoáng hơn, trang trí trên một bề mặt rộng hơn nhƣng nhìn chung

có phong cách và các hoa tiết trang trí gần gũi hoa văn gốm Phùng Nguyên, nhƣ gặp trên các

mảnh gốm ở Xóm Trại, Thạch Sơn. Mỹ Tế...

Bộ mặt văn hóa vùng núi Bắc Trung bộ bao gồm các khu vực từ nam Thanh Hóa đến

Quảng Trị cũng phản ánh tính đa dạng của nó, thế hiện ra ở hai nhóm di tích quan trọng:

nhóm vùng núi Thanh Nghệ và nhóm vùng núi Bình Trị Thiên

Ở nhóm miền tây Thanh Nghệ : Các di tích tập trung ở vùng Quỳ Châu Nghệ An) và

Thƣờng Xuân (Thanh Hóa) bao gồm các di tích Thầm Mé Muôn. Thẩm Ké Sang, Thẩm

Pông, Nà Tham, Thẩm Tiên... Trong các di tích này đã phát hiện đƣợc nhiều rìu đá tứ giác

hay có vai mài nhắn toàn thân. Nhiều đồ trang sức nhƣ vòng tay, hoa tai bằng đá xanh hay

phiến thạch, hạt chuỗi hình ống và vỏ ốc biển xuyên lỗ. Đồ gốm cũng rất phong phú, phổ

biến là loại gốm đáy tròn. bên cạnh đó có các loại gắn chân đê hay đáy bằng. Hoa văn phổ

biến là loại in dấu thừng trên thân, bên cạnh đó các hoa văn trang trí đƣợc tạo nên bằng cách

dùng que nhiều răng vạch lên bề mặt gốm ở các phần cổ và vai thành các đồ án hoa văn sóng

nƣớc, sóng xoắn chéo thành hình số 8. thành văn xoáy ốc hay chữ S mang phong cách trang

trí của gốm Thạch Lạc - Bàu Tró. Cƣ dân ở đây còn tạo hoa văn trang trí bằng cách in lên đồ

gốm những vòng tròn to nhỏ khác nhau xếp thành hàng giới hạn trong hai hàng vạch song

song hay trong các đƣờng vạch thành các đồ án trang trí. Đáng chú ý là hoa văn chấm giải

giữa các đƣờng vạch chìm phát hiện trên đồ gốm ở Thầm Tiên và Thẩm Pông (Hà Vãn Tấn

1978) cũng nhƣ trên một nồi gốm đáy tròn đƣợc chôn cùng vói 1 khuyên tai đá hình vành

khăn trong một ngôi mộ ở Thẩm Hoi.

Cƣ dân sống ở miền núi phía tây Bình Trị Thiên đã để lại những dấu tích văn hóa có

diện mạo tƣơng tự nhƣ của cƣ dân đƣơng thời miền tây Thanh - Nghệ, trong một số hang

động nhƣ Hang Rào, Khe Tong, Minh Cầm, hay trên các đồi gò thềm sông nhu Cù Bai. Bản

Rác, Tà Păng...

Đặc điểm nổi bật của các di tích ở đây là sự tồn tại phổ biến của loại rìu bôn có vai

dƣờng nhƣ trội hơn loại rìu bôn không vai, chúng thƣờng có mặt cắt ngang thân hình bầu dục.

phần lớn đƣợc chế tạo từ đá lửa và đƣợc làm ở ngay nơi ở. Họ còn sử

dụng công cụ bằng xƣơng nhƣ mũi nhọn. Đồ gốm ở đây thƣờng gặp các loại nồi đáy tròn

bụng tròn miệng loe mép cuốn cong ra phía ngoài, mặt gắn phía ngoài đƣợc in dấu thừng.

Trên nền thừng thƣờng đƣợc vẽ bằng bút kẻ khuông nhạc có 2 hoặc 3 răng tạo ra các họa tiết

hoa văn hình sóng nƣớc, hình ô trám hoặc "răng sói". Cƣ dân ở đây còn ƣa dùng gốm màu

với các vành tranh trí màu đỏ thổ hoàng hay màu đen ánh chì. Đồ trang sức khá phong phú đa

dạng, đặc biệt ƣa chuộng đồ trang sức làm từ vỏ nhuyễn thể biển. Đó là những vỏ ốc xuyên

lỗ, những vòng vỏ sò ở giữa xuyên lỗ nhƣ đồng xu, nhiều vòng nhỏ li ti. Có loại hoa tai bằng

vỏ sò dùi lỗ ở một đầu. Ngoài ra còn gặp loại hạt chuối bằng đá xanh, hoa tai hình 6 cạnh

bằng ngà.

Nhiều nhà nghiên cứu cho rằng văn hóa ở khu vực này có mối liên hệ với văn hóa

Bàu Tró đồng thời phân bố ở ven biển. thậm chí còn nghĩ nhóm di tích tây Bình Trị Thiên và

Nghệ Tĩnh chỉ là dạng địa phƣơng của văn hóa Bàu Tró (Phạm Thị Ninh. 1991 : 44). Tuy

nhiên phân tích hoa văn trang trí gốm - thƣờng mang đậm đà dấu ấn về đặc trƣng tộc ngƣời -

có thể nhìn thấy mối quan hệ xa hơn về. phía bắc biểu hiện qua gốm văn thừng và khắc vạch

trong có in các giải chấm mang phong cách Phùng Nguyên. Vì vậy có thể coi khu vực này

nhƣ địa bàn xa hơn cà về phía nam hiện biết là nguồn hợp văn hóa góp tạo nền văn minh Việt

cổ thời đại kim khí.

2. Các văn hóa ven biển

Bƣớc vào giai đoạn cuối đá mới và sơ kỳ thời đại kim khí, đồng thời với các nhóm cƣ

dân ở lại sống bám trụ với núi rừng, trên các vùng đất mới, các dải đồng bằng hẹp ven biển

miền Bắc nƣớc ta, con cháu của những ngƣời Cái Bèo - Đa Bút - Quỳnh Văn, trong bối cảnh

tiếp xúc văn hóa mới đã kế thừa, nâng cao và đổi mới lối sống và nếp sinh hoạt của tổ tiên,

tạo ra các văn hóa mới, đến nay đã xác định đƣợc là các văn hóa : Hạ Long, Hoa Lộc và Bàu

Tró.

a. Văn hóa Hạ Long phân bố chủ yếu ở vùng ven biển và hải đảo Đông Bắc Việt

Nam, cho tới nay dấu tích của văn hóa này đã thấy ở 20 địa điểm phân bố trên các cồn cát,

sƣờn đồi và hang động của vùng bờ biển và hải đảo từ Móng Cái đến Hải Phòng. Những di

tích này đều chứa những nét chung điển hình cho văn hóa Hạ Long. Đó là sự tồn tại phổ biến

của loại bôn đá có vai có nấc, lƣỡi xoè. Đôi khi ở nhiều chiếc có vai kép. dùng nhiều loại bàn

mài có những rãnh mài hình lòng máng cắt chéo nhau đƣợc gọi là "dấu Hạ Long". Đồ gốm

chủ yếu là loại hình gốm xốp, bên cạnh gốm chắc tồn tại loại gốm có miệng hình đa giác.

Hoa văn đắp nổi thành hình chủ S nằm hay trổ lỗ thủng thành hình tam giác là nét riêng của

gốm Hạ Long, bên cạnh lối trang trí văn thừng hay in mép sò, khắc vạch hình sóng nƣớc,

chữ S.

Có thể nói những nét riêng của Hạ Long, những dấu hiệu nhận biết về văn hóa

những chiếc bôn có vai có nấc nhƣng không phổ biến nhƣ t`rong văn hóa Hạ Long

Đồ gốm Hoa Lộc hết sức độc đáo cả về hình dáng lẫn hoa văn trang trí. Bên cạnh

những nồi vò có hình dáng thông thƣờng, ngƣời Hoa Lộc còn ƣa dùng những loại bình vai

gãy có miệng gấp vào trong, đặc biệt có loại bình vành miệng rộng có hình tứ giác hoặc bát

giác. Gốm đƣợc trang trí những hoa văn đẹp. Đó là những vạch thẳng hay xiên, những đƣờng

cong, những nhóm chấm. Các hoa văn đƣợc làm nổi bật trên nền đƣợc tạo ra bằng cách ấn

mép sò thành các đƣờng sóng li ti.

Một đặc điểm Hoa Lộc khác là sự có mặt của các hộp đựng phẩm và những con dấu

in, lăn hoa văn có hình dáng rất khác nhau : hình trụ, hĩnh chữ nhật, hình tròn, hình bàu dục.

Trên mặt những con dấu thƣờng đƣợc khắc rất sâu các họa tiết hoa văn chữ S tròn góc hay

gãy nóc, những đƣơng hồi văn liên hoàn. Những con dấu nhƣ vậy cũng gặp trong nhiều văn

hóa đá mới và đồng thau vùng Ấn Độ. Ban-căng,cũng gặp cả trong văn hóa Bản Chiềng (Thái

Lan).

Mối quan hệ giữa văn hóa Hoa Lộc với văn hóa Thạch Lạc đƣợc ghi nhận rõ nét qua

việc sử dụng đồ trang sức bằng đất nung, việc trang trí đồ gốm bằng hoa văn dùng que nhiều

kiểu bút kẻ khuông nhạc.

Gốm Hoa Lộc còn gặp xa hơn. sâu hơn trong các miền núi từ Tây Thanh-Nghệ cho

tới Sơn La. Đó là đồ gốm có hoa văn là dấu in mép sò, in dấu chấm và ấn lõm thành hình

bông hoa ở các di tích Sập Việt. Bản Gièm (Sơn La), có thể sông Mã đã đóng vai trò chuyển

tải và giao lƣu văn hóa Núi-Biển.

Về phía nam, trong hang Pò Cung (Nghệ An) đã tìm thấy nhiều mảnh gốm có hoa văn

chữ S với dấu in mép sò mang phong cách Hoa Lộc.

Đặc biệt cƣ dân văn hóa Hoa Lộc đã có mối quan hệ gắn bó với cƣ dân ở lƣu vực

sông Hồng. Ngƣời Hoa Lộc đã tham gia khai phá đồng bằng sông Hồng, cộng cƣ và trao đổi

với cƣ dân Phùng Nguyên sống ở các dẻo đồng bằng cao trƣớc núi. Trên đƣờng đi họ đã để

lại các dấu vết hiển nhiên biếu hiện qua di tồn vật chất trong các di chỉ cƣ trú nhƣ ở Núi Lê

dã tìm thấy đƣợc các đồ dùng bằng gốm nhƣ bát vuông kiểu nghiên mực, bình vai rộng trang

trí các dải băng hoa văn sò, những mảnh gốm chấm lỗ bằng đầu que khá to. Tại di chỉ Mã

Đống (Hà Tây) đã tìm thấy những di vật điển hình của văn hóa Hoa Lộc, đó là các rìu bôn có

vai, các vòng trang sức đá thô có mặt cắt hình cho T, chữ D hay tam giác, các khuyên tai hình

đĩa bằng đất nung, những mảnh gốm có hoa văn trang trí ấn lõm và chấm thành hình hoa,

chấm vạch kiểu que diêm.

Xa hơn nữa, gốm Hoa Lộc còn tìm thấy trong các di chỉ Phùng Nguyên ở ngay quê

hƣơng văn hóa này tức ở vùng đất Tổ Phong Châu tại các địa điểm nhƣ Ghệ, Dạ

đã phát hiện đƣợc các mảnh gốm trang trí thành các hoa văn ấn lõm hình hoa, hoặc các nhóm

chấm nằm trong hai đƣờng khắc vạch gấp khúc.

Riêng mối quan hệ giữa văn hóa Hoa Lộc với các văn hóa khảo cổ khác ở lƣu vực

sông Mã chƣa rõ ràng, mới chỉ hé mở qua các di tồn vật chất phát hiện đƣợc ở di chỉ Cồn

Chân Tiên nằm sát chân Núi Đọ. Đó là các bàn xoa gốm kiểu Hoa Lộc, những mảnh gốm

đƣợc tạo bằng kỹ thuật in lăn, những mảnh gốm có hoa văn tạo ra bằng que đầu tù, to in

thành hình hạt mè, giọt nƣớc...

Điều đó chứng tỏ vào cuối đá mới, đầu thời đại đồng thau, cách đây chừng 4 nghìn

năm đã có một nhóm ngƣời mang yếu tố văn hóa vùng biển tham gia chinh phục vùng đồng

bằng sông Mã : nhóm Hoa Lộc.

c. Văn hóa Bàu Tró

Trên địa bàn ven biển phía Nam của văn hóa Hoa Lộc, kéo dài từ Nghệ An tới Quảng

Bình là vùng cƣ trú của cƣ dân văn hóa Bàu Tró (Phạm Thị Ninh 1991). Một nền văn hóa

đƣợc nảy sinh từ văn hóa Quỳnh Văn trƣóc đó.

Niên đại của văn hóa Bàu Tró kéo dài từ khoảng cuối thiên kỷ III đến nửa đầu thiên

kỷ II trƣớc công nguyên.

Ở giai đoạn sớm, còn nhiều công cụ ghè đẽo và tồn tại phổ biến loại nồi miệng thẳng

đứng có đáy nhọn nhƣ đã gặp trong vùng hóa Quỳnh Văn. Về đặc trƣng đồ đá nói chung, có

thể nói rằng, chủ nhân văn hóa Bàu Tró đã sử dụng cả rìu có vai và rìu tứ giác đƣợc mài toàn

thân song vẫn còn lại những vết ghè đẽo sau. Rìu thƣờng có thiết diện ngang thân hình bầu

dục hay thấu kính đƣợc chế bằng đá trầm tích hoặc đá lửa. Rìu vai thƣờng có đặc điểm vai

xuôi. hẹp và chiếm tỷ lệ lớn hơn rìu tứ diện ở giai đoạn sớm. Ở khu vực Quảng Bình còn gặp

rìu vai nhọn và bôn "răng trâu". Đặc điểm chung của gốm Bàu Tró là đƣợc làm bằng đất sét

pha nhiều cát hoặc vỏ sò nghiền nhỏ, phổ biến nhất là loại gốm đáy tròn, ngoài ra còn có đồ

đựng có chân đế nhƣ bình, âu, chậu, bát, mâm bồng..., đặc biệt tồn tại loại đồ đựng có tai.

Hoa văn in dấu thừng và in mai rùa là hoa văn kỹ thuật chủ đạo. Hoa văn trang trí không

nhiều chiếm tỷ lệ từ 5 đến 6% so với hoa văn kỹ thuật và đƣợc tạo ra bằng các thủ pháp khác

nhau : khắc vạch bằng bút một răng hay nhiều răng, dán đắp thêm những giải đai, trổ lổ thủng

in ấn bằng lƣng, miệng mép vỏ sò hoặc tô màu lên đồ đựng.

Hoa văn phổ biến nhất là loại văn khắc vạch tạo ra các hoa văn khuông nhạc, làn sóng

hay chữ S gối đầu nhau, các tam giác đối đỉnh đƣợc điền đầy bằng các vạch chéo song song

theo một cạnh tam giác.

Gốm tô màu cũng là một nét riêng của văn hoá Bàu Tró. Màu đỏ đƣợc dùng phổ

biến nhất bên cạnh màu đen. Phong cách tô màu lên miệng đồ đựng thƣờng đƣợc kết hợp

chặt chẽ với văn kẻ khuông nhạc, văn chữ S gối đầu nhau.

Đồ trang sức bằng đá với các loại vòng có mặt cắt hình chữ T, chữ D. hình tam giác,

đã gặp trong các di chỉ nhƣng với số lƣợng không nhiều. Đã phát hiện đƣợc một số khuyên

tai, mảnh vòng bằng đất nung. Vết tích luyện kim đồng đã xuất hiện.

Ở những di chỉ, nhất là ở những di chỉ đồi vỏ sò điệp của văn hóa này. dấu vết của

hoạt động săn bắt đánh cá và hái lƣợm còn thể hiện đậm đà. đã tìm đƣợc một số xƣơng hƣơu

nai, lợn rừng, sừng dê. ngà voi. xƣơng sọ và nhiều đốt xƣơng sống cá biển, có đốt có đƣờng

kính tới 15cm. Nhƣng cần nhấn mạnh rằng, nông nghiệp là hoạt động sản xuất chủ yếu của

con ngƣời Bàu Tró. Ở nhiều di chỉ nhƣ Bãi Phôi Phối. Cồn Nền... tảng văn hóa dày chứa

nhiều mảnh gốm, mật độ mảnh gốm ở Cồn Nền lên tới 65 nghìn mảnh trên một diện tích khai quật 90m2. Cuốc đá, một công cụ làm đất chủ yếu, không những tìm đƣợc trong các di chỉ cƣ trú mà còn gặp trong các mộ táng đôi khi còn tìm đƣợc với số lƣợng lớn trong các hố cất dấu.

Đặt văn hóa Bàu Tró trong mối tƣơng quan với các văn hóa đƣơng đại cho thấy cƣ

dân Bàu Tró cũng đã có mối liên hệ với nhiều văn hóa khác nhau.

Mối quan hệ hay sự tƣơng đồng của văn hóa Bàu Tró với các văn hóa duyên hải phía

bắc nhƣ Hoa Lộc, Hạ Long, thể hiện ở chất liệu gốm thô pha trộn vỏ nhuyễn thể, ở hoa văn in

mép sò, hoa văn trổ lỗ thủng, hoa văn đắp nổi thể hiện ở việc sử dụng đồ trang sức bằng đất

nung, ở việc sử dụng bàn mài có dấu Hạ Long. Mối quan hệ với văn hóa tiền Sa Huỳnh ở

dọc ven biển nam Trung bộ đƣợc thể hiện ở những chiếc rìu bôn răng trâu, những khuyên tai

đất nung, những đồ gốm khắc vạch kết hợp với in ấn mép sò đặc biệt là ở gốm tô màu thổ

hoàng kết hợp với tô màu đen ánh chì thành từng giải và màu trắng thành các nhóm vạch hay

chấm vạch đứt quãng, rồi táng thức mộ nhƣ gặp ở Thạch Lâm là những nét văn hóa đặc trƣng

của các di tích tiền Sa Huỳnh và Sa Huỳnh.

Mối quan hệ giữa văn hóa Bàu Tró với văn hóa Phùng Nguyên ở lƣu vực sông Hồng

đƣợc bộc lộ rõ nhất qua loại hoa văn kẻ khuông nhạc thành các mô típ chữ V, hình sóng hay

chữ S nằm ngang - đặc trƣng của hoa văn gốm Bàu Tró - cũng thƣờng thấy trong gốm nhiều

di tích Phùng Nguyên. Trong một số di chỉ văn hóa Bàu Tró, cũng tìm thấy những mảnh gốm

có hoa văn chấm đều đặn giữa những đƣờng khắc vạch bao quanh, giống hệt nhƣ gốm loại

này trong văn hóa Phùng Nguyên.

C. VĂN HÓA PHÙNG NGUYÊN - ĐIỂM LÕI VÀ XUẤT PHÁT CỦA VĂN MINH

VIỆT CỔ

Một trong những thành tựu nổi nét nhất của khảo cổ học Việt Nam là việc phát hiện ra

hàng loạt các di chỉ khảo cổ học có niên đại trƣớc Đông Sơn ở vùng trung du và đồng bằng

Bắc bộ, mà trƣớc đó chƣa hề biết tới. Với hơn 50 địa điểm hiện biết, trong đó Phùng Nguyên

(Phong Châu, Vĩnh Phú) là di chỉ phát hiện đƣợc đầu tiên (1958) của văn hóa này cho thấy

các di tích Phùng Nguyên tập trung dày đặc và nhiều nhất là ở ngã ba các con sông Hồng và

sông Đà. Các di tích Phùng Nguyên còn thấy nhiều trên đất Hà Tây, Hà Bắc, Hà Nội và còn

lan rộng ra tới Hải Phòng nhƣ di chỉ Tràng Kênh hay tiến sâu xuống miền đồng bằng ở Nam

Hà nhƣ di tích Núi Hổ. Các xóm làng phùng Nguyên thƣờng có qui mô khá lớn -trên chục nghìn m2 thậm chí hàng trăm nghìn m2 và định cƣ khá lâu dài, các di chỉ cƣ trú có tầng văn hóa dày trên 1m.

Các di vật thu đƣợc trong các di tích Phùng Nguyên có số lƣợng hết sức lớn với

nhiều loại hình phong phú da dạng.

Công cụ sản xuất bằng đá gốm các loại cuốc, rìu bôn chữ nhật hay hình thang đôi khi

có vai, đục khoan, cƣa, bàn mài, dao gặt, mũi tên, mũi khoan... Nhiều đồ trang sức nhƣ vòng,

khuyên tai, nhẫn, hạt chuỗi... Đồ gốm Phùng Nguyên có nhiều loại hình phong phú nhƣ nồi,

bình, vò, bát, chậu, mâm bồng, "chân chạc", dọi xe chỉ. bi, tƣợng động vật (gà, chim, bò...)

Tiếp tục nghề nông trồng lúa nƣớc mà phấn hoa của loài lúa nƣớc Oryza tìm đƣợc ở

di chỉ Tràng Kênh, nhiều hạt gạo cháy tìm đƣợc trong các hố bếp ở lớp dƣới thuộc văn hóa

Phùng Nguyên của di chỉ Đồng Đậu, vết tích hạt lúa tìm đƣợc trong xƣơng gốm ở các di chỉ

Gò Hên, Đồng Đậu, Đồng Vông, Xuân Kiều... Lúc này dụng cụ làm nông đã đổi mới khá rõ.

Những kinh nghiệm sử dụng bàn xoay trong sản xuất đồ gốm đã giúp hoàn thiện kỹ

thuật khoan ren tiện đá mà sự biểu hiện trình độ tuyệt đỉnh của nó đƣợc thấy qua các sản

phẩm đồ trang sức, các vòng ống với nhiều đƣờng ren nổi, các vòng ống bản gờ cao rộng tạo

mặt cắt hình chữ T. Kỹ thuật luyện kim và chế tạo kim loại đã xuất hiện. Vết tích sử dụng

kim loại đã thấy ở 11 địa điểm trong đó ở Gò Bông bên cạnh các mảnh đồng gãy, còn tìm

thấy nhiều cục xỉ đồng. Điêu đó nói lên khả năng đúc chế kim loại tại chỗ của ngƣời Gò

Bông. Các mẫu phân tích quang phổ kim loại tìm đƣợc ở Đông Vông, Gò Bông, Đoan

Thƣợng cho hay phần lớn đồ đồng Phùng Nguyên có hợp kim đồng thiếc. Ở đi chỉ Bãi Tự

còn tìm đƣợc một vòng tay và ở Chùa Lái tìm thấy đƣợc một hòn bi bằng chì. Điều đó cho

thấy, bƣớc đầu tiếp xúc với kim loại ngƣời Phùng Nguyên đang trong quá trình tìm tòi để

khẳng định hợp kim tối ƣu. Tiếp xúc

với kim loại còn rụt rè, một loại nguyên liệu hiếm quí không có sẵn trong tự nhiên mà phải

tinh chế công phu nên ngƣời Phùng Nguyên mới chỉ dùng đồ đồng thau để chế ra các công cụ

nhỏ bé nhƣ kim, dùi...

Tài năng kỹ thuật và nghệ thuật của ngƣời Phùng Nguyên đƣợc bộc lộ trên các đồ

trang sức bằng đá và trên đồ gốm. Những công cụ gọt vót cắt hình rìu đục nhỏ nhắn xinh xắn,

nhƣng ống chuỗi hình trụ dài tới 4-5cm mài nhẵn bóng, khoan lỗ nhỏ xuyên suốt những vòng

ống với nhiều đƣờng ren nổi... đều đặn xinh xắn. xanh mát, nhẫn bóng tƣởng nhƣ các vòng

nhựa ngày nay, biểu hiện kỹ thuật chế tác đá của ngƣời Phùng Nguyên đã đạt tới đinh cao mà

các thời đại trƣớc nó khó đạt tới và các thời đại sau nó khó có thể vƣợt qua.

Trình độ tƣ duy và thẩm mỹ cao của ngƣời Phùng Nguyên còn biểu hiện ở sự tạo

dáng và trang trí hoa văn các đồ gốm. Những bát bồng chân cao. những bình hình tháp hình

quả dƣa đƣọc phủ lớp áo màu đỏ sáng nhẵn bóng, đƣợc trang trí hoa văn các đƣờng cong nềm

thoáng, liên hoàn, các hoa văn đối xứng đăng đối chặt chẽ thành các đồ án chữ S rời hay dính

liền nhau có những hình tam giác đệm kèm, thể hiện sự kết hợp khéo léo giữa hoa văn và

kiểu dáng.

Một đặc điểm khác của tƣ duy suy cảm của ngƣời Phùng Nguyên là phản ánh thế giới

khách quan một cách ước lệ, chú trọng các bộ phận hàm chứa cái thần của đối tƣợng. Phong

cách nghệ thuật đó có thể thấy sự phản ảnh qua các tác phẩm nghệ thuật nhƣ ở đầu gà bằng

đất tung ở Xóm Rền, ngƣời Phùng Nguyên nhấn mạnh tới cái cổ cao, cái mào to của chú gà

trống. Còn tƣợng ngƣời đàn ông bằng đá tìm thấy ở di chỉ Văn Điển thì nghệ nhân không thể

hiện tay còn mặt đƣợc thể hiện ƣớc lệ trong khi đó chú ý làm nổi rõ bộ phận sinh dục. Điều

đó cũng còn liên quan đến tín ngƣỡng phồn thực của ngƣời Phùng Nguyên và có thể là một

minh chứng về sự xác lập của chể độ phụ hệ trong một xã hội nông nghiệp, nơi mà vai trò của

ngƣời đàn ông ngày một tăng một xã hội mà ở đó cấu trúc xã hội nguyên thuỷ bình đẳng đã

có mầm mống tan rã biểu hiện qua sự khác biệt về qui mô và đồ táng chôn theo trong các

ngôi mộ ở khu mộ táng Lũng Hòa. Trong số 12 mộ ở đây có 2 ngôi mộ ít hiện vật nhất (chỉ

có 2 hiện vật), 2 ngôi mộ giàu đồ tùy táng nhất trên 20 hiện vật trong đó mộ số 8 có 23 hiện

vật. Các mộ còn lại từ 3 đến 13 hiện vật.

Dựa vào niên đại cacbon phóng xạ của một số địa điểm nhƣ ở Đồng Chỗ là 1850 ± 60

trƣớc công nguyên, lớp dƣới Đồng Đậu là 1380 ± 100 trƣớc công nguyên của di chỉ Tràng

Kênh là 1455 ± 100 trƣớc công nguyên những mẫu than này đƣợc lấy từ các lớp chứa di tích

văn hóa Phùng Nguyên thuộc giai đoạn muộn. Từ đó có thể đoán định văn hóa Phùng

Nguyên đã tồn tại chủ yếu trong nửa đầu thiên kỷ II trƣớc công nguyên.

Trên đây là những nét đặc trƣng quan trọng của văn hóa Phùng Nguyên. Nghiên cứu

mối quan hệ giữa văn hóa Phùng Nguyên và các văn hóa trƣớc và cùng thời với nó, cho thấy

văn hóa Phùng Nguyên đã tiếp thu và hội nhập nhiều yếu tố văn hóa của những văn hóa này.

Điều đó đƣợc phản ánh ngay trong bộ di vật của văn hóa Phùng Nguyên. Có thể gặp rải rác

trong bộ di vật Phùng Nguyên những phiến đá mang dấu vết lõm tròn kiểu Hòa Bình, những

rìu cuội mài lƣỡi, dấu Bắc Sơn, những rìu bôn có vai có nấc và gốm xốp kiểu Hạ Long,

nhƣng hoa văn trang trí in mép sò, khắc vạch khuông nhạc kiểu Hoa Lộc, Thạch Lạc...

Dựa vào những thành quả nghiên cứu mới nhất về địa chất và khảo cổ học đƣợc biết:

vào thời điểm cực đại của đợt biển tiến Holocene Trung cách ngày nay khoảng 7000-4000

năm "... bờ biển tiến sâu vào đất liền phủ kín đồng bằng sông Hồng từ Chƣơng Mỹ vòng lên

Đan Phƣơng, Hà Nội rồi sang Phả Lại. Mực nƣớc biển lúc này cao hơn bây giờ tới 4m" (Vũ

Tự Lập, Đàm Trung Phƣờng, Ngô Đức Thịnh, Tô Ngọc Thanh 1991 :11). Đƣờng bờ biển này

cũng là giới hạn thấp của rìa đồng bằng sông Hồng lúc đó. Nhƣ vậy diện tích đồng bằng còn

khá nhỏ hẹp thực chất chỉ bao gồm miền trung du hiện nay. Trên miền đất này khảo cổ học

đã phát hiện đƣợc những di tích sớm của văn hóa Phùng Nguyên, thậm chí có những di tích

tiền Phùng Nguyên hay khác Phùng Nguyên. Đó là các kiểu dạng di tich nhƣ Gò Con Lợn,

nơi mà rìu có vai nhiều gấp ba lần rìu tứ diện cũng vậy vòng trang sức thô dàỵ có mặt cắt

ngang hình tam giác cân hay chữ D cùng với những mảnh gốm thô vỡ vụn không thuộc gốm

Phùng Nguyên những di tích kiểu Núi Xây thể hiện những mối liên hệ về thời gian với sự bảo

tồn những yếu tố văn hóa sớm nhƣ rìu mài lƣỡi và dấu Bắc Sơn cũng nhƣ những mối liên hệ

về không gian với văn hoá Hạ Long và các văn hóa đƣơng đại ven biển Hoa Nam đƣợc nhận

ra qua những rìu bôn có nấc, rìu vai ngang vai xuôi rìu có khoan lỗ trên thân... Điều dáng chú

ý là nhóm di tích kiểu Bá Nội - Mã Đống lớp dƣới, nơi mà riu tứ diện dƣờng nhƣ là chiếm ƣu

thế tuyệt đối cùng với những mảnh gốm xốp có hoa văn in mép sò tồn tại song song với

những mảnh gốm chắc đã gợi suy nghĩ : phải chăng trƣớc khi có một văn hóa Phùng Nguyên

bừng nở rực rỡ với những mối tiếp xúc rõ ràng với các văn hóa Hạ Long, Hoa Lộc..., thì trên

dải đồng bằng hẹp quanh vịnh Hà Nội lúc ấy đã cƣ trú một nhóm cƣ dân tiền Phùng Nguyên

với đặc trƣng văn hóa lấy rìu tứ giác và gốm trang trí hoa văn khắc vạch làm tiêu biểu có mặt

sớm nhất ở đây, cùng cƣ trú bên cạnh các nhóm cƣ dân khác mới đến sau ngày một đông, mở

đầu quá trình cộng cƣ dung hợp và tiếp biến văn hóa lâu dài.

Ngƣời Phùng Nguyên không chỉ cộng cƣ, dung hợp văn hóa với các bộ lạc khác trên

địa bàn gốc của mình, họ còn mở rộng địa bàn cƣ trú và giao tiếp với các bộ lạc ở miền đất

khác.

Khắp mọi nơi từ vùng núi đến vùng đồng bằng ven biển, từ vùng biên giới phía bắc

cho tới Nghệ An, khảo cổ học đã phát hiện đƣợc nhiều dấu vết văn hóa mang sắc thái Phùng

Nguyên nhƣ thấy ở di tích Lò Gạch thị xã Hà Giang, ở Tràng Kênh ven biển Hài Phòng, ở

Núi Hổ, Mã Cao thuộc Nam Hà. ở cồn Chân Tiên thuộc lƣu vực sông Mã, ở Đền Đồi ven

biển Nghệ An. Sự có mặt các yếu tố điển hình của văn hóa Phùng Nguyên bên cạnh các yếu

tố văn hóa địa phƣơng ngoài địa bàn của văn hóa Phùng Nguyên cho phép hình dung bƣớc

đầu của một quá trình hòa hợp văn hóa và tộc người đầu tiên trên phạm vi miền bắc nước ta.

Theo dõi quá trình hình thành và phát triển của các văn hóa Tiền Đông Sơn và Đông

Sơn tiếp theo, có thể nhận ra những nét đặc trƣng của các nền văn hóa này đều có liên hệ với

văn hóa Phùng Nguyên. Từ những hình dáng của công cụ, vũ khí và đồ dùng. đến những nét

hoa văn. những kiểu vòng trang sức... đều đƣợc tạo lập từ thời Phùng Nguyên. Rõ ràng văn

hóa Phùng Nguyên là cội nguồn của văn minh sông Hồng và cư dân Phùng Nguyên là cái tôi

đầu tiên của dân tộc Việt.

II. BẢY THẾ KỶ TẠO NỀN

Giai đoạn phát triển văn hóa Việt cổ tiếp theo để vạch ra hơn, có thể cho rằng nó dài

lâu bảy thế kỷ.

Trong vùng trung du và đồng bằng Bắc bộ - địa bàn trung tâm của nƣớc Văn Lang.

giai đoạn này phát triển tiếp theo giai đoạn văn hóa Phùng Nguyên bao gồm 2 văn hóa khảo

cổ phát triển kế tiếp nhau văn hóa Đồng Đậu và văn hóa Gò Mun.

1. Giai đoạn hay văn hóa Đồng Đậu

Giai đoạn này mang tên địa điểm khảo cổ học đầu tiên phát hiện đƣợc ở gõ Đồng Đậu

thuộc xã Minh Tân huyện Yên Lạc tỉnh Vĩnh Phú vào năm 1964. Cho đến nay đã tìm đƣợc

19 di tích thuộc văn hóa này đƣợc phân bố trong các tỉnh Vĩnh Phú. Hà Tây, Hà Nội, Hà Bắc.

Nhiều di tích thuộc giai đoạn muộn của văn hóa Phùng Nguyên nhƣ Đồng Đậu (lớp

dƣới), Lũng Hòa (Vĩnh Phú). An Thƣợng (lớp trên) (Hà Tây). Từ Sơn (Hà Bắc) đã chứa đựng

những yếu tố văn hóa đặc trƣng cho giai đoạn Đồng Đậu tiếp theo thể hiện ở hoa văn kẻ

khuông nhạc thành các đƣờng vạch song song hay hình làn sóng đƣợc trang trí bên trong hay

bên ngoài bản miệng đồ gốm.

Đặc trƣng cơ bản của văn hóa Đồng Đậu đƣợc thể hiện trong bộ di vật hết sức phong

phú và độc đáo. vừa kế tục nâng cao vừa đổi mới các yếu tố văn hóa truyền thống có từ giai

đoạn Phùng Nguyên.

Công cụ sản xuất, vũ khí, đồ trang sức bằng đá vẫn tiếp tục phát triển các loại hình đã

tồn tại trong văn hóa Phùng Nguyên. Rìu bôn tứ diện vẫn dùng phổ biến những mảnh qua đá

hình lá dài bẹt, những mũi tên có mặt cắt ngang hình tam giác... các vùng trang súc đeo tay

bằng đá to nặng có mặt cắt hình chữ T, chữ D, tam giác, rồi khuyên tai 4 mấu đƣợc cải tiến

hơn thể hiện ở các mấu đƣợc làm rõ và tròn trịa.

Một trong những đặc trƣng quan trọng của văn hóa Đồng Đậu là sự phát triển "bùng

nổ" của kỹ thuật luyện kim và chế tác kim loại bằng đồng thau. Nếu nhƣ ở bình tuyến Phùng

Nguyễn vết tích đồng thau chỉ mới gặp ở một số nơi thể hiện trên các mảnh đồng vỡ nhỏ

không rõ ràng hoặc ở đôi ba công cụ bị gãy sứt khiến việc đoán định chức năng và định loại

gặp khó khăn thì đến giai đoạn Đồng Đậu, đồ đồng thau đã đƣợc dùng khá phổ biến. Tỷ lệ

hiện vật bằng đồng thau chiếm khoảng trên dƣới 1/5 số công cụ và vũ khí với các loại hình đa

dạng đã phát triển ổn định, ít ra có tới 14 loại hình nhƣ rìu, mũi lao, mũi tên, lƣỡi câu, búa,

giữa, vòng...

Đã tìm thấy nhiều khuôn đúc mũi tên, mũi nhọn, rìu bằng đá và bằng đất nung, tìm

thấy đƣợc khuôn đúc một hiện vật và khuôn đúc một lần nhiều hiện vật. Đặc biệt ở di chỉ

Đồng Đậu. ở độ sâu 1,5m thuộc lớp văn hóa Đồng Đậu đã phát hiện đƣọc 4 chiếc lò nấu

đồng. Tất cả đều có kích thƣớc nhỏ đƣờng kính khoảng 0,4m cao 0,5m, có lò còn nhận ra cả

miệng lò và lỗ thông gió, trong một chiếc lò đã tìm đƣợc mảnh nồi nấu đồng... Ở Đồng Đậu

còn tìm đƣợc nhiều xỉ đồng, vật đúc lỗi và cả đe đá, búa đồng dùng để gia công nguội sau đúc

thể hiện rõ nhất trong việc: chế tạo những lƣỡi câu.

Phát triển trên nền tảng nghề nông đang bƣớc vào thế phát triển ổn định, đến lƣợt

mình, nghề đúc đồng đã tạo ra những sản phẩm mới, những công cụ mới bằng kim loại mang

lại năng suất cao hơn, thúc đẩy trở lại nghề nông phát triển, khiến ngƣời Đồng Đậu trụ vững

và mở mang không gian sinh tồn của mình ở miền sông nước châu thổ sông Hồng.

Một đặc trƣng khác về văn hóa Đồng Đậu là đồ gốm. Về chất liệu, gốm Đồng Đậu

tiến bộ hơn gốm Phùng Nguyên cả về tạo tác kỹ thuật và độ nung. Chất liệu pha trộn mang

tính kết dính cao. Đồ gốm đạt độ nung cao hơn, dày, cứng hơn và thƣờng có màu xám nhạt.

Điều đáng chú ý là đồ đựng có kích thƣớc lớn gia tăng nói lên sự đáp ứng nhu cầu xản xuất

và sinh hoạt gia tăng, đồng thời còn phản ảnh trình độ kỹ thuật chế tạo gốm của ngƣời Đồng

Đậu đã dạt tới trình độ cao hơn.

Nếu nhƣ gốm và hoa văn gốm Phùng Nguyên thể hiện tính nhẹ nhàng uyển chuyển,

tính chau chuốt và tinh tế thể hiện chiều sâu tâm hồn và tƣ duy thông qua dáng gốm tròn, mặt

gốm đƣợc miết láng mang các dải hoa văn in chấm hay các đồ án

đối xứng chặt chẽ, đăng đối, thi gốm Đồng Đậu lại thể hiện một tính cách mạnh mẽ, phóng

khoáng nhận ra ở bề mặt cứng đanh, xám của đồ gốm. Hoa văn trang trí chủ yếu là những

đƣờng vạch khắc chạy song song, thẳng, cắt chéo nhau hay xoáy tròn hoặc thành những dải

chữ S đơn, kép đứng, nghiêng, nằm ngang nối đuôi nhau tạo ta những băng hoa văn sóng

nƣớc tù lăn tăn, nhấp nhô hay cuồn cuộn nhƣ những con sóng dậy trào. Mô típ hoa văn sóng

nƣớc này đã có từ bình tuyến Phùng Nguyên song chỉ đến giai đoạn Đồng Đậu mới phát triển

thành các dạng hết sức đa dạng, phản ảnh không những tính cách của ngƣời Đồng Đậu mà

đồng thời cũng phản ảnh hiện tƣợng thiên nhiên khách quan xảy ra gây ấn tƣợng mạnh mẽ

đối với con ngƣời. Ngoài lƣu vực sông Hồng, vết tích gồm văn sóng kiểu Đồng Đậu còn gặp

cả trong các di tích cùng thời vùng sông Mã, sông Cả nhƣ Đan Nê. Núi Cáo Trắng. Núi Nấp

(Thanh Hóa). Rú Cật (Nghệ An)... Loại gốm này không những chỉ tìm thấy trong các di chỉ

sát chân núi mà còn gặp trong các hốc núi ở những độ cao khác nhau cùng với những vỏ sò,

trai, ốc biển là chứng tích của một thời con ngƣời phải đƣơng đầu với những trận lũ lớn hoặc

có thể của một đợt biển dâng mà trong khảo cổ học đƣợc gọi là hiện tƣợng Đan Nê.

Giai đoạn Đồng Đậu có niên đại tồn tại vào khoảng nửa sau thiên niên kỷ thứ II trƣớc

công nguyên. Khung niên đại từ thế kỷ 15-14 đến thế kỷ 8-7 trƣớc công Nguyên là khoảng

thời gian của các nhóm di tích Đồng Đậu - Gò Mun kế tiếp nhau ra đời và phát triển.

2. Giai đoạn hay văn hóa Gò Mun

Giai đoạn này mang tên di chỉ Gò Mun thuộc xã Tứ Xã huyện Phong Châu tỉnh Vĩnh

Phú đƣợc phát hiện đầu tiên vào năm 1961. Đến nay đã có tới 34 di tích phân bổ trong các

tỉnh Vĩnh Phú, Hà Bắc, Hà Nội, Hà Tây, Ninh Bình. Thuộc binh tuyển này ở lƣu vực sông

Mã. có các di chỉ nhƣ Núi Nấp (lớp văn hóa và mộ táng sớm), Quỳ Chử (lớp giữa), Đông Sơn

(lớp văn hóa và nhóm mộ sớm). Núi Trịnh Thiệu Dƣơng (lớp văn hóa sớm) Đồng Ngầm.

Đồng Vừng họp thành nhóm di tích Quỳ Chử, cũng vậy, ở lƣu vực sông Cả có di tích Rú

Trăn mang những nét tƣơng đồng về văn hóa và thời gian với các di tích vùng sông Hồng và

sông Mã.

Theo nhịp độ rút của nƣớc biển và tạo lập đồng bằng, ngƣời Gò Mun đã mở rộng

phạm vi cƣ trú xa rộng hơn về phía nam và đông nam. Trên mặt đồng bằng còn lầy lội đã

xuất hiện thêm nhiều điểm cƣ trú mới nhƣ Vinh Quang, Chiền Vậy, Gò Thông. Đại Áng,

Dƣơng Xá... Chủ nhân văn hóa Gò Mun bằng lao động sáng tạo của mình dựa trên nền tảng

kinh tế và kỹ thuật của thời Đồng Đậu đã vƣơn lên làm chủ kỹ thuật đồng và chế tạo ra những

sản phẩm mới. Đồ đồng ngày càng vƣơn lên chiếm ƣu thế trong hoạt động sàn xuất và đời

sống. Về loại hình, nhiều đồ đồng vẫn mang phong cách truyền thống nhƣ rìu tứ giác, rìu xoè

cân, giáo hình búp đa, lao hình lá hay mũi

nhọn, tên cánh én..., song ngƣời Gò Mun còn tạo ra những loại hình di vật mới nhƣ liềm

đồng, rìu xéo đồng...

Đồ đá có chiều hƣớng giảm sút về số lƣợng cũng nhƣ loại hình. Tuy nhiên một số

kiểu dáng trang sức vẫn đƣợc duy trì ƣa chuộng nhƣ các loại vòng ống chữ T vành rộng,

riêng loại vòng đeo tai hình vành khăn đƣợc đặc biệt ƣa chuộng đƣợc sản xuất với số lƣợng

nhiều vào cuối giai đoạn này.

Gốm văn hóa Gò Mun thƣờng dày, độ nung cao, có màu xám, rất cứng, có khi gần

nhƣ sành. Các loại đồ đựng nhƣ nồi vò có miệng bẻ ngửa ra ngoài, bản miệng rộng thƣờng

đƣợc trang trí hoa văn hình học với những đƣờng nét gấp khúc thành các hình tam giác. hình

hình hành, chữ nhật... phối trí hài hòa với các vòng tròn nhỏ. Một số ít đồ gốm còn đƣợc

trang trí hoa văn hình bọt nƣớc, hình trăng khuyết, hình chim hay hình cá.

Nổi nét trong, sƣu tập gốm Gò Mun là sự tổn tại phổ biến của loại hình gọi là chạc

gốm lúc này đƣợc trang trí khá cầu kỳ và có nhiều hoa văn đẹp là các đƣòng cong đƣợc đắp

nổi hay khắc sâu. Ngƣời Gò Mun còn tạo ra những khối tƣợng bằng đất nung nhƣ các tƣợng

bò, chó. gà, vịt, rùa...

Ở bình tuyến Gò Mun, trong sự phát triển nội tại của mình. thể hiện qua quá trình

cộng cƣ khai phá đồng bằng và giao lƣu trao đổi, cƣ dân các vùng sông Hồng, sông Mã. sông

Cả ngày càng tạo ra sự gắn bó và thống nhất văn hóa thể hiện ở sự giống nhau cơ bản của các

công cụ, vũ khí và đô dùng bằng đá, bằng đồng cũng nhƣ bằng gốm. Sự khác nhau mang tính

địa phƣơng hay sắc tộc thể hiện ở sự khác biệt về hoa văn trang trí trên gốm và một phần ở

màu sắc của đồ gốm. Ví nhƣ trên gốm Gò Mun, vùng sông Hồng lối trang trí trở về với

truyền thống Phùng Nguyên : thể hiện sự ƣa chuộng các đƣờng chấm giải (mặc dù có thô

hơn), hoa văn chữ S nằm rời hay liền nhau, tiền thân của hoa văn vòng tròn tiếp tuyến trên

các trống Đông Sơn sau này, gốm thƣờng có màu xám. Trong khi đó gốm Quỳ Chử vùng

sông Mã thƣờng có màu bạc xám, miệng khum lòng máng (không phẳng nhƣ gốm Gò Mun)

bên trong trang trí các nhóm vạch chéo song song hay vạch chéo ngang dọc thành các ô hình

bình hành. Còn gốm Rú Trăn vùng sông Cả lại có màu nâu với nhiều sắc độ từ hồng tƣơi tới

xẫm màu mận chín, trên vai đồ gốm đƣợc trang trí hoa văn in răng lƣợc liên tiếp thành hình

răng sói.

Căn cứ vào một loạt niên đại cacbon phóng xạ ở nhiều địa điểm thuộc văn hóa Gò

Mun, trong đó có niên đại ở lớp dƣới di chỉ Vinh Quang là 1095 ± 120 năm trƣớc công

nguyên, của địa điểm Đông Sơn (lớp văn hóa sớm) là 850 ± 100 năm trƣớc công nguyên, của

địa điểm Đồng Ngầm (độ sâu 1,27m thuộc lớp Quỳ Chử) là 725±40 năm trƣớc công nguyên,

có thể định niên đại chung cho bình tuyến văn hóa Gò Mun là các thế kỷ XI-VIII trƣớc công

nguyên.

Nhìn bao quát về giai đoạn văn hóa Đồng Đậu - Gò Mun có thể thấy tính chất tạo nền

của nó đƣợc thể hiện ở sự chọn lọc xác lập các yếu tố văn hóa. biến chúng thành đặc điểm,

truyền thống văn hóa phản ánh tính cách, đặc trƣng của cộng đồng. Hàng loạt các công cụ sản

xuất bằng đá, bằng đồng với các kiểu loại khác nhau : chữ nhật, xoè cân, lƣỡi lệch, có vai...,

các vòng trang sức đá có mặt cắt hình tam giác cân. hình chữ U. chữ T nằm ngang, vòng ống,

các khuyên tai hình vành khăn, khuyên tai 4 mấu, những vũ khí nhƣ giáo búp đa, tên hình lá...

đều tham gia vào sự hình thành bộ di vật Đông Sơn. Những yếu tố hoa văn chấm giải, vạch

thẳng song song, hình tam giác, hình chữ S, hình vòng tròn, các đƣờng hồi văn gấp khúc

trang trí thành băng tròn trên đồ gốm Tiền Đông Sơn đều đƣợc thế hiện trên đồ Đông Sơn có

trang trí sau này.

Ý nghĩa tạo nền đƣợc thể hiện ở chỗ đã tạo ra những biến chuyển mạnh mẽ trong kỹ

thuật sản xuất nông nghiệp, vết tích lúa gạo tìm thấy ở nhiều nơi nhƣ Đồng Đậu, Gò Mun. Gò

Chiền, Thành Đèn (Vĩnh Phú) Từ Sơn (Hà Bắc) Chợ Gềnh (Ninh Bình) Dông Tiến (Thanh

Hóa).

Ý nghĩa tạo nên còn thấy ở sự dần hình thành các trung tâm luyện kim và chế tạo dù

kim loại. Ở vùng trung tâm đất tổ Hùng Vƣơng từ những đốm lửa luyện chế kim loại ở Mã

Lao ở Gò Mun đã dẫn đến trung tâm đúc Làng Cả, từ những điểm đúc rải rác nhỏ bé chƣa đủ

lớn nhƣ ở Đồng Đậu, ở Thanh Đền ở Đình Chàng, đã hình thành trung tâm đúc đồng cổ Loa

(Mà Tre) rực rỡ. Cũng vậy ở bên hữu ngạn sông Hồng, trung tâm đúc đồng Vinh Quang thời

Đông Sơn có thê đã đƣợc chuẩn bị từ các nhóm đúc đồng ở Đồi Đà, ở Đồng Đền.

Vùng sông Mã, vết tích đúc đồng Quỳ Chử đã dẫn tới hình thành các trung tâm lớn

nhƣ ở Đông Sơn. Cũng vậy, những phát hiện về nồi đúc và những bọt xỉ đồng ở Rú Trăn sẽ

dẫn tới các trung tâm luyện kim nhƣ ở Đồng Mỏm. Làng Vạc v.v...

Dấu hiệu của sự tạo nền chuyển lƣợng thành chất còn thể hiện ở sự xuất hiện vào cuối

giai đoạn Gò Mun một số loại hình công cụ sản xuất và vũ khí mới nói lên sự gia tăng của

nhu cầu sản xuất và chiến đấu. Đó là những công cụ gặt gọi là liềm hay vằng kiểu Gò Mun,

những mũi tên đồng lớn có 2 cánh cong khum dài có chuôi và sống nổi tìm thấy ở Gò Mun.

Đồng Gio, những mũi tên 3 cạnh có chuôi, có trụ ở Đại Áng, những con dao xéo lƣỡi cong

kiểu sừng trâu gặp trong các địa điểm Đông Sơn (lớp mộ sớm). Quỳ Chử, những con dao

găm chuôi bẹt, đốc nhỏ, lƣỡi rộng chƣa có chắn tay kiểu Đồi Đà còn tìm thấy ở Gò Ghệ.

những con dao phạng lƣỡi rộng, mũi cong ở Gò Diễn ở Thanh Đinh...

Những cứ liệu khảo cổ học của các nhóm di tich Đồng Đậu - Gò Mun đƣợc phân tích

ở một số mặt trên đây và khi nhìn gộp lại cho thấy sự vận động của nội lực, mà

những nhân tố tự thân bên trong với sự tham gia, xâm nhập của những yếu tố văn hóa từ

ngoài khu vực là đặc điểm phát triển văn hóa của giai đoạn này, có phần khác với quá trình

hỗn dung và tiếp biến văn hóa diễn ra ở giai đoạn Phùng Nguyên trƣớc đó và cũng khác hơn

so với quá trình này ở giai đoạn Đông Sơn sau đó.

III. VĂN HÓA ĐÔNG SƠN - BIỂU HIỆN VẬT CHẤT CỦA VĂN MINH VIỆT CỔ

Những tiền đề vật chất - xã hội đƣợc chuẩn bị từ các giai đoạn Đông Đậu - Gò Mun

nay trong hoàn cảnh môi trƣờng và các mối giao tiếp văn hóa mới đã đƣợc phát huy mạnh

mẽ, tạo ra diện mạo Đông Sơn với những đƣờng nét hết sức phong phú, đa sắc và độc đáo.

Văn hóa Đông Sơn nổi tiếng đã đƣợc giới khảo cổ học thế giới biết đến và chú ý ngay

từ khi di tích văn hóa Đông Sơn đầu tiên bên bờ phải sông Mã, sát chân núi Rồng, gần ngay

phía trên cầu Hàm Rồng đƣợc phát hiện. Không kể những hiện vật hay nhóm hiện vật phát

hiện ngẫu nhiên, đến nay hàng trăm di tích của văn hóa này đã đƣợc biết đến, chúng phân bố

trên hầu khắp miền Bắc Việt Nam tập trung ở các lƣu vực sông lớn nhƣ sông Cả, sông Mã,

sông Hồng, dày đặc ở lƣu vực sông Mã và đậm đặc nhất ở lƣu vực sông Hồng, đã có ít ra 80

di tích phát hiện đƣợc ở đây. Mỗi khu vực có những khác biệt "nhất định mang tính chất địa

phƣơng, nhƣng nhìn chung văn hóa Đông Sơn mang những đặc trƣng chung thể hiện tính

thống nhất trong toàn vùng phân bố của văn hoá này.

Trƣớc hết vẻ sự phân cƣ, ngƣời Đông Sơn lúc này đã cƣ trú và làm ăn sinh sống trên

mọi địa hình trong nhiều vùng sinh thái khác nhau nhằm khai thác tối ƣu những sản phẩm của

tự nhiên và phát triển nghề nông trồng lúa nƣớc. Nơi cƣ trú thƣờng là những khoảng đất cao,

bên bìa rừng hay mé nƣớc. Và ở mỗi khu vực, do phụ thuộc vào vị trí địa lý và hoàn cảnh xã

hội dần nổi lên một hay vài làng cổ có vị trí nhƣ các trung tâm quần cƣ quan trọng thu hút và

chi phối hoạt động của cƣ dân toàn vùng. Đó là các trung tâm Lào Kai, Đào Thịnh ở thƣợng

du, Làng Cả ở trung du và Cổ Loa, Nhổn ở đồng bằng sông Hồng; Xuân Lập, Định Công ở

trung du và Đông Sơn, Thiệu Dƣơng ở hạ du sông Mã, Làng Vạc ở trung du và Đồng Mỏm ở

đồng bằng sông Cả...

Chính sự cƣ trú trong các vùng sinh thái khác nhau này cộng với những khác biệt chi

tiết về sắc tộc, về trình độ phát triển của từng nhóm tộc trong khu vực đã tạo ra sự khác biệt

địa phƣơng của văn hóa Đồng Sơn.

Với khối tƣ liệu hiện biết và xem xét chúng trong mối tƣơng quan tổng thể, có thể

nhận ra ba loại hình tiêu biểu

• Loại hình Đƣờng Cô vùng sông Hồng

• Loại hình Đông Sơn vùng sông Mã

• Loại hình Làng Vạc vùng sông Cả.

Loại hình Đƣờng Cồ

Loại hình này mang tên một địa điểm thuộc văn hóa Đông Sơn mà ở đó chứa loại

gốm mịn màu trắnn mốc hay hồng nhạt với hoa văn thừng đập thành hình mắt võng và

thƣờng ấn lõm thành hoa văn nhặn tổ ong rất độc đáo, gây ấn tƣợng lần đầu tiên phát hiện

đƣợc ở đây và mang ý nghĩa tiêu biểu cho gốm Đông Sơn vùng sông Hồng. Địa bàn của loại

hình Đƣờng Cồ trùng hợp với địa bàn của văn hóa Gò Mun và có phần mở rộng hơn về phía

đồng bằng thấp so với địa bàn văn hóa Gò Mun. Qua nhiều di tích đã đƣợc tiến hành thám sát

khai quật và nghiên cứu ti mỉ đều nhận thấy ở những di tích có tầng văn hóa dày nhiều lớp,

bao giờ lớp chứa di tích Đông sơn cũng nằm trên lớp văn hóa Gò Mun. Nghiên cứu đồ gốm

ở các di tích này có thể thay đƣợc sự diễn biến và phát triển trực tiếp của gốm Gò Mun sang

gốm Đƣờng Cồ thể hiện ở sự tăng dần, sự chuyển hóa về màu sắc và dáng miệng gốm từ Gò

Mun sang Đƣờng Cồ từ dƣới lên trên.

Sự khác biệt của loại hình Đƣờng Cồ còn thể hiện ở sự tồn tại phổ biến loại mộ táng

có quan tài hình thuyền, làm bang thân cây khoét rỗng có thêm loại mộ đất có quan tài dùng

đính ghim, ghép nhƣ thấy ở khu mộ táng Làng Cả, trong khi đó ở loại hình Đông Sơn hay

sông Mã lại tồn tại kiểu mộ đất có kè đá hay rải gốm giống ở khu mộ Làng Vạc.

Cái riêng của bộ đồ đồng Đƣờng Cồ là ở những lƣỡi cày đồng hình tam giác hay hình

tim, những dao gặt có hình vỏ trai, những dao găn hai rìu lƣỡi uốn lƣợn và có chắn tay thẳng,

những kiểu giáo, lao có phần họng gắn khoảng 1/3 chiều dài của cả lƣỡi, có sống nổi cao, rìa

lƣỡi cong lồi, cánh không có lỗ thủng, những rìu lƣỡi xéo hình hiu hay hình bàn chân có gót

vuông hoặc tròn. Ở vùng trung du hay thƣợng du của loại hình này, sắc thái địa phƣơng còn

thể hiện ở những lƣỡi thuồng đồng vai xuôi, rìa lƣỡi cong lồi, họng dài thân dày chắc khỏe,

những lƣỡi cuốc có họng tra cán nằm ngang vuông góc với trục thân, những lƣỡi giáo hình

búp đa họng ngắn. Mối quan hệ và giao lƣu văn hóa của chủ nhân văn hóa Đông Sơn loại

hình Đƣờng Cồ với khu vực Lƣỡng Quảng và Vân Nam (Trung Quốc) làm tăng thêm sắc thái

đa dạng trong văn hóa thể hiện ở sự có mặt những công cụ vũ khí có họng tra cán có miệng

họng xẻ lõm hình đuôi cá, những mũi lao đồng hình ngòi bút... cùng với những di vật đồng

rất điển hình và đặc sắc nhƣ lƣỡi cày hình tim kiều Cổ Loa, cuốc chữ U, rìu vai kép, riu xéo

gót tròn mũi dài hình bàn chân... và cả với những di vật độc đáo khác nhƣ muôi đồng hình

quả bầu, vùng tai đá hình vành khăn có cạnh đáy gần phẳng dáng gần vuông hay có mấu,

những kiếm đồng 2 rìa lƣỡi thẳng, chuôi dẹt có lỗ đƣợc gắn tháp với chuôi nắm tròn... tạo

thành tập hợp di vật mang phong cách Đông Sơn trùm phủ khắp miền Bắc Việt Nam, Đông

Nam Vân Nam và Tây Nam Quảng Tây.

Loại hình Đông Sơn

Loại hình này có địa bàn phân bổ chủ yếu là vùng lƣu vực sông Mã, đến nay đã biết

tới 70 địa điểm Đông Sơn phân bố ở trung du, đồng bằng và ven biển tỉnh Thanh Hóa.

Trong vòng 35 năm lại đây, nhờ những cuộc điều tra thăm dò rộng và những cuộc

khai quật lớn ở một số địa điểm then chốt nhƣ Thiệu Dƣơng, Đồng Sơn, Đông Tiến, Núi Nấp,

Quỳ Chử..., diện mạo văn hóa và chủ nhân chung của văn hóa Đông Sơn ở khu vực này dần

đƣợc làm sáng tỏ. Nguồn gốc bản địa của văn hóa Đồng Sơn đƣợc xác minh qua phân tích

các tầng văn hóa nhiêu lớp ở các di tích kể trên đều khẳng định dƣới lớp văn hóa Đông Sơn là

các lớp chứa các di tích, di vật thuộc các giai đoạn Tiền Đông Sơn, mà khảo cổ học đã phác

họa đƣợc một khung các giai đoạn phát triển từ sớm đến muộn bao gồm : Cồn Chân Tiên -

Bái Man (huy Đan Nê)- Quỳ Chử - Đông Sơn, tƣơng ứng với 4 giai đoạn Phùng Nguyên -

Đồng Đậu - Gò Mun - Đƣờng Cồ ở vùng sông Hồng. Địa điểm Đồng Ngầm có thể đƣợc xem

nhƣ một trong những di tích mang tính chất chìa khóa mở ra khả năng khảo sát sự diễn biến

văn hóa liên tục từ sơ kỳ thời đại đồng đến sơ kỳ thời đại sắt, và có sự hình thành văn hóa

Đông Sơn ở khu vực sông Mã này. Với tầng văn hóa dày 2m, di chỉ Đồng Ngầm chứa các lớp

văn hóa kế tiếp nhau phát triển từ dƣới lên trên nhƣ sau : lớp sâu nhất có độ dày khoảng 0,4m

nằm ở độ sâu từ 2m đến khoảng 1,6m chứa các vòng ngọc, rìu đá nephơrít nhỏ nhắn kiểu

Phùng Nguyên, cùng với đồ gốm có miệng rộng, bẻ cong và mép nhọn hoặc đƣợc đắp dày ở

phía trong đƣợc trang trí bằng hoa văn khuông nhạc nét dõi tạo ra các hình chữ S nằm nối

tiếp nhau - tiền thân của hoa văn vòng tròn tiếp tuyến trên đồ đồng Đông Sơn, hoa văn các

vòng tròn chấm cuống dạ trong các khung chữ nhật trên bản miệng phía trong.., đặc biệt chạc

gốm có đế hình bầu dục dẹt, đầu nhọn và bẻ cong, mặt đế trang trí văn vạch khuông nhạc.

Lớp văn hóa tiếp theo dày khoảng 0,4m nằm ở độ sâu 1,6 - 1,2m chứa những rìu đục,

vòng bằng đá nephơrit kiểu Phùng Nguyên, lƣỡi câu đồng nhỏ thân dài, phần móc cuốn ngắn,

vật hình ống. Đồ gốm có cổ cao, miệng lõm nhẹ, dày đều, thành miệng phẳng vát, đƣợc trang

trí bên trong vành miệng và ở vai những hoa văn kẻ khuông nhạc nhiều răng thành các đƣờng

song song, các đƣờng sóng và uốn khúc hình chữ S hoặc các chữ S rời nằm nghiêng, văn

vạch chéo đan thành ô lƣới..., xuất hiện dạng gốm hình chày hai đầu phẳng loe. Lớp văn hoá

thứ ba dày cũng khoảng 0,4m nằm ở độ sâu 1,4-1,00m chứa rìu đục vòng bằng đá ngọc ít

hơn, rìu tứ diện bằng đá ba dan nhiều hơn. Đồ đồng có mũi nhọn đồng hình ống dài, đục

chuôi liền dài, lƣỡi bẹt hơi xoè, dao đồng hình sừng trâu, khâu đồng lõm hai canh... Đồ gốm

phổ biến có đồ đựng miệng cong hình lòng máng và gờ nổi phía ngoài, thành miệng gốm vát

xiên, hoa văn trang trí là những nhóm vạch xiên song song hay cắt chéo nhau thành hình bình

hành, gốm có màu bạc xám.

Riêng lớp 1,2 - 0,8m đồ gốm thấy có sự chuyển dần từ Quỳ Chử lên Đông Sơn, thể

hiện rõ nhất ở diễn biến bản miệng, từ cong lõm sâu ở giai đoạn Quỳ Chử chuyển sang lõm

nông và phẳng dần, màu sắc từ bạc xám sang hồng nhạt dân thành hồng xẫm.

Lớp trên cùng từ độ sâu 0,8m trở lên chứa những di vật Đông Sơn điển hình. Đồ gốm

phổ biến là loại gốm đỏ, nâu, bản miệng phẳng, phía mặt ngoài có gờ nổi. Xuất hiện chạc

gốm không móng đế nhỏ trên mặt có nét ấn lõm một nét hay chữ thập, tồn tại phổ biến loại

chạc gốm thân rỗng lớn, chân có chạc chẽ đôi hình đuôi cá lệch.

Đặt gốm Đồng Ngầm trong mối tƣơng quan với gốm ở các địa điểm quan trọng nêu ở

trên cho thấy một sự diễn biến nội tại của gốm thời đại kim khí vùng sông Mã (Nguyễn Việt.

1978)

Đồ đồng loại hình sông Mã là những đồ đồng mang đặc trƣng chung nhất của đồ đồng

Đông Sơn, từ công cụ vũ khí, nhạc khí đồ dùng sinh hoạt đồ trang sƣc nghệ thuật... gặp ở khu

vực Thanh Hoá cũng gặp ở mọi nơi trên địa bàn chung của văn hóa Đông Sơn.

Cái riêng của loại hình sông Mã thể hiện ở sự tồn tại phổ biến ở sự vƣợt trội về số

lƣợng của những loại hình ở đây.

Chẳng hạn về công cụ sản xuất có thể nhận ra loại lƣỡi cày đồng hình chân vịt hay

hình cánh bƣớm là riêng cho loại hình sông Mã mới chỉ gặp một hai chiếc không điển hình ở

Rú Trăn (Nghệ An) có vị trí ráp gianh với rìa nam của loại hình Đông Sơn.

Những vũ khí phổ biến trong loại hình Đông Sơn nhƣ giáo họng dài bằng 1/2 toàn

lƣỡi, mặt lƣỡi hình thoi, hai bên mặt cánh có một hàng hay hai hàng lỗ đối xứng, loại dao

găm bản lƣỡi hình lá tre, chắn tay quặp sừng trâu hay vòng thành lỗ khuyên, có cán hình

chữ T.

Bên cạnh đó, loại giáo lƣỡi hình lá mía, sống nổi cao, có chuôi tra cán dƣờng nhƣ là

sản phẩm riêng của vùng sông Mã, mới chỉ gặp đôi chiếc ở Làng Vạc hay ở Mả Tre (Cổ Loa

- Hà Nội). Riêng loại rìu xéo có dáng cong hình thuyền với giây chằng gắn hai đầu mũi rìu

với họng, đôi chiếc trên mặt còn trang trí hình thuyền cong theo bản lƣỡi, trên thuyền có

những ngƣời chèo, kiếm ngắn chuôi tƣợng là độc đáo nơi đây, chƣa từng gặp nơi đâu ngoài

khu vực sông Mã này.

Những chiếc thố hình lẵng hoa cũng là sản phẩm độc đáo của vùng này cho tới nay

mới chỉ tìm thấy 2 chiếc ở Việt Khê và 1 chiếc ở Bàu Khê (Quảng Bình).

Đồ đồng minh khi ở loại hình Đông Sơn cũng nhiều hơn ở bất cứ loại hình nào. Riêng

loại thạp minh khí mới chỉ tìm thấy 1 chiếc ở khu mộ Yên Từ .( Nam Hà),còn

thố minh khí thì chƣa gặp ở đâu ngoài khu vực sông Mã.

Cần nói thêm rằng, ngƣời Đông Sơn ở Thanh Hóa có sự ƣa thích đặc biệt dùng đồ

trang sức đeo tai là những khuyên tai hình vành khăn bằng đá ngọc, ở giai đoạn muộn đƣợc

làm bằng đá thạch anh. Có cả một cụm công xƣơng là Bái Tê, Mả Chùa, Cồn Cấu (lớp trên) ở

xã Đông Lĩnh huyện Đông Sơn chuyên sản xuất vòng đeo tai bằng loại đá thạch anh này.

Tƣ liệu về cổ nhân - chủ nhân văn hóa Đông Sơn vùng sông Mã cũng góp phần soi

sáng những đặc điểm văn hóa khu vực. Kết quả nghiên cứu 25 cốt sọ ở các khu mộ táng Núi

Nấp (19), Quỳ Chử (5) và Thiệu Dƣơng (1) cho thấy những cốt sọ mang đặc điểm của loại

hình In-đô-nê-diêng có 19 chiếc so với 5 chiếc thuộc loại hình Đông Nam Á, chiêm tỷ lệ

76%; tỷ lệ đó ở khu vực Sông Hồng là 23/10 hay 67%,còn ở khu vực sông Cả là 4/0 chiếm

100% (Nguyễn Lân Cƣờng 1993). Nhƣ vậy là loại hình In-đô-nê-diêng giảm dần từ nam ra

bắc và ngƣợc lại loại hình Đông Nam Á tăng dần từ bắc vào nam, hiện tƣợng đó chứng tỏ

rằng tính chất In-đô-nê-diêng đậm đà trong chủ nhân văn hóa Đông Sơn. Điều đó cũng còn

nói lên rằng cƣ dân Đông Sơn là tổ tiên của nhiều tộc ngƣời hiện sống trên lãnh thổ Việt

Nam. Điều đó đƣợc soi sáng thêm bằng tƣ liệu về hiện tƣợng cà răng của ngƣời Đông Sơn

loại hình In-đô-nô-dieng ở Núi Nấp hẳn có mối liên hệ với tục cả răng hiện còn bảo lƣu ở

một số dân tộc Tây Nguyên.

Loại hình Làng Vạc

Việc nghiên cứu văn hóa Đông Sơn từ Nghệ Tĩnh trở vào còn nhiều hạn chế. Có

những phát hiện lẻ tẻ, ngẫu nhiên và rải rác, song cũng không nhiều. Những cuộc điều tra,

thám sát và đặc biệt là khai quật qui mô lại rất ít. Những cuộc thám sát và khai quật ở Đồng

Mỏm và Làng Vạc đã cung cấp những tƣ liệu cơ bản cho khái quát bƣớc đầu về diện mạo văn

hóa Đông Sơn ở vùng này. Cùng với những hiện vật do trao đổi bên trong và bên ngoài là bộ

di vật hết sức độc đáo làm nên nét riêng của loại hình văn hóa này. Đó là bên cạnh những rìu

giáo, lao, tên, dao găm, khóa, đai lƣng bằng đồng, những trang sức bằng đá và thủy tinh

mang nét chung Đông Sơn, nối lên những loại hình di vật mới chỉ thấy ở khu vực này. Đó là

những lƣỡi cày đồng vai ngang, những dao găm chuôi tƣợng động vật nhƣ rắn đỡ voi, hay rắn

ngậm chân báo, hổ đỡ voi... những bao chân, bao tay và chuỗi vòng trang sức có đính lục

lạc...

Nét riêng của gốm loại hình Làng Vạc là ở sự tồn tại phổ biến các bình vò, nồi miệng

loe đáy phình rộng thƣờng có màu vàng xám hay hơi hồng, và nổi lên là các loại chõ gốm và

thạp gốm. Về tục táng có thể nhận ra sự đa dạng của các loại hình mộ khác nhau cùng tồn tại

trong một khu mộ nhƣ mộ vò chôn nằm và chôn đứng, mộ rải, kè phù gốm, kè phủ lợp đá...

(Phạm Minh Huyên 1991)

Cƣ dân vùng sông Cả có những mối liên hệ rộng rãi với thế giới bên ngoài, đặc biệt

với cƣ dân vùng Tây Nam Vân Nam và thông qua họ liên hệ xa hơn với cƣ dân vùng thảo

nguyên Âu - Á thể hiện rõ nét hơn cả ở sự có mặt của loại búa đồng hai lƣỡi có họng tra cân

là lỗ ngang xuyên ở giữa thân, ở sự phát triển của dòng tƣợng tròn Tấn Ninh song khác hẳn

về phong cách và đề tài thể hiện.

Thông qua loại hình Làng Vạc mối quan hệ giữa cƣ dân văn hóa Đông Sơn với cƣ dân

văn hóa Sa Huỳnh thể hiện đậm đà hơn. Ví nhƣ, bộ di vật đồng mang phong cách Đông Sơn

nhƣ rìu lƣỡi lệch, dao găm chuôi cán hình chủ T tìm thấy ở Phú Hòa (Quảng Nam Đà Nẵng).

thố đồng Đông Sơn tìm thấy ở Bàu Khê (Quảng Bình), trống đồng Đông Sơn tìm thấy ở Phù

Lƣu (Quảng Bình), ở Phong Mỹ (Thừa Thiên Huế), ở Nha Trang (Khánh Hòa)... Ngƣợc lại

mộ vô chôn đứng - đặc trƣng của Sa Huỳnh -cũng hiện diện ở Làng Vạc, rồi cả loại trang sức

độc đáo nhƣ khuyên tai thủy tinh có 3 mấu dài nhọn cũng gặp trong khu mộ Làng Vạc,

khuyên tai hai đầu thú và khuyên tai 3 mầu tìm thấy ở Xuân An (Hà Tĩnh)...

Những sắc thái văn hóa địa phƣơng mang dấu ấn môi trƣờng sinh thái tự nhiên, trình

độ phát triển và những mối quan hệ xã hội cụ thể của mỗi vùng kể trên đƣợc trùm phủ lên bởi

những đƣờng nét, những đặc điểm văn hóa cơ bản chung nhất thể hiện tính thống nhất của

văn hóa Đông Sơn cũng nhƣ phản ảnh sự vận động chất biến "bƣớc vào văn minh" của chủ

nhân văn hóa này, mà vết tích vật chất hàm chứa các đặc điểm văn hóa trên, đƣợc khảo cổ

học ghi nhận ở sự xuất hiện tòa thành độ sộ nhƣ Cổ Loa, những khu mộ táng rộng lớn nhƣ

Làng Cả, Vinh Quang, Đông Sơn, Thiệu Dƣơng, Làng Vạc... Ở đó bên cạnh những ngôi mộ

giàu có nhiều hiện vật chôn theo là phần lớn các mộ táng chôn ít hiện vật và không hiếm

nhƣng ngôi mộ nghèo nàn không một đồ tùy táng. Sự vận động chất biến này còn thể hiện ở

sự xuất hiện một loạt các công cụ mới bằng đồng rồi bằng sắt, trong đó nổi lên là hàng trăm

lƣỡi cày đồng thau nhiều kiểu loại: hình tam giác, hình tim, hình chân vịt...

Nhiều lƣỡi mai, cuốc thuổng, nhíp, liềm... bằng đồng, bằng sắt xuất hiện (Chử Văn

Tần 1979) khiến công cụ bằng đá không còn thích hợp. Song cùng với đồ thủy tinh vừa ra

đời, đồ trang sức bằng đá quí vẫn đƣợc đặc biệt ƣa chuộng và phổ biến rộng rãi. Đồ gốm chế

tác không còn cầu kỳ, tuy vẫn phong phú về số lƣợng và kiểu loại song đã nghèo nàn hẳn về

hoa văn trang trí.

Đặc biệt đồ đồng có sự nở rộ, mạnh mẽ ; ít ra có thể tới 56 loại hình cùng nhiều phụ

loại, kiểu khác nhau đƣợc chế với thành phần và tỷ lệ hợp kim khác nhau. Trong đó hợp kim

đồng thiếc chì đƣợc áp dụng rộng rãi. Xuất hiện những trung tâm đúc đồng mang tính chất

quan xƣởng nhƣ thấy ở Cổ Loa.

Đỉnh cao của kỹ thuật và nghệ thuật đồng thau Đông Sơn là những trống thạp đồng

tinh mỹ, nổi tiếng nhƣ trống Ngọc Lũ, Hoàng Hạ, Cổ Loa, thạp Đào Thịnh, Vạn Thắng, Xuân

Lập...

Trong các sƣu tập đồng thau Đông Sơn, điều đặc biệt đáng lƣu ý là bộ sƣu tập vũ khí

hết sức phong phú về kim loại và cực kỳ to lớn về số lƣợng phản ảnh những biến động xã hội

to lớn xảy ra hồi đó. Chỉ thống kê ở 5 địa điểm Đông Sơn tiêu biểu là Vinh Quang, Làng Cả,

Đông Sơn, Thiệu Dƣơng, Làng Vạc cho thấy trong số 2280 hiện vật đồng thau tìm thấy ở đây

thì vũ khí đã có tới 1110 chiếc chiếm 48,6% tổng số hiện vật đồng nói chung, có khi chỉ riêng

một loại hình vũ khí là dao găm trong chỉ một khu mộ táng nhƣ Làng Vạc đã có trên 100

chiếc. Đặc biệt kho mũi tên đồng Cầu Vực (Cổ Loa) đã có tới hàng vạn chiếc... Nhiều vũ khí

mới độc đáo ra đời nhƣ dao găm, kiếm chuôi tƣợng, tên đồng ba cánh, giáp che ngực hình

vuông hay chữ nhật, khiên mộc bằng da có hình chữ nhật hay hình tim, bao tay bao chân có

đính nhạc, khóa đai lƣng có tƣợng rùa. Đồ sắt đã xuất hiện, trong đó dấu vết nghề luyện sắt

đã thấy ở một số nơi nhƣ đoạn ống bể có đinh xỉ sắt tìm đƣợc ở di chỉ Vinh Quang (Hà Tây),

lò luyện sắt xốp ở Đồng Mỏm (Nghệ An) cùng nhiều xỉ sắt tìm thấy ở đây cũng nhƣ ở Xuân

Giang (Hà Tĩnh). Nhiều loại hình công cụ vũ khí cơ bản đƣợc làm bằng sắt nhƣ rìu, cuốc, mai

thuổng, liềm, giáo, kiếm, dao găm, tên...

Trƣớc đây văn hóa Đông Sơn đƣợc xem là văn hóa đồng thau có niên đại muộn màng

chỉ vào khoảng trƣớc sau đầu công nguyên, hoặc các thế kỷ VII-V trƣớc công nguyên. Những

kết quả nghiên cứu mới gần đây cho phép xác định văn hóa Đông Sơn thuộc sơ kỳ thời đại

sắt hay ít ra cũng thuộc giại đoạn chuyển tiếp từ hậu kỷ thời đại đồng thay sang sơ kỳ thời đại

sắt. Căn cứ vào một loạt niên đại C14 ở nhiều di tích văn hóa Đông Sơn khác nhau cũng nhƣ

căn cứ và phân tích tổng thể di vật, có thể thấy niên đại mở đầu và kết thúc của văn hóa Đông

Sơn ở các khu vực, các loại hình địa phƣơng khác nhau là không đều nhau. Sự chuyển biến từ

các văn hóa Tiền Đông Sơn sang văn hóa Đông Sơn diễn ra sớm hơn cả ở lƣu vực sông

Hồng. Niên đại C14 của lớp Gò Mun - Đƣờng Cô ở các địa điểm Đồi Đà là 2740 ± 90 năm

cách ngày nay và ở Gò Chùa là 2655 ± 90 năm cách ngày nay có thể xem nhƣ niên đại thuộc

giai đoạn mở đầu của văn hóa Đông Sơn vùng sông Hồng.

Ở vùng sông Mã, giai đoạn chuyển tiếp từ Quỳ Chử lên Đông Sơn diễn ra muộn hơn.

Mẫu than tro lấy ở độ sâu l,27m thuộc văn hóa Quỳ Chử của di chỉ Đồng Ngầm cho niên đại

2675 ± 40 năm cách ngày nay, cũng vậy 2 mẫu than tro lấy ở độ sâu 1,16 thuộc lớp văn hóa

Quỳ Chử ở địa điểm Quỳ Chử cho các niên đại 2520 ± 55 và 2450 ± 45 năm cách ngày nay.

Các lớp văn hóa này xét cùng với tổng thể các di vật đƣợc chứa trong nó, đều thuộc giai đoạn

phát triển của nhóm di tích Quỳ Chử, từ đó có thể đoán

định văn hóa Đông Sơn ở vùng sông Mã đƣợc bắt đầu từ khoảng các thế kỷ 6-5 trƣớc công

nguyên.

Giai đoạn Đông Sơn muộn chuyển sang Đông Sơn vẫn đƣợc nhận biết qua sự gia tăng

của đồ đồng minh khí, sự xuất hiện ngày càng nhiều các yếu tố văn hóa Hán. Quá trình

chuyển biến và giải thể cấu trúc Đông Sơn này diễn ra không đồng đều ở các khu vực. Ở

vùng sông Hồng, khu mộ Phú Lƣơng với lớp mộ muộn chứa tiền ngũ thù Đông Hán, ấm đầu

gà ba chân, bát, thau đồng... ứng với niên đại C14 2060 ± 50 cách ngày nay của địa điểm này,

có thể cho rằng văn hóa Đông Sơn vùng sông Hồng kết thúc vào khoảng thể kỳ 2 sau công

nguyên. Trong khi đó ở vùng sông Mã, văn hóa Đông Sơn chấm dứt muộn hơn, vào khoảng

thế kỷ 3 sau công nguyên mà niên đại C14 ở khu mộ táng Núi Nấp 280 ± 85 năm sau công

nguyên đã mách chi. Cũng vậy niên đại C14 40 ± 85 năm trƣớc công nguyên ở khu mộ táng

Làng Vạc cũng nói lên sự bảo lƣu lâu dài các đặc trƣng văn hóa Đông Sơn sau khi đất nƣớc

đã rơi vào ách thống trị của ngoại bang một thời gian dài, mà dáng của văn hóa ngoại lai mới

chỉ thấp thoáng

Tới đây nhìn chung lại chúng ta thấy, văn hóa Đông Sơn hay văn minh Việt Nam thời

khai sinh đƣợc hình thành và vận động liên tục trong không gian và thời gian từ các nền văn

hóa Tiền Đông Sơn đƣợc hình thành tại chỗ và hội nhập và chuyển hóa các yếu tố văn hoá

bên ngoài mang tính thống nhất đa dạng rộng lớn đầy sức sống phản ảnh sự hình thành quốc

gia vào hàng sớm nhất trong khu vực Đông Nam Á.

Môi trƣờng sống và những di tồn vật chất còn lƣu lại cho thấy bản chất của nền văn

minh Đông Sơn là văn minh nông nghiệp xóm làng. Ở đó quan hệ gia đình-họ hàng-làng

nƣớc gắn bó với nhau thành một thể thống nhất chặt chẽ. Gia đình vừa là đơn vị cơ bản của

sản xuất, vừa là tế bào cơ bản của xã hội và vai trò ngƣời phụ nữ còn rất lớn. Họ hàng và làng

nƣớc đóng vai trò gắn kết và điều tiết. Mặc dù trong xã hội đã có sự phân hóa thành giàu

nghèo song quan hệ cộng đồng còn rất vững chắc. Tính cộng đồng này đã in dấu lên mọi mặt

của đời sống, là chỗ dựa và nguồn sức mạnh cho tinh thần tự chủ, chống đồng hóa, trở thành

một đặc điểm của phong cách ứng xử văn hóa Việt Nam.

Tính phong phú và đa dạng, tính hòa đồng và chuyển hoá của văn hóa Đông Sơn còn

đƣợc soi sáng thêm bởi các mạch giao lƣu văn hóa từ các phức hợp văn hóa đƣơng đại cùng

tồn tại trên đất nƣớc ta khi ấy.

CHƢƠNG III :NGUỒN GỐC NGƢỜI VIỆT

Vấn đề nguồn gốc ngƣời Việt từ lâu đã đƣợc nhiều ngƣời quan tâm. Từ năm 1923,

L.Aurousseau đã nêu lên thuyết thiên di của tộc Việt từ Hoa Nam. Theo ông, khi nƣớc Việt ở

Chiết Giang bị nƣớc Sở diệt vào năm 333 trƣớc công nguyên, dân nƣớc Việt chạy về phía

nam, và một bộ phận định cƣ lại ở miền bắc Việt Nam, trở thành tổ tiên của ngƣời Việt Nam

(Aurousseau 1923). Về thuyết này, Henri Maspéro (1924) viết rằng "tốt nhất là để nó qua đi

trong im lặng". Claude Madrolle cũng phê phán thuyết Aurousseau, nhƣng thực ra, Madrolle

chỉ thay đổi chủ nhân của cuộc thiên di. Ông chủ trƣơng rằng tộc Hoklo cổ ở vùng Phúc Kiến

đã thiên đi đến châu thổ sông Hồng và trở thành Lạc việt, tổ tiên của ngƣời Việt Nam hiện

nay (Madrolle 1937).

Đào Duy Anh cũng cho rằng tổ tiên của ngƣời Việt là ngƣời Lạc Việt từ miền bờ biển

Giang Nam (Trung Quốc) vƣợt biển tới miền bắc Việt Nam. "Ngƣời Lạc Việt ở Bắc Việt

Nam đã tạo nên một nền văn hóa đồ đồng đặc biệt mà tiêu biểu là những trống đồng... Xem

những hình thuyền chạm trên thân trống đồng Ngọc Lũ, ngƣời ta lại thấy rõ ràng đó là thuyền

đi biển có cột buồm và bánh lái mũi. Những điểm ấy khiến chúng ta thấy rằng những ngƣời

đúc trống ấy - ngƣời Lạc Việt - tất đã từng vƣợt biển. Những chim hậu điểu ấy ngƣời ta thấy

khắc trên trống đồng chính là chim tô -tem của những ngƣời chủ nhân của những trống đồng

ấy, tức là ngƣời Lạc Việt. Tìm ý nghĩa chữ Lạc hay là họ, tức tên thị tộc của ngƣời Lạc Việt,

chúng ta thấy chữ ấy chỉ một loài hậu điểu ở miền Giang Nam" (Đào Duy Anh 1957: 83).

Theo Đào Duy Anh, ở Việt Nam, ngƣời Lạc Việt đã gặp những ngƣời Indonesien chủ nhân

văn hóa đá mới. "Những ngƣời này còn ở trình độ văn hóa lạc hậu, tiếp xúc với một giống

ngƣời mới đến văn hóa cao hơn phải lui dần để nhƣờng những miền đất rộng rãi phì nhiêu

cho họ. Sự thắng lợi của ngƣời Lạc Việt tất phải trải qua những cuộc đấu tranh gay go" (Đào

Duy Anh 1957 : 89). Theo ông, cuối cùng ngƣời Indonesian cũng bị đồng hóa.

Văn Tân thì cho rằng nguồn gốc dân tộc Việt Nam là những ngƣời Melanesien và

Indonesien và "rất có thể ngƣời Việt nguyên thủy xƣa là một tộc nào đó ở các đảo thuộc châu

Úc vì kế sống đã theo gió mùa di cƣ sang bán đảo Đông Dƣơng rồi định cƣ luôn ở đấy" (Văn

Tân 1959).

Nhìn chung, những luận điểm về nguồn gốc dân tộc Việt Nam nói trên đã đƣợc đƣa ra

từ lâu, khi mà những cứ liệu khảo cổ học, nhân chứng học và ngôn ngữ học lịch sử chƣa thu

thập đầy đủ. Ngày nay, vấn đề nguồn gốc ngƣời Việt vẫn chƣa thể coi là đã giải quyết, nhƣng

chúng ta có thể đƣa ra những giả thuyết trên cơ sở các nguồn tài liệu thu đƣợc nhiều hơn và

đáng tin cậy hơn.

NGUỒN GỐC NGƢỜI VIỆT QUA TÀI LIỆU KHẢO CỔ HỌC

Các thƣ tịch cổ đều cho rằng cƣ dân cổ ở Bắc Việt Nam là ngƣời Lạc Việt. Dƣ địa chí

của cố Dã Vƣơng chép rằng: "Giao Chỉ đời Chu là Lạc Việt, đời Tân là Tây Âu, tức Tây Âu

Lạc". Sách Giao Châu ngoại vực ký dẫn ở sách Thủy kinh chú, nói rằng Giao Chỉ lúc chƣa có

quận huyện - có nghĩa là lúc chƣa bị sự thống trị của ngƣời Hán - Giao chỉ thì gọi là ruộng

Lạc, dân thì gọi là dân Lạc. Cho đến cuộc xâm lƣợc của Mã Viện, ngƣời dân ở đây vẫn đƣợc

sách Hậu Hán thư gọi là ngƣời Lạc Việt.

Cuộc hành quân của Mã Viện là để chống lại cuộc nổi dậy của Hai Bà Trƣng. Mà

nhân thời dân thời Hai Bà Trƣng thì không ai nghi ngờ gì nữa, là tổ tiên của chúng ta. Vậy có

thể kết luận rằng ngƣời Lạc Việt là tổ tiên của người Việt hiện đại.

Thực ra, khi đƣa ra cái tên Lạc Việt, các tác giả Trung Quốc muốn gắn nhóm ngƣời

này vào một nhóm lớn hơn, đó là Việt hay Bách Việt. Lời chú sách Hán Thư thiên Địa lý chí

chép : "Từ Giao Chỉ đên Cối Kê, bảy tám nghìn dặm, ngƣời Bách Việt ở lẫn lộn, đều có

chủng tính". "Đều có chủng tính" nghĩa là đều có các tộc danh khác nhau. nhƣ Câu Ngô. Mân

Việt. Đông Âu. Nam Việt. Tây Âu, Lạc Việt... Theo những công trình nghiên cứu hiện nay.

những tộc ngƣời trong nhóm Việt này khác nhau về văn hóa cũng nhƣ ngôn ngữ. Nhƣ vậy,

Việt chỉ là một cái tên phiếm chỉ những cƣ dân khác Hán (non Chinese) ở vùng Nam Trung

Quốc, cũng nhƣ là tên Man vậy, chứ không phải là tộc danh cụ thể.

Chúng ta biết rằng tên Bách Việt đã có từ sớm. Sử ký chép rằng đời Chu An Vƣơng

(401-376 tr.CN), Sở Điệu Vƣơng (401-3S0 tr.CN) đã sai tƣớng Ngô Khởi đánh dẹp Bách

Việt ở phƣơng nam. Điều đó bác bỏ luận thuyết cho rằng Bách Việt là con cháu dân nƣớc

Việt của Câu Tiễn, khi nƣớc Việt bị nƣớc Sở diệt (vào năm 333 tr.CN), chạy về phƣơng nam.

Từ đó, chúng ta thấy rằng thuyết của L.Aurousseau về nguồn gốc dân tộc Việt Nam là không

có cơ sở.

Nhƣng cũng theo thƣ tịch cũ Trung Quốc (nhƣ Cựu Đường thư (q.41. Địa lý chi),

Bách Việt tiên hiền chí, Thông điển (q. 184) Dư địa quảng ký (q.37). Hán thư (Giả Quyên Chi

truyện)...), ngƣời Lạc Việt có mặt trên một vùng khá rộng: Quảng Đông, Quảng Tây, Quý

Châu, Hải Nam và cả ở vùng sông Hán.

Có thể là các sách này - phần lớn là chép thời sau - đã lầm lẫn nhƣng cũng có thể là

ngƣời Lạc Việt đã phân bố rộng thời đó và tiền thân của những dân tộc khác nhau ngày nay.

Vì vậy, hiện tại chúng ta chỉ có thể chấp nhận ngƣời Lạc Việt sống trên đất Việt Nam là tổ

tiên của ngƣời Việt hay Việt và Mƣờng hiên đại mà thôi.

Điều quan trọng là qua các thƣ tịch cổ, chúng ta có thể nhận ra mối liên hệ giữa ngƣời

Lạc Việt và văn hóa Đông Sơn. Sách Hậu Hán thư (Mã Viện truyện) chép : "Viện thích cƣỡi

ngựa, giỏi phân biệt ngựa hay, đƣợc trống đồng Lạc Việt ở Giao Chỉ, bèn đúc thành các kiểu

ngựa, đem về dâng vua". Lâm Ấp ký dẫn ở Thủy kinh chú cũng chép tƣơng tự Hậu Hán thư:

"Cửa ấy thông với Đồng Cổ, ngoài vƣợt đến cửa Hoàng Cƣơng Tâm Khẩu huyện An Đinh.

Nhờ cửa sông ấy mà qua Đồng Cổ, tức đất Lạc Việt. Vì đấy có trống đồng nên gọi tên là

Đồng Cổ. Mã Viện lấy trống đồng ở đó để đúc ngựa đồng". Thế là rõ, những ngƣời Lạc Việt

mà Mã Viện gặp ở Giao Chỉ là những ngƣời đúc trống đồng. Hiện nay, chúng ta biết rằng văn

hóa Đông Sơn còn tiếp tục tồn tại ở Việt Nam vài thế kỷ sau công nguyên. Vì vậy, có thể nói

chắc chắn rằng người Lạc Việt ở Việt Nam là chủ nhân của văn hoá Đônq Sơn, mà đặc trƣng

là những chiếc trống đồng nổi tiếng.

Chúng ta cũng biết rằng văn hóa Đông Sơn bắt đầu vào khoảng thế kỷ 7 tr.CN. Trong

thời kỳ tồn tại của văn hóa này, không có một dấu hiệu nào nói lên sự thay đổi về chủ nhân.

Vì vậy, hoàn toàn có đủ lý do để nói rằng chủ nhân văn hóa Đông Sơn, ngay từ lúc ban đầu,

là tổ tiên của ngƣời Việt, hay nói đúng hơn, của nhóm Việt-Mƣờng.

Nhƣng chúng ta không dừng lại ở đây. Chúng ta biết rằng văn hóa Đông Sơn là bắt

nguồn từ các văn hóa Tiền Đông Sơn. Điều này đã đƣợc trình bày rõ ở các phần trƣớc. Tất

nhiên, văn hóa Đông Sơn phân bố trên một địa bàn khá rộng, từ biên giới phía bắc cho đến

khoảng tỉnh Quảng Bình ngày nay. Mặc dầu có những loại hình địa phƣơng nhƣng văn hóa

Đông Sơn vẫn biểu hiện một tính thống nhất văn hóa lớn trên một không gian rộng. Tính

thống nhất văn hóa lớn rộng đó nói lên rằng một quốc gia đã hình thành.

Trong khi đó, các văn hóa Tiền Đông Sơn không có không gian phân bố rộng nhƣ văn

hoá Đông Sơn. Có sự khác nhau giữa các văn hóa Tiền Đông Sơn trong lƣu vực sông Hồng,

sông Mã và sông Lam. Nhƣng trong từng khu vực, các văn hóa Tiền Đông Sơn này đều phát

triển liên tục, không dứt đoạn, và cuối cùng, đều hội tụ vào văn hóa Đông Sơn.

Hiện nay, hệ thống văn hóa Tiền Đông Sơn ở lƣu vực sồng Hồng đƣợc nghiên cứu kỹ

lƣỡng hơn cả. Nhƣ ta đã biết, đó là phổ hệ các văn hóa Phùng Nguyên, Đồng Đậu, Gò Mun.

Vì sự phát triển từ Phùng Nguyên, qua Đồng Đậu, đến Gò Mun là liên tục cho nên ngƣời ta

cũng cho các văn hóa này là các giai đoạn trong một quá trình phát triển văn hóa thống nhất.

Tất nhiên mỗi văn hóa hay giai đoạn nhƣ vậy có những đặc điểm văn hóa riêng để

phân biệt. Đặc biệt, chúng ta có thể phân biệt dễ dàng các văn hóa này qua đồ gốm.

Khi cầm trong tay những đồ gốm có miệng loe rộng ra ngoài, bên trong thành miệng

có hoa văn khắc vạch, hoa văn bên ngoài đồ gốm thƣờng là văn "nan chiếu", loại hoa văn này

đƣợc tạo nên bằng một bàn dập cuộn dây thực vật, ta biết đó là những di vật của văn hóa Gò

Mun. Ta cũng có thể nhận ra các di tích văn hóa Đồng Đậu với những đồ gốm có đồ án hoa

văn gồm những đƣờng song song, tạo nên bởi cái que có nhiều răng nhƣ cái bút kẻ khuông

nhạc ngày nay. Đồ gốm văn hóa Phùng Nguyên lại bày ra trƣớc mắt chúng ta những đồ án

trang trí có nhiều đƣờng cong, giữa những đƣờng vạch là những chấm li ti đều và thẳng hàng.

Nhƣng sự khác biệt giữa các văn hóa Tiền Đông Sơn cũng nhƣ sự khác biệt giữa các

văn hóa này với văn hóa Đông Sơn không hề phá vỡ tính liên tục giữa chúng.

Hiện nay, chúng ta có thể chứng minh sự phát triển liên tục của các văn hóa này qua

nhiều mặt. Các nhà khảo cổ học đã phát hiện đƣợc những địa điểm quan trọng có tầng văn

hóa dày, trong đó các di tích của các văn hóa này chồng trực tiếp lên nhau không có lớp trống

ngăn cách Chẳng hạn ở địa điểm Đông Đậu (Vĩnh Phú), lớp dƣới thuộc giai đoạn cuối của

văn hóa Phùng Nguyên, lớp giữa là thuộc văn hóa Đồng Đậu và chồng lên lớp này là lớp văn

hóa Gò Mun. Gần đây, ngƣời ta còn tìm thấy dấu vết mộ táng Đông Sơn ở lớp trên di chỉ

Đồng Đậu. Ở địa điểm Đình Chàng (Hà Nội), lớp dƣới cùng là lớp văn hóa Đồng Đậu, lớp

trên là lớp văn hóa Gò Mun, sau đó chủ nhân văn hóa Đông Sơn lại chôn vào lớp cƣ trú Gò

Mun những ngôi mộ của họ. Cũng có nơi ở di chỉ Đình Chàng ngƣời Đông Sơn tạo thành một

lớp cƣ trú trên lớp Gò Mun.

Ngoài những địa điểm có ba hay bốn văn hóa nhƣ Đồng Đậu và Đình Chàng chúng ta

biết khá nhiều địa điểm có di tích hai văn hóa chồng lên nhau và những địa điểm mang di tích

có tính chất hỗn hợp giữa hai văn hóa. Nhờ những địa điểm nhƣ vậy, chúng ta thấy đƣợc rằng

phổ hệ Phùng Nguyên - Đồng Đậu - Gò Mun - Đông Sơn trong vùng lƣu vực sông Hồng mà

các nhà khảo cổ học đã xác lập là hoàn toàn chính xác. Trật tự sớm muộn của các văn hóa

này còn đƣợc xác nhận bằng niên đại các bon phóng xạ.

Các văn hóa này không phải chỉ là nối tiếp nhau trong thời gian mà chính là từ văn

hóa này đã phát triển thành văn hóa kia. Qua sự phát triển của bất kỳ một loại hình di vật nào

chúng ta cũng thấy rõ tính liên tục. Chúng ta có thể thấy sự gần gũi giữa mũi giáo đá Phùng

Nguyên với những mũi giáo đồng trong các văn hóa sau. Sự phát triển liên tục nhƣ vậy cũng

có thể nhận ra ở đồ trang sức. Loại vòng đồng rỗng có bàn rìa xung quanh rộng tìm thấy

trong văn hóa Đông Sơn gần nhƣ là sao y nguyên bản loại hình vòng đá Đồng Đậu, và đến

lƣợt, loại vòng đá Đồng Đậu lại bắt nguồn từ những vòng đá thiết diện chữ T trong văn hóa

Phùng Nguyên. Chiếc hoa tai đồng có bốn mấu xung quanh tìm thấy trong văn hoá Đông Sơn

có khởi hình từ những chiếc

hoa tai bốn mấu bằng đá có mặt trong cả ba văn hóa trƣớc Đông Sơn (Hà Văn Tấn. 1974). Có

thể kể ra nhiều hơn những thí dụ tƣơng tự. Tính liên tục cũng thể hiện rõ ràng ở sự phát triển

đồ gốm. Điều đặc biệt thú vị là ở những lớp trung gian giữa hai văn hóa nhƣ giữa Phùng

Nguyên và Đồng Đậu hay giữa Đồng Đậu và Gò Mun, có những loại gốm mang tính chất

chuyển tiếp, vừa có yếu tố của văn hóa này lại vừa có yếu tổ của văn hóa kia. Sự có mặt của

loại gốm chuyển tiếp này nói lên tính liên tục của sự phát triển các văn hóa.

Nhiều hoa văn trang trí trên đồ đồng Đông Sơn rất giống với hoa văn trên đồ gốm Gò

Mun hay Phùng Nguyên. Không những chỉ có sự gần gũi về đồ án hoa văn mà có cả sự gần

gũi về bố cục hoa văn. Ngƣời Đông Sơn đã tiếp thu từ các văn hóa trƣớc đó không những chỉ

"từ vựng" hoa văn mà cả "ngữ pháp" hoa văn (Hà Văn Tấn 1974b).

Thế là cho đến nay, có nhiều chứng cứ chắc chắn để chứng minh cho sự phát triển

liên tục từ các văn hoá Tiền Đông Sơn, đặc biệt là hệ thống Phùng Nguyên - Đồng Đậu - Gò

Mun. đến văn hóa Đông Sơn. Những chứng cứ này đồng thời nói lên rằng văn hóa Đông Sơn

là một văn hóa bản địa, phát triển lên từ các văn hóa trƣớc nó. Chủ nhân văn hóa Đông Sơn

không phải là từ bên ngoài thiên di đếnViệt Nam. Chủ nhân văn hóa Đông Sơn mà các thƣ

tịch cổ chép là ngƣời Lạc Việt chỉ là con cháu của chủ nhân các văn hóa Tiền Đông Sơn

trƣớc đó (Hà Văn Tấn 1975).

Nhƣ vậy, chúng ta có thể bác bỏ thuyết nguồn gốc ngƣời Việt thiên đi từ Giang Nam

(Trung Quốc) hay từ các nơi khác đến, mà kéo dài cội nguồn của ngƣời Việt lên đến đầu

thiên niên kỷ thứ hai hay cuối thiên niên kỷ thứ ba trƣớc Công nguyên.

Hiện nay, chúng ta chƣa có đủ tài liệu để trình bày rõ ràng về nguồn gốc của văn hóa

Phùng Nguyên cũng nhƣ các văn hóa cùng bình tuyến trong vùng sông Mã và sông Lam. Tuy

nhiên, có thể nghĩ rằng, phải tìm nguồn gốc của các văn hóa này trong sự phân hoá tiếp tục

của các văn hóa Hậu Hòa Bình. Nói cách khác, các văn hóa này cũng có nguồn gốc bản địa.

Để giải quyết vấn đề này, chúng ta cần kết hợp với nguồn tài liệu nhân chủng học và

ngôn ngữ học.

NGUỒN GỐC NGƢỜI VIỆT QUA TÀI LIỆU NHÂN CHỦNG HỌC

Để nghiên cứu nguồn gốc ngƣời Việt, chúng ta có hai nguồn tài liệu nhân chủng học :

tài liệu nhân chủng các tộc Việt và Mƣờng hiện đại và tài liệu các di cốt do các cuộc khai

quật khảo cổ học đƣa lại.

Trƣớc Cách mạng Tháng Tám, các học giả Pháp đã tìm đƣợc trong các địa điểm thuộc

văn hóa Hòa Bình, Bắc Sơn và hậu kỳ đá mới những di cốt và xƣơng sọ mà họ cho là thuộc

các chủng tộc khác nhau nhƣ Australoide, Mélanésien, Inđonésien, Nétiritos hoặc hỗn chủng

giữa các chủng tộc đó nhƣ Australo-Mélanésien, Indo-Mon-goloide, Indo-Mélanésien,

Nétzritos-Indonésien... Nhƣng nhìn chung, các sọ vỡ nát nhiều, thiếu nhiều bộ phận, nên việc

định chủng cho các sọ gặp khó khăn, thiếu chính xác. Nhìn chung trong thời đại đá, chúng ta

gặp nhiều đại biểu cho đại chủng Austruloid (đƣợc coi là Mélanésien), nhƣng cũng đã thấy

xuất hiện một loại hình nhân chủng đƣợc coi là Indonesien chiếm khá đông trong thành phần

dân cƣ. Chẳng hạn nhƣ ở hang Làng Cƣờm (Bắc Sơn), số sọ đƣợc coi là Indonesien chiếm

già nửa (8 sọ). Các sọ ở hậu kỳ đá mới nhƣ chợ Ghềnh, Hàm Rồng cũng là thuộc Inđonesien.

Những xƣơng sọ thuộc thời đại đá do các nhà khảo cổ học Việt Nam tìm đƣợc gần

đây đều có yếu tố Australoid pha lẫn yếu tố Moimoloid, hay là sọ Indonesien.

Sọ Indonesien có những đặc trƣng sau:

• Sọ dài hoặc trung bình (theo chỉ số sọ)

• Sọ cao - ngắn và hẹp (theo chỉ số cao - ngang)

• Mặt ngắn và trung bình (theo chỉ số mặt)

•Hốc mắt trung bình thiên Về phía hốc mắt cao (theo chỉ số hốc mắt)

• Hốc mũi rộng (theo chỉ số mũi) (Nguyễn Đăng Khoa I983 :116)

Theo chúng tôi, loại hình Indonesia vừa có những đặc trƣng Australoid vừa có những

đặc trƣng Mongoloid và đƣợc xếp vào ngành Mongoloid phƣơng Nam (Hà Văn Tấn 1962).

Chúng tôi cho rằng cần phải đặc biệt chú ý đến sự đóng góp của loại hình Indonesia cổ vào

sự thành hình cơ cấu nhân chủng của ngƣời Việt.

Điều đặc biệt quan trọng là đến thời kỳ văn hóa Đông Sơn, loại hình Indonesia vẫn

tiếp tục tồn tại. Trong các khu mộ Đông Sơn nhƣ Vinh Quang, Châu Can. Xuân La (Hà Tây),

Đọi Sơn (Nam Hà), Thiệu Dƣơng, Núi Nấp, Quỳ Chử (Thanh Hóa) đã tìm thấy những sọ

Indonesien điển hình. Nhìn chung trong các mộ Đông Sơn, sọ Inđonesien chiếm đa số.

Đáng tiếc là chúng ta chƣa tìm đƣợc các sọ nguyên vẹn có thể xác định đƣợc đặc

điểm chủng tộc trong các di tích Tiền Đông Sơn.

Có một số nhà nghiên cứu khi nghiên cứu xƣơng đùi và xƣơng sên, trong khu mộ

Lũng Hòa, thuộc văn hóa Phùng Nguyên, đã cho rằng ngƣời cổ ở đây có đặc trƣng của đại

chủng Austriilo-Negroid (Nguyễn Quang Quyền và Lân Cƣờng 1969). Ý kiến này thật ít sức

thuyết phục. Nếu bằng cách so sánh xƣơng ngƣời cổ với xƣơng ngƣời hiện đại, thì chúng ta

lại thấy xƣơng sên của ngƣời cổ ở Xóm Rền, một di tích cũng thuộc

văn hóa Phùng Nguyên, gần với đại chủng Mongoloid. Thực ra khó mà xác định đúng đắn về

chủng tộc qua các xƣơng chi, nhất là qua một xƣơng nhỏ nhƣ xƣơng sên. Trong thực tế,

chúng ta có thể gặp những xƣơng chi giống nhau ở các chủng tộc khác nhau, chẳng hạn,

xƣơng sên của ngƣời Nhật Bản trong nhiều đặc điểm lại gần gũi với xƣơng sên của ngƣời

Melanesien. Vì vậy, chúng ta phải chờ các sọ định chủng đƣợc tìm thấy trong các di tích Tiền

Đông Sơn.

Tuy nhiên, do chỗ ngƣời Inđonesien đã tìm thấy trong thời đại đá ở Việt Nam, lại vẫn

tìm đƣợc nhiều trong văn hóa Đông Sơn, chúng tôi cho rằng theo lô gích, ngƣời Indonesien

vẫn tiếp tục tồn tại trong thời kỳ Tiền Đông Sơn. Và nhƣ vậy, sự tồn tại của loại hình

Indonesien là không hề dứt đoạn từ thời đại đá sang thời đại kim khí ở Việt Nam

Nhƣng bên cạnh loại hình nhân chủng Indonesien, trong văn hóa Đông Sơn, còn gặp

một loại hình nhân chủng khác, mà ngƣời ta thƣờng gọi theo cách phân loại của các nhà nhân

chủng học Liên Xô (cũ) là loại hình Nam Á. Để tránh lầm lẫn với tên của một ngữ hệ - ngữ

hệ Nam Á - chúng tôi gọi loại hình này là loại hình Đông Nam Á, theo đề nghị đầu tiên của

nhà nhân học Pháp G.Olivier (Olivier - 1968 (race d' Asie du Sud-est), mà sau đó, nhiều học

giả khác cũng đồng ý.

Sọ loại hình Đông Nam Á có những đặc trƣng sau :

• Sọ trung bình hoặc sọ ngắn (theo chỉ số sọ)

• Sọ trung bình hoặc cao-ngắn thiên về trung bình (theo chỉ số cao-ngang)

• Mặt trung bình thiên về phía ngắn (theo chỉ số mặt)

• Hốc mắt trung bình (theo chỉ số hốc mắt)

• Hốc mũi trung bình và rộng thiên về trung bình (theo chỉ số mũi) ( Nguyễn Đình

Khoa 1983 :116)

Sọ Đông Nam Á đã gặp ở các khu mộ Đông Sơn nhƣ Vinh Quang, Minh Đức (Hà

Tây), Châu Sơn, Đọi Sơn (Nam Hà), Núi Nấp (Thanh Hóa).

Sọ Đông Nam Á rõ ràng là gần với sọ ngƣời Việt hiện đại hơn. Có thể nói là ngƣời

Việt hiện đai đã bắt nguồn trực tiếp từ loại hình này. Loại hình Đông Nam Á cũng thuộc

ngành Mongoloid phƣơng Nam nhƣng yếu tố Mongoloid trội hơn là ở loại hình Inđonesien.

Vấn đề đặt ra là loại hình Đông Nam Á đã hình thành nhƣ thế nào? Theo chúng tôi,

loại hình Đông Nam Á đã ra đời trên cơ sở loại hình Indonesien, hay nói cách khác, loại hình

Đông Nam Á là loại hình Indonesia đƣợc Mongoloid hóa thêm một bƣớc.

Nhƣng nhƣ chúng ta biết, quá trình Momioloid hóa là một quá trình lâu dài, xảy ra đã

từ lâu. Có thể đến văn hóa Đông Sơn, quá trình đó đã đƣợc mạnh hơn. Nhƣng nhìn chung,

trong các khu mộ Đông Sơn, đã song song tồn tại hai loại hình Inđonesien và Đông Nam á,

nhƣng thành phần Đông Nam Á cố phần ít hơn. Nhƣ vậy, có thể nói ngƣời Lạc Việt đƣợc

chép trong các thƣ tịch cổ, về mặt nhân chủng là gồm cả hai thành phần nhân chủng. Cho đến

sau Công nguyên, tình hình vẫn xảy ra nhƣ vậy.

Vả lại, trong nhiều khu mộ Đông Sơn, tuy ta nhận thấy có sự khác biệt trên sọ hai loại

hình nhân chủng, nhƣng có thể, trong các di tích Đông Sơn nói trên. sự khác nhau đó là trong

nội bộ quần thể. Thực ra, trong những sọ cổ xếp vào loại hình Indonesia không hiếm những

sọ có những đặc điểm của loại hình Đông Nam Á hoặc ngƣợc lại (Nguyễn Đinh Khoa 1983 :

115)

Có một điều cần chú ý là loại hình Inđonesien có dạng sọ dài còn loại hình Đông Nam

Á thì có dạng sọ ngắn. Sự biến chuyển này có thể không do ảnh hƣởng từ bên ngoài mà do sự

phát triển nội tại. Sự biến đổi từ sọ dài sang sọ ngắn đã xảy ra nhiều nơi trên thế giới nhƣ một

hiện tƣợng đồng quy sinh học, thƣờng đƣợc cắt nghĩa là gắn liền với điều kiện sống nhƣ sự

phát triển đến giai đoạn văn minh (thƣờng là từ thời đại đá sang thời đại kim khí). Vì vậy.

hiện tƣợng "đầu ngắn hóa" (brachyce phalisation) ở loại hình Đông Nam Á có thể không phải

là sự hỗn chủng tiếp tục với ngƣời Mongoloid. G.Olivier nhận xét rằng ngƣời Trung Quốc thì

đầu trung bình, ngƣời Tây Tạng cũng có đầu trung bình (mésocéphale), ngƣời Ấn Độ có đầu

dài (dolichucéphale), ngƣời Mélanésien ở phía Nam cũng có đầu dài. chỉ có Đông Dƣơng là

một trung tâm đầu ngắn (un fover de brachycéphalie). Và ông coi đó là một đề tài quan trọng

để nghiên cứu trong tƣơng lai: những nhân tố khí hậu. dinh dƣỡng, bệnh lý và văn hóa nào có

thể cắt nghĩa đƣợc các đặc điểm nhân chủng của cƣ dân Đông Dƣơng và Đông Nam Á?

(Olivier 1968 :100)

Phải chăng quá trình "đầu ngắn hoá' của cƣ dân Đông Dƣơng đã bắt đầu với sự xuất

hiện của loại hình Đông Nam Á ở văn hóa Đông Sơn và quá trình đó không chịu ảnh hƣởng

từ bên ngoài? Quá trình đó có thể cắt nghĩa bằng sự phát triển của điều kiện sống cao hơn về

văn hóa, về dinh dƣỡng, của văn hóa Đông Sơn.

Nhƣ vậy, ngay nguồn tài liệu cổ nhân học cũng nói lên nguồn gốc bản địa của ngƣời

Việt. Ngƣời Lạc Việt là tổ tiên của ngƣời Việt hiện đại, về mặt nhân chủng, là gồm cả hai loại

hình Inđnnesien và Đông Nam Á. Loại hình Đông Nam Á thì gần với ngƣời Việt hiện đại hơn

nhƣng cũng bắt nguồn từ loại hình Inđonesien mà loại hình Indonesien thì có cội nguồn xa

xƣa từ trong thời đại đá.

Dựa vào các số liệu đo đạc nhân chủng ở cƣ dân Đông Sơn (xem các bảng sau đây),

Nguyễn Lân Cƣờng so sánh với 13 xêri sọ khác bằng khoảng cách Penrose, thì thấy ngƣời

Đông Sơn gần gũi với ngƣời khơ-me, ngƣời Nam Trung Quốc và ngƣời Việt hiện đại. Còn so

sánh riêng từng nhóm loại hình của cƣ dân Đông Sơn, dựa theo công thức của F.Heincke,

Nguyễn Lân Cƣờng thấy rằng loại hình Đông Nam Á của cƣ dân Đông Sơn gần gũi nhất là

với ngƣời Việt hiện đại và loại hình Indonesien của cƣ dân Đông Sơn gần gũi nhất là với

ngƣời Tagal, rồi đến ngƣời Việt hiện đại (Nguyên Lân Cƣờng 1994: 193,206- 207). Nhƣ vậy,

dẫu chƣa phải là đồng nhất về mặt nhân chứng, ngƣời Đông Sơn đã rất gần với ngƣời Việt

hiện đại. Do đó, có thể khẳng định rằng cƣ dân Đông Sơn là tổ tiên của ngƣời Việt. Mà cƣ

dân Đông Sơn, nhƣ đã nói ở trên, có loại hình nhân chủng đƣợc hình thành từ bản địa.

Tài liệu nhân chủng học ngƣời Việt hiện đại cũng giúp ta hiểu thêm về nguồn gốc

ngƣời Việt. Sau khi đo sọ của ngƣời Việt hiện đại. Olivier bằng cách tính khoảng cách

Penrose, cho thấy rằng ngƣời Việt hiện đại trƣớc hết là gần gũi với ngƣời Dayak (Inđonêxia),

sau đó mới đến ngƣời Trung Quốc,và ngƣời Khơ-me (Olivier 1966 :83). Cũng bằng phƣơng

pháp tính khoảng cách Penrose. Võ Hƣng lại cho sọ ngƣời Việt hiện đại gần gũi với các

nhóm Khơ-me. Khạ và Mã Lai và có quan hệ với ngƣời Nam Trung Quốc xa hơn nhiều (Võ

Hƣng 1974). Tuy những luận điểm đó có khác nhau nhƣng đều xác nhận mối quan hệ gần gũi

giữa sọ ngƣời Việt với một số nhóm mà ta thƣờng coi là Indonesien (Khạ, Dayak...). Còn

quan hệ với ngƣời Nam Trung Quốc thì ngƣời Coi là gần. ngƣời coi là xa, nhƣng đều ở sau

mối quan hệ với các nhóm khác. Nhƣ vậy, cái thuyết cho rằng ngƣời Việt là ngƣời Nam

Trung Quốc thiên đi đến cũng không đứng vững đƣợc với tài liệu nhân chứng học.

Theo Olivier thì trong số sọ ngƣời Việt hiện đại, chỉ có 63.7% là sọ ngắn

(brachycéphale) và có đến 36.390 là sọ dài (dolichocéphale), trong khi đó, ngay ở ngƣời

Khơ-me, chỉ có 33.8% là sọ dài và 67.2% là sọ ngắn. Còn những nhóm Đông Nam Á khác

nhƣ Lào, có 2,6% sọ dài và 97,4% sọ ngắn, Thái Lan có 8,3% sọ dài và 91,7% sọ ngắn

(Olivier 1966 :77). Nhƣ vậy, ta thấy rõ ở ngƣời Việt hiện đại còn có quan hệ với ngƣời

Indonesien. Trên ngƣời sống, Olivier cũng nhận xét rằng ngƣời Việt có mũi bé, khá rộng và

thấp, mặt ngắn, chỉ số mặt khoảng 83.5 và nhƣ thế là gần với ngƣời Indnnesien hơn ngƣời

Trung Quốc và ngƣời Thái (Olivier 1968 :89).

Tóm lại, tài liệu cổ nhân học cũng nhƣ tài liệu nhân chủng học hiện đại, đều chứng

minh ngƣời Việt có nguồn gốc bản địa.

KÍCH THƢỚC VÀ CHỈ SỐ TRUNG BÌNH CỦA CÁC SỌ CỔ

VĂN HÓA ĐÔNG SƠN Ở VIẺT NAM (SỌ NAM)

Đặc điểm 52:51a 52:51 54 55 54:55 75(1) SC SS SS : CS DC DS DS:DC 62 63 63:62 68 (1) 68 79 66 70 69 C' < N 8 20 22 18 18 15 14 14 8 8 8 6 20 6 23 21 25 22 21 25 9 Min-Max 72.5 - 94.87 71.11 - 90.24 24 - 33 46 - 58 46.55 - 62.25 6 - 15.5 0.7 - 4.7 6.6 - 57.69 20.8 - 25.6 7.4 - 10.8 31.9 - 43.33 44 - 50 37 - 50 80 - 97.78 74 - 114 65 - 87 108-133 79 - 106 55 - 69 30.5 - 38 66 - 95 ̅ 84.16 78.62 27.8 51.97 53.67 10.02 2.59 28 22.74 8.81 38.85 46. 75 41.66 88.01 103.22 77.9 121.06 96.84 62.02 33.7 77039 S 8.16 10.56 2.47 3.38 4.63 2.82 1.24 14.04 1.74 1.05 4.4 2.44 2.99 6.43 8.19 6.00 6.35 7.71 5.02 2.30 8.28 ̅ 2.88 2.36 0.53 0.8 1.09 0.73 0.33 3.75 0.61 0.37 1.55 1.0 0.67 2.62 1.71 1.31 1.27 1.64 1.1 0.46 2.76 V 9.70 13.43 8.88 6.50 8.63I 28.14 47.881 50.14 7.65 11.92 11.33 5.22 7.18 7.31 7.93 7.7 5.25 7.96 8.09 6.82 10.70

KÍCH THƢỚC VÀ CHỈ SỐ TRUNG BÌNH CỦA CÁC SỌ CỔ VĂN HÓA ĐÔNG

N 24 23 23 12 12 12 22 11 20 20 20 16 9 9 15 SƠN Ở VIỆT NAM (SỌ NỮ) S 6.80 5.16 3.79 5.31 3.48 4.08 9.78 6.03 4.67 2.84 4.60 2.94 5.80 7.18 5.28 Min-Max 164- 191 123 - 144 67.5 - 82.29 123- 140 70.7- 81.4 94.6- 106.8 86- 137 89 - 106.3 84-104 63.16-76.3 106-119 74.34 - 86.55 82 - 97 74 - 95 90- 110 ̅ 175.94 131.S5 74.84 131.33 75.40 100.52 112.02 96.75 93.33 70.84 112.25 82.71 89.11 84.44 102.07 ̅ 1.39 1.08 0.79 1.53 1.01 1.18 2.09 1.82 1.04 0.64 1.03 0.74 1.93 2.39 1.36 V 3.86 3.91 5.06 4.04 4.62 4.06 8.73 6.23 5.00 4.01 4.10 3.55 6.51 8.50 5.17 Đặc điểm 1 8 8:1 17 17:1 17 :8 20 5 9 9:8 10 9:10 32 9-m/f 12

NGUỒN GỐC NGƢỜI VIỆT QUA TÀI LIỆU NGÔN NGỮ HỌC

Vị trí của tiếng Việt và tiếng Mƣờng trong các ngữ hệ đã từng đƣợc thảo luận sôi nổi.

Từ giữa thế kỷ 19, đã có những học giả xếp tiếng Việt vào ngữ hệ Môn-Khmer, mà nhƣ J.R.

Logan, gọi là ngữ hệ Môn-An Nam (Logan 1852). Nhƣng từ năm 1912, Henri Maspéro đã

xếp tiếng Việt vào nhóm ngôn ngữ Hán - Thái trong ngƣ hệ Hán -Tạng (Sino - Tibetan). Ông

dựa vào chỗ trong tiếng Việt có nhiều từ vựng cơ bản gốc Thái và tiếng Việt là tiếng có thanh

điệu (Maspéro 1912). Quan điểm của Maspéro đã ảnh hƣởng đáng kể đến nhiều học giả khác.

Thậm chí, W.Schmidt, năm 1905 đã xếp tiếng Việt vào mũi hệ Môn - Khmer (Schmidt 1905),

thì trong công trình năm 1926 đã thay đổi ý kiến, xếp tiếng Việt vào tiếng Thái (Schmidt

1926)

Nhƣng những cố gắng liên tục của André Haudricourt (1953, 1954. 1955) đã thuyết

phục mọi ngƣời rằng tiếng Việt thuộc ngữ hệ Nam Á (Austroasiatic). Những từ vựng cơ bản

đƣợc Maspéro cho là gốc Thái thì Haudricourt chứng minh là của tiếng.

Môn – Khmer, Còn về thanh điệu thì không thể nhận định một cách tiên nghiêm rằng

một ngôn ngữ vốn không có thanh điệu không thể nào trở thành một ngôn ngữ có thanh điệu

đƣợc. Càng ngày ngƣời ta càng tin theo quan điểm của Haudricourt. Những công trình gần

đây (Gage 1985) chỉ củng cố quan điểm của Haudricourt.

Nhƣ vậy, hiện nay tiếng Việt - và cả tiếng Mƣờng - đƣợc coi là thuộc ngữ hệ Nam Á

(có ngƣời còn gọi là Môn - Khmer). Nhƣng một ảnh hƣởng lâu đời của tiếng Thái, thậm chí

cả tiếng Malayo - Polynesien hay tiếng Nam Đảo (Austronesien) vào tiếng Việt Mƣờng thì

không ai nghi ngờ gì. Giải thích hiện tƣợng đó nhƣ thế nào?

Từ năm 1942, Paul K.Benedict đã tách tiếng Thái ra khỏi ngữ hệ Hán Tạng ( Benedict

1942). Việc làm đó đã đƣợc nhiều học giả ủng hộ. Ông ta đã nhận thấy những mối quan hệ

gần gũi giữa ngôn ngữ Thái và ngôn ngữ Nam Đảo, và cho tiếng Thái vào ngữ hệ mà ông gọi

là Thai - Kadai. Nhƣng vào các năm 1966 và 1967, trong một loạt bài viết mà sau này đƣợc

tập hợp trong quyển sách năm 1975, Benedict đã gắn ngữ hệ Thái với ngữ hệ Nam Đào, và

gọi chung là ngữ hệ Austro - Thai (Benedict 1915). Các chuyên gia lớn về ngôn ngữ Nam

Đào nhƣ Isidore Dyen (1982) đều bác bỏ thuyết này. Nhƣng dẫu sao thì mối quan hệ giữa

ngôn ngữ Thái và ngôn ngữ Nam Đảo là không thể phủ nhận.

Trong khi gắn ngôn ngữ Thái với ngôn ngữ Nam Đảo thành ngôn ngữ Austro -Thai,

Beneclict lại phủ nhận mối quan hệ giữa ngữ hệ Nam Á với ngữ hệ Nam Đảo. Nhƣng điều

này đã không đƣợc nhiều ngƣời ủng hộ- Năm 1974, Saveros Pou và Philip Jenner đã chứng

minh mối liên hệ giữa ngôn ngữ Nam Đảo (Proto - Indonesia) với ngôn ngữ Mon - Khmer

(Pou and Jenner 1974). Lawrence A.Reid cũng lƣu ý chúng

ta mối liên hệ giữa hệ Nam Á và ngữ hệ Nam Đảo. Reid đã thấy tiếng Nancowry của cƣ dân

quần đảo Nicobar, mà tất cả các nhà ngôn ngữ học đã nhất trí là một ngôn ngữ Nam Á, giống

hệt một cách ngạc nhiên về công cụ hình thái (morphological apparatus) cả về hình thức lẫn

chức năng với ngôn ngữ Proto - Nam Đào (Proto -Austronesian) mà các nhà Nam Đào học đã

khôi phục. Do sự cô lập của ngôn ngữ Nancowry. Reid cho rằng sự giống nhau này không thể

là do tiếp xúc mà có khả năng là do mối liên hệ nguồn gốc giữa các ngữ hệ Nam Á và Nam

Đào. Từ đó, Reid nhắc chúng ta trở lại giả thuyết mà W.Schmidt đƣa ra từ năm 1906, về một

ngữ hệ Austric (Nam Phƣơng) bao trùm cả ngôn ngữ Nam Á và ngôn ngữ Nam Đảo.

Giả thiết về một ngôn ngữ Austric, cội nguồn của ngữ hệ Nam Á và Nam Đào thì cho

đến nay đƣợc nhiều học giả khẳng định. Còn mối liên hệ giữa ngôn ngữ Thái và ngôn ngữ

Nam Đào thì lại đƣợc các nhà ngôn ngữ, đặc biệt là Thurgood, coi không phải là liên hệ

nguồn gốc mà chỉ là liên hệ do tiếp xúc (Reid 1994).

Về quê hƣơng của các ngữ hệ trên, còn có nhiều ý kiến khác nhau, có những học giả

coi quê hƣơng của ngƣời Nam Đào là ở trong vùng hải đảo Đông Nam Á, nhƣng cũng có

nhiều ngƣời khác tim quê hƣơng của ngƣời Nam Đào ở miền bờ biển Nam Trung Quốc hay

Đài Loan. Còn quê hƣơng của ngữ hệ Thái thì đƣợc nhiều ngƣời cho là Nam Trung Quốc và

một phần Bắc Việt Nam. Nếu thừa nhận mối liên hệ giữa ngôn ngữ Thái và ngôn ngữ Nam

Đào, dù chỉ là mối liên hệ tiếp xúc, thì phải thừa nhận cƣ dân nói hai ngữ hệ này phải cƣ trú

cạnh nhau lâu đời. Vì vậy xem ra quan điểm cho rằng quê hƣơng của cƣ dân nói tiếng Nam

Đào ở Đông Nam Trung Quốc là hợp lý hơn.

Ngày nay đa số cƣ dân nói ngôn ngữ Nam Á là ở vùng lục địa Đông Nam Á. Tìm quê

hƣơng của cƣ dân nói tiếng Nam Á ở vùng lục địa Đông Nam Á là hợp lý. Với lại, nếu ta ủng

hộ lý thuyết có một ngữ hệ Nam Phƣơng (Austric), cội nguồn chung cho cả ngữ hệ Nam Á và

ngữ hệ Nam Đảo, thậm chí cả ngữ hệ Thái, thì chúng ta chỉ có thể liên hệ ngôn ngữ rộng lớn

này với vùng phân bố của văn hóa Hòa Bình rộng khắp Đông Nam Á lục địa .

Nhƣ vậy, tiếng Việt là một ngôn ngữ Nam Á. Chỉ có thể có quê hƣơng ở Đông Nam

Á lục địa. Nhƣng ở đây, chúng ta cần bàn thêm về lịch sử của tiếng Việt để thấy rõ quá trình

hình thành của nó.

Khi bàn về tiếng Việt đã tách ra từ ngữ hệ Nam Á nhƣ thế nào, ta gặp khái niệm

Proto-Việt-Mƣờng mà một số nhà ngôn ngữ học đã đƣa ra (Ferlus 1975). Sau khi xem xét cái

đƣợc gọi là Proto-Việt-Mƣờng mà một số nhà ngôn ngữ học cố gắng khôi phục, chúng tôi

cho rằng ngôn ngữ đó chỉ là là ngôn ngữ tổ tiên của tiếng Việt và tiếng Mƣờng

Chúng tôi đề nghị gọi nó là Việt-Mƣờng chung. Trong khi đó, các ngôn ngữ trong nhóm

Việt-Mƣờng còn tồn tại hiện nay ở các tỉnh Bắc Trung bộ và một phân trên đất Lào nhƣ tiếng

Cuối, tiếng Poọng, tiếng Mã Liềng, tiếng Chứt, tiếng Tha Vƣng, tiếm: A Hơ... có trình độ

phát triển không giống với tiếng Việt và tiếng Mƣờng. Có ngôn ngữ có hình thức CCVC hay

CVCVC. Chúng tôi dành thuật ngữ Proto -Việt-Mƣờng (Tiền Việt Mƣờng) là cho ngôn ngữ

tổ tiên chung của các ngôn ngữ Việt - Mƣờng nói trên, kết cả tiếng Mƣờng và tiếng Việt.

Vì thế, năm 1976, chúng tôi đã đề nghị một sơ đồ hình thành tiếng Việt qua các giai

đoạn : Proto-Việt-Mƣờng Việt-Mƣờng Chung Việt và Mƣờng (Hà Văn Tấn 1976)

PROTO – VIỆT – MƢỜNG

VIỆT – MƢỜNG CHUNG

CHỨT, POONG V.V... VIỆT MƢỜNG

Về sau, thuật ngữ Việt Mƣờng Chung mà chúng tôi đƣa ra đã đƣợc một số nhà ngôn

ngữ học Việt Nam sử dụng (Nguyễn Văn Tài 1988). Phạm Đức Dƣơng và chúng tôi cũng đã

phát triển thêm lý thuyết này (Hà Văn Tấn và Phạm Đức Dƣơng 1978).

Gần đây, Gérard Diffot, trong một hội thảo gồm những nhà khảo cổ học và ngôn ngữ

học tổ chức ở Hua Hin, Thái Lan vào tháng giêng 1991, đã coi nhóm các ngôn ngữ mà trƣớc

đây chúng ta gọi là Việt Mƣờng là một nhánh (branh) của ngữ hệ Môn -Khmer, với cái tên là

Vietic. Từ đó, cái mà chúng tôi gọi là Việt-Mƣờng Chung thì ông vẫn gọi là Proto-Việt-

Mƣờng, còn cái chúng tôi gọi là Proto-Việt-Mƣờng thì ông gọi là Proto-Vietic (Difflot 1991).

Chúng tôi cho rằng sự khác nhau đó chỉ có ý nghĩa danh pháp, không quan trọng mấy

đối với lịch sử hình thành tiếng Việt.

Chúng tôi thấy rằng tiếng Proto-Việt-Mƣờng (hay Proto-Vietic của Difflot) là một

nhóm trong ngữ hệ Nam Á, mà dấu vết của nó còn để lại trong các ngôn ngữ Bắc Trƣờng Sơn

nhƣ Chứt, Poọng... Một động lực để ngôn ngữ Proto-Việt-Mƣờng biến chuyển thành ngôn

ngữ Việt-Mƣờng Chung có thể là ảnh hƣởng của ngôn ngữ Thái. Vì vậy, có thể coi tiếng Thái

cũng là một cội nguồn lâu đời của tiếng Việt, mặc dầu không phải là cội nguồn đầu tiên.

Có lẽ Nguyễn Văn Tài đã có lý khi cho rằng tiếng Việt và tiếng Mƣờng đã tách khỏi

tiếng Việt-Mƣờng Chung vào khoảng thế kỷ 7 hoặc 8 sau Công nguyên (Nguyễn Văn Tài

1978). Và nhƣ vậy, ta có thể nghĩ rằng ảnh hƣởng của tiếng Hán đến tiếng Việt có thể có tác

dụng trong quá trình phân hóa tiếng Việt và tiếng Mƣờng.

Nếu quả tiếng Mƣờng và tiếng Việt chỉ tách rời nhau cuối thời Bắc thuộc thì trƣớc đó,

trong thời kỳ văn hóa Đông Sơn, đại bộ phận cƣ dân là tổ tiên của ngƣời Việt và ngƣời

Mƣờng ắt hẳn nói ngôn ngữ Việt-Mƣờng Chung. Tất nhiên là trong văn hóa Đông Sơn cũng

có bộ phận nói tiếng Thái.

Còn cƣ dân Tiền Đông Sơn, thì theo chúng tôi, còn nói ngôn ngữ Proto-Việt-Mƣờng

(Hà Văn Tấn 1993).

Ở trên, chúng ta đã nói rằng chƣa tìm đƣợc rõ ràng nguồn gốc văn hóa Phùng

Nguyên. Chỉ biết rằng sau biến tiến Holocene Trung, khi đồng bằng sông Hồng, hình thành

do biển rút lui thì mới thấy cƣ dân văn hóa Phùng Nguyên đến cƣ trú. Nhƣng họ từ đâu đến

thì ta chƣa thể trả lời chắc chắn đƣợc. Có điều có thể dứt khoát là không phải đến từ Nam

Trung Quốc, vì ở vùng này, không có một văn hóa nào có nét tƣơng tự với văn hóa Phùng

Nguyên, nhất là về hoa văn đồ gốm. Chỉ có di chỉ Đại-Đôn Tử ở Vân Nam là có một số mảnh

gốm gần giống với gốm Phùng Nguyên nhƣng lại chỉ ở lớp trên và niên đại muộn. Vì thế, đã

có lần chúng tôi đề ra giả thuyết là văn hóa Phùng Nguyên có mặt ở đồng bằng sông Hồng

sau một cuộc đi từ phía nam ra ( Hà Văn Tấn 1976 ; Hà Văn Tấn và Phạm Đức Dƣơng 1978).

Gần đây, G.Difflot, sau khi nghiên cứu các ngôn ngữ mà ông gọi là Vietic ở Trung

Lào và Trung bộ Việt Nam, đã đƣa ra giả thuyết rằng những ngƣời nói ngôn ngữ Vietic xƣa

(vào khoảng thiên niên kỳ thứ nhất trƣớc công nguyên) đã thiên đi từ vùng Trung Lào) đến

Nghệ Tĩnh (Việt Nam) rồi từ đó, đi lên phía bắc, đến châu thổ sông Hồng (Difflot .1991).

Theo chúng tôi, do sự phân bố rộng của các nhóm ngôn ngữ Vietic (Tiền Việt-

Mƣờng) rộng rãi hai bên sƣờn đông và tây của Trƣờng Sơn, mà hiện nay ta còn thấy hiện

tƣợng chuyển dịch của các nhóm dân tộc bên này sang bên kia hay ngƣợc lại, việc đƣa ra giả

thuyết về cuộc thiên di của ngƣời Vietic từ Trung Lào vào Việt Nam là không cần thiết và

cũng không có cơ sở. Nhƣng cuộc di cƣ ra phía bắc của ngƣời Vietic cổ xƣa mà Difflot đã

nêu lên là đáng suy nghĩ. Có điều, theo chúng tôi, nếu có cuộc thiên di này thì nó đã xảy ta

sớm hơn, có thể là cuối thiên niên kỷ thứ ba hay đầu thiên niên kỷ thứ hai trƣớc công nguyên.

Chính ở vùng lƣu vực sông Hồng, những cƣ dân nói tiếng Proto-Việt-Mƣờng đã tiếp

xúc với cƣ dân nói tiếng Tày Thái và có thể với cả nhóm cƣ dân nói tiếng Nam Đào ở vùng

ven biển Đông Bắc. Điều đó giải thích dễ dàng vì sao trong tiếng Việt có ảnh hƣởng của tiếng

Thái và của cả tiếng Nam Đào.

Tóm lại, bằng tài liệu ngôn ngữ học, chúng tôi muốn dùng phƣơng pháp hồi cố để

ngƣợc lại lịch sử tiếng Việt, và cũng từ đó, ngƣợc lên cội nguồn của những ngƣời nói

tiếng việt hiện đại. Đó là một cội nguồn bản địa, vì tiếng Việt bắt nguồn từ tiếng Việt-Mƣờng

Chung, và đến lƣợt, ngôn ngữ này lại bắt nguồn từ tiếng Proto-Việt-Mƣờng (hay Proto-

Vietic), một ngôn ngữ của ngữ hệ Nam Á, ngữ hệ của vùng Đông Nam Á lục địa.

* *

Nhƣ vậy là bằng tài liệu khảo cổ học, tài liệu nhân chủng học và tài liệu ngôn ngữ

học, chúng tôi đã trình bày quan điểm của mình về nguồn gốc ngƣời Việt. Đó là một giả

thuyết bản địa về nguồn gốc ngƣời Việt. Chúng tôi không chấp nhận nguồn gốc ngƣời Việt là

thiên di từ các vùng khác đến. Có thể tìm nguồn gốc ngƣời Việt từ văn hóa Phùng Nguyên và

các văn hóa cùng bình tuyến. Chúng ta chƣa làm sáng tỏ nguồn gốc văn hóa Phùng Nguyễn

nhƣng về mặt nhân chủng học thì có thể chứng minh một quá trình phát triển liên tục từ thời

đại đá cho đến văn hóa Đông Sơn. Chúng ta cũng có thể chứng minh cội nguồn bản địa của

tiếng Việt.

Nhƣng khi trình bày một giả thuyết bản địa về nguồn gốc ngƣời Việt, chúng tôi không

hề phủ nhận các ảnh hƣởng bên ngoài. Ảnh hƣởng đó bao gồm cả các nhân tố văn hoá, nhân

chủng và ngôn ngữ. Chính những nhân tố bên ngoài này, cùng với sự biến dị, chuyển biến

của những nhân tố bên trong, đã làm cho cộng đồng tộc ngƣời không ngừng thay đổi và nhƣ

vậy, chúng ta mới thấy tộc Việt nhƣ ngày nay.

CHƢƠNG IV: VĂN MINH KỸ THUẬT CỦA NGƢỜI VIỆT CỔ

Công cuộc nghiên cứu khảo cổ học, cổ sử, dân tộc học, cổ sinh học, cổ địa lý, địa chất

và hàng loạt các ngành khoa học phụ trợ khác trong nhiều thập kỷ qua đã cung cấp cho ta

nhiều tài liệu quí giá, nhiều luận cứ khoa học đáng tin cậy để vẽ nên bức tranh toàn cảnh về

nền văn minh kỹ thuật của tổ tiên chúng ta - những ngƣời Việt cổ ở buổi bình minh lập nƣớc

- thời kỳ Hùng Vƣơng - An Dƣơng Vƣơng. Đƣơng nhiên, đây là bức tranh có rất nhiều những

mảng tối - sáng, mờ - tỏ khác nhau. Hoàn thiện bức tranh vẫn còn là nhiệm vụ của tƣơng lai.

Ở đây chúng tôi sẽ cố gắng trình bày một cách cô đọng những nét chính yếu nhất, những

thành tựu kỹ thuật mà ngƣời Việt cổ đã đạt tới thời đó.

Nhƣ đã rõ, "kỹ thuật" là một khái niệm hết sức chung rộng. Nó bao hàm toàn bộ

những phƣơng tiện hoạt động của con ngƣời, đƣợc con ngƣời tạo ra để thực hiện các quá

trình sản xuất và phục vụ cho những đòi hỏi phi sản xuất của xã hội (Bách Khoa toàn thƣ Xô

Viết 1985). Để nghiên cứu đầy đủ văn minh kỹ thuật của một xã hội cụ thể, ta buộc phải xem

xét toàn diện cà 2 bộ phận - kỹ thuật sản xuất và kỹ thuật phi sản xuất. Những công việc này

chẳng đơn giản, dễ dàng chút nào khi phải đối mặt với một xã hội đã lùi quá xa vào dĩ vãng,

và càng khó khăn hơn gấp bội khi xã hội đó chƣa có văn tự, nhƣ xã hội ngƣời Việt cổ thời

Hùng Vƣơng - An Dƣơng Vƣơng. Trong ý đồ của mình, chúng tôi cũng đặt trọng tâm vào

lĩnh vực kỹ thuật sản xuất, bởi nó chính là tiêu chí căn bản xác định diện mạo, tính chất và

trình độ văn minh xã hội.

Nền văn hóa Đông Sơn đƣợc thừa nhận là nền văn hóa căn cứ của ngƣời Việt cổ.

Nhƣng để tìm hiểu sự hình thành và phát triển của văn minh kỹ thuật Việt cổ, chúng ta không

thể bỏ qua các văn hóa Tiền Đông Sơn ở lƣu vực sông Hồng Phùng Nguyên - Đồng Đậu - Gò

Mun và các văn hóa tuơng đƣơng với chúng ở nơi khác.

I. CÁC KỸ THUẬT SẢN XUẤT

A. KỸ THUẬT NÔNG NGHIỆP

Cho đến nay, các nhà nghiên cứu còn đang phân vân khi nói về thời điểm xuất hiện

nền nông nghiệp ở Việt Nam : có thể ở vào giai đoạn văn hóa Hòa Bình chăng? Có công trình

nghiên cứu dấu vết lao động trên sƣu tập công cụ đá Xóm Trại - một di tích Hòa Bình rất điển

hình, đã lọc ra đƣợc một số công cụ có chức năng cuốc. Hơn thế, đã có công bố về những hạt

thóc tìm thấy trong tầng văn của chính địa điểm này. Nhƣng sự nghi ngờ vẫn tồn tại. Công cụ

có chức năng cuốc có thể đơn giản để đào rễ.

củ trong kinh tế thu lƣợm. Còn hạt thóc, tuy tìm thấy trong tầng văn hóa, nhƣng chƣa ai dám

chắc chúng có cùng niên đại với những công cụ đá Hòa Bình điển hình. Tầng văn hóa Xóm

Trại ken nhiều vỏ ốc, tơi xốp, những di vật đời sau dễ dàng lọt xuống tận tầng sâu.

Niên đại mở đầu chắc chắn hơn đƣợc gắn với các văn hóa sơ kỳ đá mới Bắc Sơn (ở

vùng núi Bắc Bộ) và Đa Bút (vùng ven biển Thanh Hóa). So với văn hóa Hòa Bình trƣớc đó,

trong các văn hóa này đã có những biến đổi đáng kể trong hoạt động kinh tế. Rìu mài lƣỡi,

trong đó có nhiều chiếc đƣợc sử dụng nhƣ cuốc, chiếm ƣu thế trong văn hóa Bắc Sơn. Những

dấu tích thức ăn chứa đựng trong tầng văn hóa Bắc Sơn với sự giảm đáng kể của vỏ ốc so với

văn hóa Hòa Bình, làm chúng ta phải nghĩ đến sự đổi hƣớng chiến lƣợc lƣơng thực - thực

phẩm của ngƣời Bắc Sơn. Có lẽ ngƣời Bắc Sơn đã bƣớc đầu biết đảm bảo nguồn thức ăn của

mình bằng cách chăm sóc – trồng trọt (?) một vài loại cây củ có sẵn nhƣ củ mài, củ mỡ...

Theo các nhà nghiên cứu, có những dấu hiệu chứng tỏ cƣ dân Đa Bút đã chắc chắn

biết trông trọt. Họ đã dần dần rời xa vùng núi, tiến xuống miền đồng bằng, nơi thuận lợi cho

trồng trọt. Công cụ kiểu cuốc đá mài lƣỡi xuất hiện và nhanh chóng đạt tới số lƣợng lớn phản

ánh sự đổi thay trong phƣơng thức kiến sống trồng trọt xuất hiện và nhanh chóng chiếm vị trí

quan trọng. Đồ gốm trong văn hóa Đa Bút đặc biệt phát triển về số lƣợng. Hiện tại chƣa có

bằng chứng trực tiếp nào để nói về cơ cấu cây trồng trong thời đại này, liệu cây lúa đã đƣợc

biết đến hay chƣa? Và những bƣớc đi tiếp theo - từ sơ kỳ đá mới đến hậu kỳ đá mới của nền

nông nghiệp trên vùng đất mà sau này trở thành địa bàn sinh cƣ của ngƣời Việt cổ, diễn ra

nhƣ thế nào? Đây còn là những khoảng trống cần có thêm thời gian để tìm hiểu.

Chỉ biết chắc chắn đƣợc rằng, chủ nhân của những nền văn hóa vật chất đã đƣợc các

nhà khảo cổ học nhất trí khẳng định là thuộc thời kỳ Hùng Vƣơng dựng nƣớc đã là những

ngƣời nông dân trồng lúa nƣớc thành thục ngay từ giai đoạn văn hóa Phùng Nguyên.

Dấu tích hạt thóc, gạo không còn là những phát hiện quá hiếm hoi và lẻ tè, ở khá

nhiều di chỉ thuộc các giai đoạn văn hóa từ Phùng Nguyên đến Đông Sơn, phân bố rải rác ở

nhiều vùng sinh thái khác nhau - từ vùng trung du - đồng bằng trƣớc núi đến vùng đồng bằng

phù sa ven biển. Có niên đại sớm hơn cả hiện biết là vài hạt thóc tìm thấy lè tẻ ở các địa điểm

Phùng Nguyên nhƣ Gò Bông, Xuân Kiều. Muộn hơn một chút là phát hiện tại lớp văn hóa

Phùng Nguyên muộn ở địa điểm Đồng Đậu. niên đại C14 của lớp này đƣợc định vào khoảng

dƣới 4000 năm cách ngày nay. Cũng tại địa điểm này, hạt gạo cháy còn tìm thấy tƣơng đối

phổ biến ở các kíp văn hóa Đồng Đậu, Gò Mun. Tại di chỉ Gò Mun, các nhà nghiên cứu đã

tìm thấy cả "hầm ngũ cốc". Chúng ta

còn tìm thấy những hạt thóc lúa, vỏ trấu trong các vật bằng đất nung (khuôn đúc, nồi nấu

đồng, chạc gốm, cục đất nung...) ở nhiều di chỉ khác nữa nhƣ Từ Sơn, Làng Cả, Gò Chiền,

Trung Mâu, Đông Tiến, Làng Vạc...

Qua phân tích về mặt hình thái hạt thóc gạo tìm thấy ở các địa điểm nêu trên, các nhà

nông sinh học đã đƣa ra ý kiến về,tính đa dạng của các giống lúa. Đa số chúng thuộc giống

lúa hạt tròn (có thể là nếp, lúa chiêm), ngoài ra còn có giống lúa hạt bầu và dài (Đào Thế

Tuấn, 1983, 1984 ; Nguyên,Xuân Hiển, Nguyễn Việt 1982...). Sự ra đời của nhiều giống lúa

hẳn phải nhờ quá trình lai tạo thuần dƣỡng lâu năm nhằm đáp ứng nhu cầu mở rộng đất đai

đến những vùng đất mới, cũng nhƣ nhằm tăng thêm mùa vụ trong năm, đáp ứng nhu cầu

lƣơng thực ngày một lớn của những trung tâm dân cƣ tập trung đông đúc, đặc biệt là vào giai

đoạn cuối - giai đoạn văn hóa Đông Sơn (trung tâm Làng Cả ở lƣu vực sông Hồng, Đông Sơn

ở lƣu vực sông Mã, Làng Vạc ở lƣu vực sông Cả). Ngày nay, bằng những phƣơng pháp

nghiên cứu hiện đại trên một nghìn giống lúa trồng ở khu vực Đông Nam Á, trong đó có Việt

Nam, các nhà khoa học đã đi đến kết luận rằng Việt Nam có thể là một trung tâm phát sinh

cây lúa và là một trung tâm đa dạng của cây lúa. Tính đa dạng của cây lúa thế hiện đặc biệt

tập trung ở miền Bắc Việt Nam - địa bàn sinh cƣ của ngƣời Việt cổ. Ngoài những giống lúa

Inlica, Japonica còn có hàng loạt giống trung gian giữa hai loại Indica và Japonica hoặc

giống lúa thuộc loài phụ Japonica (Đào Thế Tuấn 1994). So với các chứng tích khảo cổ học,

chúng ta thấy rất rõ tính đa dạng cây lúa ở miền Bắc Việt Nam không phải là hiện tƣợng xuất

hiện tƣơng đối muộn sau này, mà đã xuất hiện ngay từ buổi đầu dựng nƣớc của dân tộc. Đây

là một nét đặc trƣng một thành tựu đáng kể của kỹ thuật trồng lúa của ngƣời Việt. Nó chứng

minh khả năng thích ứng môi sinh rất linh hoạt, cũng nhƣ bề dày kinh nghiệm trồng lúa hàng

nghìn đời của họ. Thâm canh đƣợc coi là một nét đặc sắc của nền văn minh lúa nƣớc của dân

tộc ta (Trần Đức 1993 ; 19).

Vai trò chủ đạo của lúa nƣớc, truyền thống thâm canh và sử dụng nhiều giống lúa để

sản xuất của ngƣời Việt cổ, còn đƣợc ghi lại trong khá nhiêu văn bản Hán ngữ cổ. Mặc dù

chúng ta chƣa biết đến một văn bản nào ra đời cùng thời Hùng Vƣơng -An Dƣơng Vƣơng,

nhƣng những ghi chép của các sử gia, những quan lại nhà Hán sống vào thời gian sau đó vài

thế kỷ, cũng cho ta những tài liệu tham khảo quý giá. Có thể kể ra đây vài tài liệu tiêu biểu.

Sách Dị vật chí của Dƣơng Phù thời Đông Hán (thế kỷ 1 công nguyên) đã thất truyền, nhƣng

đã đƣợc dẫn lại trong nhiều cuốn sách đời sau, viết khá nhiều về tình hình nông nghiệp Giao

Chỉ, Cửu Chân. Trong sách có đoạn viết rằng, lúa ở Giao Chỉ một năm chín 2 lần (2 vụ).

Trong Thủy kinh chú còn có những đoạn viết cụ thế về mùa vụ ở Giao Chỉ, Cửu Chân rằng, ở

đây có ruộng lúa trắng, tháng 7 làm tháng 10 chín, ruộng lúa đỏ tháng 12 làm tháng 4 chín,

đó là lúa hai mùa - lúa sớm, lúa muộn, tháng nào cũng tốt. Muộn hơn, có sách Quảng chí của

Quách Nghĩa

Cung đầu thời Tấn (dẫn trong Sơ học ký quyển VIII) nói kỹ hơn về tập đoàn giống lúa trồng ở

Giao Châu. Sách chép rằng, ở đây mỗi năm có 3 vụ lúa chín vào mùa xuân, hạ đông và kể ra

tới trên 10 giống lúa với những tên gọi khác nhau. Sách Nam phương thảo mộc trạng của Kê

Hàm đời Tây Tấn (thế kỷ 3) có nói đến việc trồng nhiều lúa nếp và dùng nếp nấu rƣợu vào

buổi đầu công nguyên ở vùng Giao Châu, trong đó có miền Bắc Việt Nam. Những thông tin

tƣơng tự còn tìm thấy trong Thủy kinh chú. Theo sách này, vào năm 111 trƣớc công nguyên

sứ giả của Giao Chỉ và Cửu Chân đã cống nộp cho tƣớng Hán Lộ Bác Đức tới 1000 hũ rƣợu

(dẫn theo Trần Quốc Vƣợng 1963).

Trên thực tế, sự định hƣớng phát triển nông nghiệp trong đó trƣớc hết là việc lựa chọn

cây trồng, vật nuôi, bị chi phối bởi 2 yếu tố căn bản, một là con ngƣời sản xuất có ý thức

chọn lựa, định hƣớng cho mình trên cơ sở những kinh nghiệm tích lũy qua nhiều thế hệ và hai

là môi trƣờng tự nhiên. Việc lựa chọn các giống lúa chủ yếu là lúa nƣớc của ngƣời Việt cổ

ngay từ buổi đầu dựng nƣớc là hoàn toàn hợp lý, khôn ngoan, nhƣng đồng thời cũng là tất

yếu. Cả vùng Đông Nam Á nhiệt đới gió mùa đều chọn loại cây lƣơng thực này làm cây trồng

chính, có thể chăng cái làm nên bản sắc riêng của nông nghiệp trồng lúa Việt Nam ngay từ

thời cổ là sự đa dạng giống lúa. Theo kết quả nghiên cứu của các nhà nông sinh, trong khi các

vùng Nam Trung Quốc, Bắc Lào, Bắc Thái Lan chỉ gặp 3-4 nhóm giống lúa thì ở Bắc Việt

Nam con số đó lên tới 8 (đổi với vùng đồng bằng) hoặc 9 (đối với vùng núi) (Đào Thế Tuấn

1994). Đƣơng nhiên, đây là bức tranh của các tập đoàn giống lúa hiện đại, nhƣng với những

chứng tích khảo cổ học, thƣ tịch nêu trên, chúng ta có thể mạnh dạn mà nói rằng, bức tranh

thời cổ chắc cũng không khác quá nhiều.

Nghề trồng trọt ở miền Bắc Việt Nam chƣa bao giờ mang tính chất độc canh cây lúa,

dù cây lúa bao giờ cũng chiếm vị trí hàng đầu. Do sự da dạng về địa hình, khí hậu, thổ

nhƣỡng, lại nằm ở vị trí ngã ba của 3 luồng di cƣ các hệ thực vật từ Nam Trung Hoa xuống,

từ vùng núi Hymalaya sang và từ Indonexia - Malaysia lên, nên hệ thực vật và cây trồng ở

miền Bắc Việt Nam vô cùng đa dạng (Vũ Thế Long, Nguyễn Tiến Hiệp 1994). Hệ sinh thái

phồn tạp đặc trƣng của Việt Nam và Đông Nam Á nhiệt đới đã tạo ra ở đây, ngay từ thời tối

cổ, những cƣ dân sống chính bằng hái lƣợm không phải săn bắn) theo phổ rộng (không phải

chuyên biệt) (Hà Văn Tấn 1982). Với môi trƣờng sinh thái cơ bản không thay đổi, với truyền

thống kinh tế hái lƣợm nhƣ vậy, đƣơng nhiên sẽ dẫn đến một nền nông nghiệp trong đó trồng

trọt trội hơn chăn nuôi, trồng trọt và chăn nuôi đều theo hƣớng đa canh, đa dƣỡng. Trong các

tài liệu khảo cổ học, thƣ tịch cổ, dân tộc học... có thể tìm thấy những bằng chứng cụ thể.

Dấu tích các loại cây quả, rau đậu tìm thấy khá phổ biến trong nhiều địa điểm khảo cổ

học từ Phùng Nguyên đến Đông Sơn, Hạt na, mơ, trám, hạt đậu tìm thấy ở di

chỉ Đồng Đậu, hạt nhãn ở Đƣờng Mây, hạt và ở Cửa Đình. Hạt đậu còn tìm thấy ở Hoàng

Ngô, hạt trám ở Tiên Hội, Đình Chàng, Đƣờng Mây. Vỏ quả bầu khá thƣờng gập trong các

mộ quan tài hình thuyền Đông Sơn nhƣ Phƣợng Tú, Cửa Đình, Kim Đƣờng. Dấu tích quả cau

cũng gặp đôi khi trong mộ quan tài hình thuyền (Chử Văn Tần 1994).

Trong các thƣ tịch cổ, ngoài những cây quả nhƣ đã thấy trong các địa điểm khảo cổ

nêu trên, danh mục các loại rau quả ở Giao Chỉ. Cửu Chân còn kéo dài gấp nhiều lần. Trong

các loại sách "Dị vật chí" như Di vật chí của Dƣơng Phù thời Đông Hán (còn gọi là Giao

Châu dị vật chí hay Nam duệ chí), Nam châu dị vật chí của Vạn Chấn, nƣớc Ngô thời Tam

Quốc (còn nói là Nam phương dị vật chí), Lâm hải dị vật chí của Thẩm Oánh, nƣớc Ngô thời

Tam Quốc... đặc biệt là trong các loại sách "Nam phương thảo vật trạng" nhƣ Nam Phương

thảo vật trạng của Từ Trung, Nam phương thảo mộc trạng của Kê Hàm thời Tây Tấn

(khoảng thế kỷ 3)... hoặc loại sách "Địa chí" nhƣ Giao Châu ký của Lƣu Hân Kỳ thời

ĐôngTấn. Nam Việt chí của Thẩm Hoài Viễn thời Tống, Nam Trung bát quận chí của Nguy

Hàn thời Tây Tấn... có chép tên hàng trăm loại cây cỏ mọc tự nhiên hay đƣợc trồng ở vùng

đất thuộc địa bàn cƣ trú Về yếu của ngƣời Việt cổ. Ngoài lúa ta còn gặp các loại cây cho chất

bột nhƣ cam chƣ (có thể là khoai lang hoặc một loại củ mài), củ từ, quang lang, búng báng...,

các loại cây ăn quả đặc biệt phong phú và đƣợc nhắc đến nhiều nhu quýt (quất), cam, nhãn,

chuối, bƣởi, dừa, đào, mơ, vải, lựu, khế, trám, chanh, sấu.... các loại rau đậu và cây gia vị nhƣ

rau muống, rau cải, cà, hồ tiêu, tỏi, riềng, đậu núi, quế, trầm hƣơng, trầu không, lá lốt, thảo

quả..., các loại cây nguyên liệu nhƣ mía, bông, rất nhiều loại tre, trúc, nứa, xoan, cọ. sa mu,

sơn, dâu tằm... (dẫn theo Hà Văn Tấn 1994)

Qua hệ thực vật nêu trên, chúng ta cũng có thể hình dung đƣợc phần nào sự đa dạng

trong cơ cấu cây trồng, phƣơng thức tạp canh, xen canh, làm ruộng đi đôi với làm vƣờn,

trồng trọt kết hợp với việc thu lƣợm. khai thác rau quả tự nhiên. Lối canh tác này đƣợc duy trì

và ngày càng phát triển trong suốt chiều dài lịch sử nông nghiệp -nông thôn - nông dân dân

tộc Việt cho tới tận thời kỳ cận - hiện đại.

Bộ mặt ngành chăn nuôi trong nền nông nghiệp dân tộc Việt từ cổ chí kim, cũng

mang sắc thái "phồn tạp" nhƣ vậy. Điều kiện tự nhiên nơi đây không tạo ra đƣợc những tiền

đề thuận lợi cho chăn nuôi lớn theo kiểu bầy đàn chăn thả, ngƣợc lại, nó cho phép đƣa vào

chăn nuôi lẻ nhiều giống loài động vật khác nhau nhƣ trâu, bò, lợn, gà, chó, voi... (Vũ Thế

Long 1994). Theo các dấu tích khảo cổ học, trâu thuộc số con vật đƣợc chăn nuôi sớm nhất ở

nƣớc ta và có nhiều khả năng có nguồn gốc bản địa. Xƣơng răng trâu tìm thấy trong nhiều di

chỉ khảo cổ thuộc các thời đại tù đá mới đến đồng thau, sắt sớm. Dấu tích của bò tìm thấy ở

di chỉ Đa Bút thuộc sơ kỳ đa mới có thể đã là bò

nhà. Vào thời kỳ muộn hơn, xƣơng bò đƣợc tìm thấy trong mộ Quỳ Chủ, tƣợng bò tả thực

bằng đất nung tìm thấy trong di chỉ Đồng Đậu, Cồn Chân Tiên. Đến thời Đông Sơn, bò trở

thành một trong những mô típ hoa văn trang trí trên trống đồng. Lợn, gà, chó là những gia súc

gần gũi và đƣợc nuôi phổ biến nhất trong mọi gia đình ngƣời Việt ở nông thôn ngay từ thời

cổ. Di cốt của những con vật này đƣợc tìm thấy phổ biến trong nhiều địa điểm khảo cổ học

thời đá mới - đồng thau - sơ sắt: Hoa Lộc, Tràng Kênh, Đồng Đậu, Lũng Hòa, Quỳ Chừ...

Xƣơng voi cũng đƣợc tìm thấy ở Gò Chiền Vậy, Đông Sơn. Trên một số đồ đồng Đông Sơn

có hình tƣợng voi chở hàng - loại voi đƣợc nuôi dƣỡng, thuần hóa. Một số sách sử cổ nhƣ

Thủy kinh chú, có những đoạn nói đến việc nuôi và sử dụng bò, voi... ở Giao Chỉ, Cửu Chân.

Nhƣ vậy, qua các tài liệu khảo cổ học, cổ sử, cổ thực vật - động vật, cổ sinh thái...

diện mạo nền nông nghiệp của ngƣời Việt cổ hiện lên khá rõ trên những nét tổng thể. Đây là

một nền nông nghiệp nghiêng hẳn về phía trồng trọt, chăn nuôi đóng vai trò phụ trợ. Trong

trồng trọt, cây lúa, trƣớc hết và chủ yếu là lúa nƣớc ngày từ buổi đầu đã đƣợc chọn làm cây

trồng chính, nhƣng không phải là cây trồng duy nhất. Da canh và thâm canh là những biện

pháp kỹ thuật sản xuất truyền thống của nền nông nghiệp này. Vai trò quyết định của điều

kiện tự nhiên - môi sinh đối với sự hình thành một nền nông nghiệp nhƣ vậy là rõ ràng. Điều

cần nói ở đây chính là cách thức ửng xử hợp lý của ngƣời Việt cổ. Chính họ đã đặt những

viên gạch đầu tiên cho lịch sử nông nghiệp tồn tại hàng nghìn năm của dân tộc Việt Nam. Nét

đặc trƣng của nền nông nghiệp này cũng nhƣ của ngƣời sáng tạo ra nó, nhƣ có nhà nghiên

cứu nhận đinh, là sự "thích nghi tối ƣu với các điều kiện tự nhiên" (Trần Quốc Vƣợng 1994).

có lẽ cũng có thể nói, về một phƣơng diện nào đó, đây là một khía cạnh tinh thần của kỹ thuật

- ý thức kỹ thuật. Chinh ý thức kỹ thuật này chỉ đạo những hoạt động kỹ thuật cụ thể của họ.

Để làm rõ cái "bản sắc ứng biến của nông dân - nông nghiệp Việt Nam" (Trần Quốc

Vƣợng 1994) ngay từ buổi đầu dựng nƣớc nhƣ thế và cũng tức là làm rõ văn minh kỹ thuật

nông nghiệp thời đó, chúng ta cần phải tìm hiểu cụ thể các phƣơng thức canh tác, hệ thống

nông cụ đƣợc sử dụng và các biện pháp kỹ thuật cụ thể.

Qua một vài thƣ tịch cổ, chúng ta có thể biết đến một vài phƣơng thức canh tác đã tồn

tại trong các tộc ngƣời vùng phía Nam Dƣơng Tử, trong đó có dân tộc Việt vào những thế kỷ

trƣớc sau Công nguyên, tức là vào thời kỳ tồn tại văn hóa Đông Sơn. Theo Hậu Hán thư,

Đông quan Hán ký, cho đến khỏang đầu Công nguyên, Cửu Chân vẫn canh tác theo lối "đao

canh, thủy nậu" "đao canh hỏa chủng" "hỏa canh thủy nậu" đốt cỏ mà trồng trọt ở ruộng,

không biết cày bằng trâu bò". Sách Lĩnh Nam chích quái cũng chép "Cửu Chân cỏ tục đốt cỏ

mà trồng trọt ở ruộng". Còn sách Sử ký thì chép rằng "miền Sở, miền Việt đất rộng, ngƣời

thƣa, trồng lúa. đánh cá mà ăn, dùng lối hỏa canh

thủy nậu"... Có những cách giải nghĩa khác nhau đối với các đoạn chép này. Có ý kiến cho rằng "dao canh" "hỏa canh" là nói về lối làm ruộng nƣơng (ruộng khô) còn "thủy nậu" là lối làm ruộng nƣớc (Nguyễn Duy Hinh 1973). Có ý kiến cho rằng đó là những lối canh tác theo kiểu trồng lúa khô là chính : chặt phát cây cỏ để khô rồi đốt ở những nƣơng rẫy, các bãi đất cao (Ngô Đức Thịnh 1994). "Thủy nậu" đƣợc dành cho loại chân ruộng thấp hơn, có mùa bị ngập nƣớc. Trƣớc khi ruộng bị ngập nƣớc thì tiến hành phát cây, cỏ rồi đốt. Đến mùa nƣớc, cây cỏ đó đƣợc ngâm thêm cho mục ra, rồi có thể dùng súc vật hay ngƣời dẫm cho ngầu trƣớc khi gieo mạ hay cấy lúa. Kiểu làm đất này đƣợc biết đến khá cụ thể qua tài liệu dân tộc học. Chắc chắn những phƣơng thức canh tác nhƣ trên đã xuất hiện sớm và rất phổ biến ở thời dựng nƣớc của ngƣời Việt, đặc biệt là vào các giai đoạn đầu. Đến giai đoạn muộn, khi ngƣời Việt cổ mở rộng địa bàn cƣ trú, dần dần di dân xuống vùng đồng bằng thấp ven các cửa sông, ven biển, xuất hiện thêm những lối canh tác mới trên những thừa ruộng nƣớc thực sự. Dù là lối canh tác trên loại ruộng Lạc nhƣ đƣợc nhắc đến trong sách Giao Châu ngoại vực ký. Quảng Châu ký là "ruộng ấy (ruộng Lạc) theo thủy triều lên xuống mà làm". Nhiều ngƣời giải thích đây là cách lợi dụng thủy triều lên xuống để dẫn nƣớc ngọt từ các con sông vào ruộng. Khi triều lên, mức nƣớc vùng cửa sông cũng đƣợc nâng cao, bằng hệ thống kênh mƣơng dẫn nƣớc, ngƣời ta có thể dễ dàng đƣa nƣớc vào các cánh đồng ven sông. Lối dẫn thuỷ nhập điền này, ngày nay vẫn còn đƣợc sử dụng ở những cùng duyên hải nƣớc ta.

Theo các chuyên gia nông - sinh học, lúa là giống ƣa nƣớc. Nhƣ vậy, việc phổ biến loại ruộng nƣơng, rẫy trồng lúa khô nhƣ cách hiểu thu tịch của các nhà nghiên cứu nêu trên chƣa hẳn là biểu hiện của sự lạc hậu về kỹ thuật, mà có thể chỉ nói lên một xu hƣớng thích nghi vói những điều kiện đất đai mới. Có ý kiến đánh ngang đồng thời gian và quá trình tiến triển của hai hƣớng diễn tiến cây lúa từ cùng một xuất phát điểm là vũng thung lũng - một hƣớng tiến lên vùng cao thành lúa nƣơng, hƣớng kia -xuống vùng đồng bằng thành lúa nƣớc trồng đại trà (Nguyễn Việt 1980). Chúng ta còn chƣa thật rõ các bƣớc cụ thể của cả hai hƣớng diễn tiến đó, nhƣng đã rõ là đến thời đại của những ngƣời Phùng Nguyên - Đông Sơn thì cả nghề trồng lúa khô nƣơng rẫy, cả nghề trồng lúa nƣớc đại trà ở đồng bằng đã rất quen thuộc với họ rồi.

Thực tế cho thấy, đối với mỗi loại đồng đất khác nhau, con ngƣời phải sử dụng những bộ nông cụ và có những biện pháp kỹ thuật thích ứng. Với loại ruộng khô, sau khi đã chặt phát cây củ rồi đốt, ngƣời ta thƣờng sử dụng phƣơng pháp dùng gậy chọc lỗ để tra hạt hoặc dùng cuốc xới tơi đất rồi tra hạt. Đây là những cách trừng đơn giản nhất. Cũng không loại trừ khả năng dùng cày làm tơi đất ở những chân ruộng bãi phù sa bồi tụ với thành phần cơ giới nhẹ, sau đó vãi hạt giống theo kiểu gieo sạ. Trong Vân đài loại ngữ của Lê Quý Đôn có đoạn nói về cách gieo sạ này. Với loại ruộng nƣớc, phƣơng thức canh tác phổ biến nhất là làm cho đất ngấu nhuyễn bằng

nhiều cách khác nhau - đơn giản nhất là cho ngƣời hoặc trâu dẫm, hoặc dùng cuốc lật gốc cỏ vùi xuống bùn, tiến bộ nhất là dùng cày làm tơi đất rồi dùng bừa làm cho nhuyễn đất. Sau đó trồng lúa bằng phƣơng pháp cấy. Những cách thức canh tác này còn tồn tại ở khắp nơi, cả vùng núi lẫn vùng đồng bằng, cho đến tận ngày nay, kể cả lối dùng ngƣời hoặc trâu dẫm dành cho những loại ruộng lầy thụt, chua mặn nhiều. Chắc hẳn ở thời Đông Sơn, ngƣời Việt mới xuống khai thác đồng bằng trũng còn ngập mặn (những vùng trũng ở Hà Tây, Nam Hà, Hải Phòng... ngày nay) thì phƣơng thức làm đất kiểu này phải rất phổ biến.

Cho đến nay, chúng ta hầu nhƣ chƣa có tài liệu trực tiếp nào để tìm hiểu các biện

pháp chăm bón cây trồng, trƣớc hết là cây lúa, của ngƣời Việt cổ. Họ có bón phân làm cỏ cho

lúa hay không? Họ đã dùng những biện pháp diệt cỏ nào, đã bón những loại phân gì? Đó còn

là những câu hỏi chƣa có lời giải đáp. Nhƣng có lẽ cũng có thể nói đƣợc rằng, việc làm cỏ

phải là biện pháp chăm sóc cây trồng đƣợc ngƣời Việt đặc biệt chú trọng. Câu nói "Công cấy

là công bỏ, công làm cỏ là công ăn" không biết đã xuất hiện và phổ biến từ bao giờ, đã nói

lên rất rõ ý nghĩa của việc trừ cỏ đối với năng suất lúa trồng ở nƣớc ta theo kinh nghiệm dân

gian. Ở những chân ruộng khô ngƣời ta có thể làm cỏ bằng tay, bằng cuốc. Ở ruộng nƣớc,

ngoài làm cỏ bằng tay, có thể ngƣời ta dùng cào cỏ có răng bằng tre gỗ, chế tạo đơn giản.

Một trong những biện pháp diệt cỏ tích cực cho chân ruộng khô chỉ trồng lúa một vụ mùa của

ngƣời nông dân Việt sau này là trồng xen những loại cây mầu hay rau đậu. Biện pháp này

không chỉ làm đất quay vòng nhiều hơn (thâm canh), làm cỏ dại không có thời gian phát triển

còn có tác dụng che giữ độ ẩm, chống xói mòn cho đất. Ở trên chúng tôi đã nói tới tính đa

dạng của các loại cây trồng của ngƣời Việt cổ. Nhƣ vậy, nhiều khả năng họ cũng đã biết tới

biện pháp trồng xen diệt cỏ giữ đất này.

Còn về phân bón, phải chăng ở vào những giai đoạn đầu văn minh nông nghiệp Việt

cổ, chƣa phải là yếu tố quan trọng bậc nhất để cây trồng phát triển mạnh? Bởi vì lúc đó

những cánh đồng ven sông hàng năm, đều phủ lớp phù sa màu mỡ. Theo tính toán của các

nhà chuyên môn, hàng năm sông Hồng tải một lƣợng phù sa tối thiếu là trên 50 triệu tấn, tối

đa là trên 100 triệu, đôi khi lên tới trên 200 triệu (Nguyễn Viết Phổ 1983). Đây là nguồn cung

cấp chất màu vô tận cho cây trồng. Đa số làng xóm lớn của ngƣời Việt cổ từ thời Phùng

Nguyên đến Đông Sơn đều phân bố dọc bờ những con sông lớn thuộc hệ thống sông Hồng,

sông Mã, sông Cả. Việc chọn nơi định cƣ nhƣ vậy rõ ràng không phải chỉ vì cần sống gần

sông nƣớc mà còn vì điều kiện đất đai màu mỡ thuận lợi cho canh tác nông nghiệp, cây trồng

có thể phát triển tốt, cho năng suất khá dù chƣa đƣợc bón phân một cách đều đặn có chủ đích.

Cũng không loại trừ khả năng ngƣời Việt cổ đã biết đến kỹ thuật bón phân cho đồng ruộng.

Ngay phƣơng thức canh

tác thô sơ "đao canh hỏa chủng", "đao canh thủy nậu"... cũng đã tạo ra nguồn phân bón cho

đất bằng than tro cây cỏ bị đốt, hay những thân cây cỏ bị mục thối sau một thời gian bị ngâm

trong bùn đất. Đây rõ ràng là những gợi ý đầu tiên cho kỹ thuật dùng phân bón có chủ đích.

Và nhƣ vậy thì chắc hằn phân xanh phân rác thực vật phải là loại phân đầu tiên đƣợc ngƣời

nông dân sử dụng một cách có ý thức. Dần dần với sự gia tăng của chăn nuôi, lúc đầu là lợn,

sau là trâu bò, rơm rác cây cỏ kết hợp với phân gia súc trở thành loại phân chuồng rất thích

dụng đối với những ngƣời nông dân Việt Nam xƣa nay.

Công cụ sản xuất là yếu tố quan trọng bậc nhất của sản xuất, phản ánh khách quan

tính chất và trình độ sản xuất. Nó cũng là yếu tố động, sự cải tiến kỹ thuật thƣờng bắt đầu

trƣớc hết ở cải tiến công cụ. Có thể nói rằng, bộ nông cụ Phùng Nguyên - Đông Sơn là tài

liệu trực tiếp cơ bản để chúng ta tìm hiểu kỹ thuật sản xuất nông nghiệp của ngƣời Việt cổ

thời dựng nƣớc. Căn cứ vào chức năng công cụ, có thể phân chia bộ nông cụ này thành các

nhóm ứng với các khâu cơ bản của quá trình sản xuất: phát hoang, làm đất, thu hoạch và cất

giữ sản phẩm nông nghiệp.

Thực tế cho thấy, rìu là loại công cụ phát hoang gần nhƣ là duy nhất tồn tại suốt từ

Phùng Nguyên đến Đông Sơn. Và ở giai đoạn nào nó cũng chiếm tỷ lệ cao nhất trong tổng số

các loại hình công cụ lao động. Ví nhƣ tại địa điểm Phùng Nguyên. tỷ lệ này là trên 80% địa

điểm Gò Mun, rìu đá chiếm trên 80%, rìu đồng chiếm trên 11% ; địa diêm Đông Sơn : rìu đá

chiếm trên 11%, rìu đồng chiếm gần 65%, rìu sắt chiếm trên 42% (Chử Văn Tân 1994).

Duong nhiên, rìu thuộc loại công cụ đa chức năng, không chỉ đƣợc dùng trong sản xuất nông

nghiệp. Nhƣng phải thừa nhận rằng, chức năng nông cụ của chúng là cơ bản, đặc biệt là ở

giai đoạn sớm, khi bộ nông cụ còn chƣa phát triển đa dạng và chuyển hóa. Đối với các

phƣơng thức canh tác "đao canh hỏa chủng", "đao canh thủy nâu", công cụ hàng đầu rõ ràng

phải là rìu. Dao đá, thậm chí cả dao đồng chắc không đảm nhiệm chức năng chặt phát cây cối

tốt bằng rìu. Trong các văn hóa Phùng Nguyên - Đông Sơn chƣa gặp loại dao đá hay đồng

nào khả dĩ có thể dùng để chặt cây, dù là cây nhỏ.

Rìu còn là công cụ căn bản để chế tác ra các loại nông cụ hoặc cán nông cụ bằng

tre,gỗ nhƣ cày, bừa, cuốc, xẻng...

Nghiên cứu sƣu tập rìu Phùng Nguyên - Đông Sơn, chúng ta có thể thấy sự phát triển

của chúng theo thời gian. Về mặt chất liệu. đó là xu thể giảm đi của rìu đá, tăng lên của rìu

đồng. Điều đáng chú ý là sự tăng, giảm này không diễn ra ra từ từ, đều đặn mà có sự đột biến

ở giai đoạn Đông Sơn. Xin đƣa ra bảng so sánh tỷ lệ rìu đá và đồng ở 4 địa điểm tiêu biểu

cho 4 giai đoạn phát triển liên tục từ Phùng Nguyên đến Đông Sơn (dựa vào số liệu của Chử

Văn Tần 1994).

Chất liệu

Đá Đồng Sắt

Địa điểm Tổng số rìu Số lƣợng % Số lƣợng % Số lƣợng %

Đông Sơn 187 3 1,60 181 97,80 1.60 3

Gù Mun Đồng Dậu 100 183 87 172 87,00 94,00 13 11 13,00 6,00 0 0

Phùng Nguyên 1138 1138 100,0 0 0 0

Rìu làm bằng sắt chỉ xuất hiện ở văn hóa Đông Sơn.

Về mặt loại hình, nếu loại trừ một số loại hình rìu đồng mang nặng chức năng rìu

chiến hay nghi trƣợng, thì dƣơng nhƣ sự biến cải của loại hình nông cụ phát hoang này không

đáng kể lắm, đặc biệt là các loại rìu đá. Có lẽ hình dáng, kỹ thuật chế tác rìu đá đã đạt đến độ

tối ƣu ngay từ giai đoạn Phùng Nguyên. Từ đó về sau ngƣời ta không thay đổi gì, mà chỉ có

phần gia tăng kích thƣớc và bớt đi sự trau chuốt cầu kỳ. Những chiếc rìu đồng mới ra đời gần

nhƣ là bản sao nguyên xi hình dáng rìu đá, chỉ khác ở chỗ có họng để tra cán. Dần dần, nhờ

ƣu thế về chất liệu và kỹ thuật chế tác hình dáng rìu đồng đƣợc cải tiến hơn (lƣỡi xòe rộng

hơn, tăng độ dài rìa tác dụng, mặt cắt ngang thân rìu không chỉ là hình chữ nhật nhƣ rìu đá

mà có thêm những dạng mới, trên thân có lỗ trổ chốt hãm thuận lợi cho việc tra cán...)

Trong nông nghiệp, khâu làm đất luôn là công đoạn tốn nhiều sức lực và cần dùng

nhiều đến nông cụ nhất. Bộ nông cụ đƣợc sử dụng trong công nghiệp làm đất ( xin lể vào đây

cả công việc đào đắp mƣơng phai kênh rãnh dẫn nƣớc tƣới) tìm thấy trong các văn hóa Phùng

Nguyên - Đông Sơn khá đa dạng, gồm cuốc, mai, thuổng, xẻng, cày.

Cuốc thuộc loại nông cụ có lịch sử phát triển lâu dài nhất. Có lẽ chƣa bao giờ ngƣời

nông dân Việt Nam lại thiếu cây cuốc trong tay. Theo các nhà nghiên cứu, công cụ đa có

chức năng cuốc đã xuất hiện từ các văn hóa Sơn Vi, Hòa Bình, Bắc Sơn. Đa Bút. Hình dáng cuốc thời này chƣa định hình và khó phân biệt với công cụ chặt đập, rìu... Phải bằng kết quả

phân tích các dấu vết lao động để lại trên lƣỡi, mới có thể tách chúng ra thành nhóm riêng

đƣợc. Tình trạng này còn gặp ở các giai đoạn văn hóa Tiền Đông Sơn. Lúc đầu, tất cả công

cụ đá hình tứ giác hay có vai ở Phùng Nguyên, Đồng Đậu, Gò Mun đều đƣợc xếp chung vào

nhóm rìu. Về sau, một số chiếc trong đó có kích thƣớc tƣơng đối lớn và có dấu vết sử dụng

kiểu cuốc mới đƣợc tách ra thành cuốc. Nhƣng quả thực sự phân định này cũng chƣa thật

rạch ròi. Những chiếc cuốc đá thực sự không gây nghi ngờ gì cho các nhà nghiên cứu, đƣợc

phát hiện trong tầng văn

hóa với số lƣợng lớn đầu tiên là sƣu tập cuốc Hoa Lộc - dạng văn hóa Tiền Đồng Sơn vùng

sông Mã. Sau đó là những phát hiện khác nhƣ nhóm cuốc đá Đoan Thƣợng (Vĩnh Phú), kho

cuốc đá Nam Hƣng (Nghệ An), Chòm Pheo (Thanh Hóa)... Theo tài liệu hiện biết, cuốc đá

đƣợc tìm thấy nhiều và tập trung hơn ở vùng đất miền Trung, địa bàn cƣ trú phía nam của

ngƣời Việt cổ. Cuốc đá ở đây thƣờng có kích thƣớc lớn, trọng lƣợng nặng (trung bình dài trên

dƣới 20cm, rộng lƣỡi gần 10 cm, dày khoảng lcm, nặng khoảng trên dƣới lkg). Còn ở phía

Bắc, trên lƣu vực sông Hồng, ngoài Đoan Thƣợng đƣợc coi là di chỉ - xƣởng chế tác cuốc đá

phiến thạch, cuốc đá chỉ đƣợc phát hiện lẻ tẻ từng chiếc nhƣ ở Mả Đồng, Tràng Hƣơng, Eo

Bùa... Đa sổ cuốc Đoan Thƣợng kích thƣớc nhỏ (dài trên dƣới 10cm, rộng khỏang 5cm, nặng

không tới 500g).

Nhìn chung cuốc đã đƣợc mài nhắn toàn thân, chế tác khá cẩn thận. Về hình dáng,

cũng nhƣ rìu, chúng gồm 2 loại là cuốc hình tứ giác và cuốc có vai có chuôi tra cán. Qua sự

phân bố các loại cuốc, có thể thấy rõ là cuốc đá thích hợp với loại đất pha nhiều cát, thành

phân cơ giới nhẹ của vùng đồng bằng ven biển. Với loại ruộng đất thịt nặng, độ ẩm cao hay

loại ruộng nƣớc hoặc ruộng lầy thụt phổ biến ủ vùng đồng bằng châu thổ sông Hồng thì cuốc

đá kém hiệu quả. Tại đây, đặc biệt là đối với loại ruộng lầy thụt, loại cuốc gỗ thô sơ, lƣỡi dài

lại đắc dụng hơn hẳn. Các nhà khảo cổ học đã tìm thấy một số chiếc cuốc nhƣ thế trong mộ

quan tài hình thuyền ở vùng đất trũng Hà Tây, Nam Hà thuộc giai đoạn Đông Sơn muộn. Ở

các giai đoạn sớm hơn chúng ta chƣa tìm đƣợc bằng chứng trực tiếp nhƣ thế, nhƣng có thể

đoán định rằng chúng đã từng có mặt phổ biến hơn. Có một thực tế là trong suốt các giai

đoạn văn hóa Tiền Đông Sơn, ở lƣu vực sông Hồng, rìu đá luôn là công cụ chiếm vị trí hàng

đầu. Dù bằng phƣơng pháp nghiên cứu dấu vết lao động và căn cứ vào kích thƣớc, có thể

nhặt ra đƣợc một số cuốc đá trong đám rìu đá nhƣng cũng chỉ với số lƣợng nhỏ thôi. Chúng

ta lại cũng thấy khá rõ ràng, cuốc và các nông cụ làm đất khác bằng kim loại chỉ xuất hiện

chắc chắn ở thời Đông Sơn. Vậy thì ngƣời Tiền Đông Sơn khu vực này dùng loại nông cụ

làm đất nào, nếu không phải là các loại cuốc, mai, xẻng... và muộn hơn là cây làm bằng gỗ.

Rìu đá lúc này đƣợc ngƣời ta sử dụng trƣớc hết để chế tác các công cụ trực tiếp canh tác bằng

tre gỗ. Chức năng trọng yếu này của rìu đá góp phần giải thích ý nghĩa của sự có mặt rất

nhiều kiểu loại, kích cỡ rìu đá, đặc biệt là các loại rìu cỡ nhỏ, không thể dùng để chặt phá,

phát cây cối đƣợc, nhƣng lại rất phổ biến trong các di chỉ Phùng Nguyên - Đồng Đậu - Gò

Mun. Bằng thực nghiệm, các nhà nghiên cứu đã chứng minh đƣợc rằng các loại rìu đá to nhỏ

khác nhau đều có thể đƣợc sử dụng rất hiệu quả vào các công đoạn khác nhau của quá trình

chế tác các loại nông cụ tre, gỗ (Phạm Lý Hƣơng 1994 a).

Lƣỡi cuốc bằng đồng và bằng sắt mới tìm thấy trong văn hóa Đông Sơn. Cuốc đồng

thƣờng có kích thƣớc nhỏ, dáng ngắn, lƣỡi rộng. Đã biết đến 4 loại hình cuốc

khác nhau. Có số lƣợng nhiều hơn cả là loại cuốc có vai đơn hoặc kép gần giống những chiếc

rìu có vai. Họng tra cán tiết diện chữ nhật. Chuôi cuốc tƣơng đối dài so với thân, rìa lƣỡi ít

xoè. Loại cuốc có lỗ tra cán hình bầu dục dọc, thân lƣỡi xoè rộng mới tìm thấy một tiêu bản

duy nhất ở Lào Cai (Ngô Đức Thịnh, Ngô Sĩ Hồng 1988). Tƣơng tự nhƣ vậy là loại cuốc thứ

3 đƣợc gọi là cuốc bƣớm tìm thấy ở Núi Nhón (Nghệ An), chuôi tra cán ngắn, thân phình

rộng, lƣỡi rộng hơn chiều cao thân cuốc (15/12 cm). Loại cuốc thứ 4 có phần thân lƣỡi hình

chữ U, rất giống phần lƣỡi sắt của những chiếc mai hiện đại. Rìa lƣỡi cuốc cong vòng và xoè

rộng. Những chiếc cuốc sắt Đông Sơn đã biết đều thuộc lại hình này.

Theo tài liệu đã biết cho đến nay, đại đa số cuốc kim khí kể trên tìm thấy ở lƣu vực

sông Hồng. Hơn thế, mật độ phân bố của các loại cuốc không giống nhau. Loại cuốc chữ U

tập trung chủ yếu ở vùng đồng bằng trũng. Loại cuốc có vai thƣờng có phạm vi phân bố rộng

hơn gập ở cả vùng đồng bằng trũng, cả ở vùng đồng bằng cao. Hai loại cuốc còn lại số lƣợng

quá ít, chƣa thể rút ra đƣợc nhận xét xác đáng. Dù sao. nhìn chung cũng thấy đƣợc rằng,

ngƣời Đông Sơn có sự chọn lựa rõ rệt đối với các loại cuốc sao cho thích hợp nhất với đồng

đất từng vùng.

Thuộc nhóm nông cụ làm đất còn có các loại mai, xẻng, thuổng, Những nông cụ này

có những chức năng khác nhau và khác với cuốc. Ngày nay chúng ta dễ dàng phân loại chúng

vì chúng đƣợc chế tạo theo những hình dáng rất khác nhau, nhƣng ở vào thời kỳ xa xƣa ấy,

các loại nông cụ này chƣa có đƣợc sự phân hóa rạch ròi nhƣ vậy. Nhiều khi chúng chỉ khác

nhau nhờ cách tra cán. Vì vậy khi mất cán rồi (mà đây là trƣờng hợp phổ biến tuyệt đối) thì

thật khó mà phân loại chúng cho thật chính xác. Tiêu chuẩn phân định chủ yếu vẫn là theo

hình dáng, trong đó đặc biệt chú ý vào một vài chi tiết kỹ thuật, và phần nào theo kích thƣớc.

Mai đƣợc phân biệt với cuốc ở chỗ thƣờng có bề mặt phẳng, 2 mặt vát dần, chiều dài

lƣỡi thƣờng lớn gấp 2, 3 lần bề rộng. Theo tiêu chuẩn phân định này thì số lƣợng mai đá tìm

thấy trong các di tích Phùng Nguyên - Đông Sơn không nhiều. Chúng thƣờng to và nặng với

chiều dài 20-30cm, rộng lƣỡi khoảng trên dƣới 7cm, dày khoảng 2, 3cm, nặng từ l đến 3 kg.

Hiện chúng ta còn chƣa có tài liệu về mai đồng hay sắt, nhƣng có nhiều khả năng một sự lƣỡi

cuốc chữ U đƣợc lắp cán, thẳng để sử dụng nhƣ mai. Kiểu mai này ngày nay còn đƣợc dùng

rộng rãi. Mai là công cụ đào, sắn đất rất cần thiết trong công việc đào mƣơng máng dẫn nƣớc

vào ruộng hay đắp bờ vùng, bờ thửa, Đây là những việc làm tối cần thiết đối với loại nông

nghiệp trồng lúa nƣớc. Đƣơng nhiên nó đã đƣợc những nhà nông Phùng Nguyên - Đông Sơn

đặc biệt quan tâm. Có thể ngƣời ta sử dụng những loại công cụ đào xúc đất khác và cũng rất

có thể, họ đã dùng mai chế tạo hoàn toàn bằng gỗ cứng để làm. Các thực nghiệm cho thấy

mai gỗ thực

hiện chức năng sắn đất mềm rất hiệu quả.

Thuổng là loại công cụ dùng để đào đất, thƣờng đào chỗ đất rắn hoặc đào những lỗ

sâu, nhỏ. Với cách hiểu này, thì thuổng phải ra đời rất sớm, từ thời kỳ kinh tế hái lƣợm. Thực

tế khảo cổ học nƣớc ta cho thấy việc phân biệt thuổng với rìu, cuốc mai không dễ, nhất là đối

với loại thuổng đá. Các nhà nghiên cứu cho rằng có thể nhặt ra trong đám rìu đá một số chiếc

đƣợc dùng với chức năng thuổng nếu chúng đƣợc tra cán thẳng.

Thuổng đúc từ đồng thau có phần dễ phân biệt hơn với rìu, xẻng đồng ở một số chi

tiết kỹ thuật. Ở giai đoạn Tiền Đông Sơn mới tìm thấy vài chiếc, thân thuổng hình chữ nhật.

chiều dài lớn gấp hơn 2 lần bề rộng, một mặt thân hơi lõm (đây là chi tiết không thích hợp

với rìu). Đến giai đoạn Đông Sơn thuổng tăng đáng kể về số lƣợng cũng nhƣ loại hình. Theo

hình dáng ít ra cũng có thể phân chia thành 4 kiểu khác nhau, phổ biến nhất là loại thuổng

mang tên thuổng Gò De. Thuổng có dáng chắc khỏe, có 2 vai hẹp và xuôi, chuôi dài có họng

tra cán hình gần bầu dục, thân thon dần từ vai xuống rìa lƣỡi, rộng lƣỡi hẹp hơn rộng ngang

vai. Đây là đặc điểm kỹ thuật phù hợp với chức năng đào hố của thuổng, làm chúng phân biệt

với lƣỡi rìu hay cuốc là những công cụ cần phần rìa lƣỡi rộng. Loại thuổng Gò De tập trung ở

vùng trung du Bắc bộ. Loại thuổng Làng Vạc đứng vị trí thứ 2 về số lƣợng. Chúng đƣợc tìm

thấy chủ yếu ở địa điểm Làng Vạc. Thuổng có 2 vai rất xuôi. thân rộng nhất ở ngang vai, rồi

thót mạnh về phía rìa lƣỡi, phần họng tra cán dài hơn thân.

Thuổng sắt mới tìm đƣợc 1 chiếc ở Đồng Mỏm (Nghệ An), hình dáng giống nhƣ

thuổng hiện đại.

Kích thƣớc các loại thuổng xê dịch trong khoảng dài 12-l5cm, rộng thân, chỗ ngang

vai 6-8cm, họng ăn sâu xuống quá 2/3 chiều dài thuổng. Hình dáng và kích thƣớc nhƣ vậy

của thuổng rất thích hợp với công việc đào đất cứng.

Xẻng cũng đƣợc coi là một công cụ dùng trong các công việc làm đất. Có lẽ ít có khả

năng tìm đƣợc những chiếc xẻng đá. Ngay xẻng đồng ở giai đoạn Đông Sơn cũng chƣa hẳn

rõ ràng. Các nhà nghiên cứu cho rằng, có một số chiếc lƣỡi cày Cổ Loa có thể gọi là xẻng vì

phần rìa lƣỡi không tạo thành mũi nhọn nhƣ cày mà lại cong vòng hình cung rộng, hợp với

chức năng xúc, sắn đất của xẻng. Số công cụ này không nhiều. Trong hơn 100 lƣỡi cày tìm

đƣợc ở địa điểm Mả Tre, chỉ tách ra đƣợc 4 chiếc có hình dáng nhƣ thế, kích thƣớc trung bình

của chúng là dài khoảng trên dƣới 12cm, rộng nhất ở ngang vai khoảng 11cm, dày khoảng

0.3cm. Họng tra cán của xẻng ăn sâu đến gần rìa lƣỡi. Còn có thể xếp vào loại công cụ làm

đất, những chiếc vên đồng Làng Vạc. Trên 50 chiếc vên đã tìm thấy ở đây, tạo nên một nét

đặc trƣng văn hóa cho loại hình

Đông Sơn lƣu vực sông Cả. Dựa vào cách sử dụng những chiếc vên sắt của cƣ dân hiện đại

tại vùng này, có thể cho rằng những chiếc vên đồng Đông Sơn cũng có những công dụng

tƣơng tự : vừa dùng để đào, để cuốc, vừa để xới đất. Vên có hình dáng giống những chiếc

xẻng nhỏ (dài trung bình 9cm, rộng 6cm) có họng tra cán ăn sâu tới khoảng 1/2 chiều dài toàn

thân vên, hai vai xuôi.

Công cụ làm đất quan trọng nhất, tiến bộ nhất của kinh tế nông nghiệp tiểu nông là

chiếc cày tay. Theo tài liệu hiện có, ngƣời Việt cổ đã dùng cày trong canh tác nông nghiệp,

muộn nhất cũng là vào thời Đông Sơn phát triển.

Các nhà khảo cổ học đã dựa trƣớc hết vào sự có mặt của gần 200 lƣỡi cày đồng tìm

thay trong các di tích Đông Sơn để khẳng định rằng cày không xa lạ gì với những nhà nông

Đông Sơn. Cũng có ý kiến nghi ngờ chức năng cày của những công cụ này,nhƣng bằng

những phƣơng pháp tiếp cận khác nhau, các nhà nghiên cứu đã chứng minh có sức thuyết

phục chức năng cày của chúng.

Căn cứ vào hình dáng, gần 200 lƣỡi cày đƣợc phân thành 4 loại khác nhau và đƣợc

đặt tên theo chính hình dáng, đồng thời cũng đặt tên theo địa danh nơi phát hiện đƣợc những

tiêu bản điển hình. Đó là loại cây hình tam giác (hay Vạn Thắng), cày hình tim (hay Cổ Loa),

cày cánh bƣớm (hay Đông Sơn), cày vai ngang (hay Đồng Môm). Đặc điểm chung của các

loại lƣỡi cày là chúng đều có họng nằm giữa thân, ăn sâu xuống đến mũi, có trổ chốt hãm.

Mũi cày thƣờng nhọn - đặc điểm kỹ thuật quan trọng, để phân biệt với cuốc, nó làm cho cày

thực hiện tốt chức năng rạch đất theo chuyển động lực theo chiều ngang. Thân lƣỡi cày nở

rộng ở khoảng 1/2 hay 2/3 chiều dài thân, sau đó đột ngột thu hẹp lại, có tác dụng làm cho đất

sau khi bị phanh rộng dễ đổ ra ngoài, không đọng lại trên lƣỡi gây sức cản lớn khi cày. Hình

dáng các lƣỡi cày cũng không thích hợp với công việc của xẻng, vì tuy có mũi nhọn dẽ cắm

sâu vào đất nhƣng phần thân lại hẹp không liên cho việc xúc đất (Nguyễn Duy Hinh 1973).

Số đo trung bình của các loại cày trên nhƣ sau:

Loại hình Dài (cm) Rộng (cm) Dày (cm) Nặng (gram) Góc lƣỡi (trong khoảng)

18,00 12.00 Vạn Thắng

20,94 16.41 2,60 561,75 Cổ Loa

9,32 10.25 2,43 140,00 Đông Sơn

5.50 10.45 760 -1660 620- 1230 Đông Môm

Vết mòn do lao động để lại trên các lƣỡi cày cũng bƣớc đầu đƣợc chú ý. Trong số 99

lƣỡi cày đƣợc phân tích thì chỉ có 48 lƣỡi thấy rõ vết mòn, trong đó 19 chiếc mòn trái, 19

chiếc mòn phải, 10 chiếc mòn đều hai bên (Chử Văn Tân 1985,1994). Qua đây có thể suy

đoán rằng các lƣỡi cày đƣợc sử dụng tƣơng đối linh hoạt. Tùy thuôc vào thao tác của ngƣời

cày mà cày bị mòn trái hay mòn phải nhiều hơn hoặc mòn đều 2 bên. Cấu tạo cân đối của

lƣỡi cày tạo điều kiện cho thợ cày có thể ứng xử tùy thuộc vào thói quen lao động của mình.

Thực tế này đƣợc chứng minh cụ thể bằng thực nghiệm cày bằng chính kiểu lƣỡi cày Cổ Loa

(Hoàng Văn Khoán 1982)

Theo phân tích của các nhà nghiên cứu, sự khác nhau về hình dáng và qui mô lƣỡi cày

là do điều kiện đất đai và yêu cầu kỹ thuật canh tác từng vùng quyết đinh là chính. Cày Vạn

Thắng và Cổ Loa sử dụng tốt trên những đồng đất có thành phần cơ giới tƣơng đối nặng nhƣ

kiểu đất vùng đồng bằng cao, và đáp ứng đƣợc yêu cầu thâm canh cần cày sâu. Hai loại cày

này đều có dáng thon dài, mũi nhọn, cánh mở rộng vừa phải, họng không nhô cao khỏi vai,

quy mô cày tƣơng đối lớn (dài trên dƣới 20cm). Loại cày này có thể bắt nguồn từ xẻng, mài

và phát triển theo dòng cày thân đế (cày cán). Cày Đông Sơn và Đông Mỏm có quy mô nhỏ

(dài không quá 10cm), rộng ngang (chiều rộng lƣỡi bằng hoặc gần gấp đôi chiêu dài), họng

nhô cao khỏi vai, 2 cánh xoè rộng. Loại cày này dùng tốt trên những đồng đất có thành phần

cơ giới nhẹ pha nhiều cát, đáp ứng đƣợc yêu cầu xới đất ở độ sâu vừa phải. Chúng có thẻ bắt

nguồn từ loại cuốc có vai và phát triển theo dòng cày đế. Nhìn từ góc độ tiến bộ kỹ thuật thì

loại cày Cổ Loa và Vạn Thắng ở vào trình độ phát triển hơn hai loại cày sau (Chử Văn Tân

1994).

Nhƣ vậy, các công trình nghiên cứu đã khẳng định sự có mặt của lƣỡi cày trong văn

hóa Đông Sơn, nhƣng có phải ngƣời Việt cổ chỉ mới biết dùng cày vào giai đoạn phát triển

cuối cùng của thời dựng nƣớc hay không. Điều này là đúng nếu chỉ căn cứ vào niên điểm

xuất hiện các lƣỡi cày kim loại kể trên và phần nào căn cứ vào vài đoạn văn chép trong thu

tịch Hán cổ. Đa số lƣỡi cày phát hiện đƣợc trong lớp Đông Sơn muộn. Nhƣng thực tế hẳn

không phải thế. Riêng sự phổ biến của lƣỡi cày đồng thau, cộng thêm tính da dạng về mặt

loại hình của chúng đã khiến chúng ta phải nghĩ rằng, kỹ thuật đúc cày, dùng cày của ngƣời

Đông Sơn muộn không còn ở giai đoạn ban đầu nữa. Hàng trăm lƣỡi cày đƣợc phát hiện tại

một địa điểm (Cổ Loa) chứng tỏ chúng đã đƣợc sản xuất hàng loạt, đã hình thành những

trung tâm đúc lƣỡi cày chuyên nghiệp. Lƣỡi cày đồng là sản phẩm độc đáo của ngƣời Đông

Sơn muộn, đồng thời đó cũng là kết quả của một quá trình phát minh và sử dụng cày - loại

nông cụ đã mang đến cho canh tác nông nghiệp bƣớc tiến có tính cách mạng, của những thế

hệ trƣớc. Ở đây chúng tôi muốn nói rằng, có nhiều khả năng trƣớc khi biết đúc và dùng cày

có lƣỡi kim loại. ngƣời Việt cổ Đông Sơn đã từng có thời gian dài dùng cày gỗ không có phần lƣỡi

kim loại.

Hiện tại chúng ta chƣa có bằng chứng trực tiếp nào để xác định thời điểm ra đời

những chiếc cày gỗ đầu tiên. Có thể những ngƣời Việt cổ Tiền Đông Sơn đã là tác giả của

phát minh quan trọng này. Nếu không thì cũng không thể đƣa thời điểm đó về phía sau giai

đoạn Đông Sơn phát triển. Cơ sở của sự phát triển rực rỡ của giai đoạn này còn có thể là gì

khác ngoài sự tăng trƣởng về mặt kinh tế mà trƣớc hết phải là nền sản xuất lúa nƣớc. Vào lúc

này, nhu cầu chiếm lĩnh đồng bằng, mở rộng diện tích trồng trọt trở nên bức bách hơn, yêu

cầu thời vụ nghiêm ngặt của cây lúa nƣớc cũng buộc ngƣời ta phải tìm kiếm những giải pháp,

những công cụ canh tác mới. Cái cày gỗ do ngƣời hoặc trâu bò kéo là giải pháp tối ƣu mà

ngƣời Đông Sơn lựa chọn.

Cày và sức kéo cày là hai vấn đề có mối quan hệ gắn bó. Tuy không nên lấy sức kéo

của gia súc hay của ngƣời để xác định sự tồn tại của cày chân chính hay không , chân chính,

nhƣng cũng phải thừa nhận rằng chỉ có cày bằng sức kéo gia súc thì mới tạo ra đƣợc bƣớc

ngoặt đáng kể trong canh tác. Cày do ngƣời kéo năng suất không hơn cuốc là bao. Chỉ có cày

với sức kéo gia súc mới đáp ứng đƣợc nhu cầu mở rộng diện tích canh tác, làm đất nhanh cho

kịp thời vụ. Ngƣời Việt cổ đã dùng sức gia sức kéo cày từ bao giờ?

Theo sách sử cổ thì mãi đến khoảng trƣớc sau Công nguyên các quan đô hộ ngƣời

Hán mới dạy dân Cửu Chân đúc đồ điền khi dạy dân cày bừa. Sự cày bừa ở đây đƣợc hiểu là

cày bằng sức kéo trâu bò. Tài liệu khảo cổ học cung cấp một vài bằng chứng khác. Đó là phát

hiện xƣơng hàm trâu bò cùng một chỗ với lƣỡi cày Vạn Thắng. Trâu bò là một trong số loài

súc vật đƣợc thuần dƣỡng và chăn nuôi sớm ở nƣớc ta.Tại địa điểm Gò Mun và nhiều địa

điểm Đông Sơn tìm thấy xƣơng trâu bò nhà. Tƣợng bò gặp trong di chi Đồng Đậu. Bò là hình

tƣợng nghệ thuật thƣờng gặp trên đồ đồng Đông Sơn... Chúng ta có thể nghĩ rằng, có nhiều

khả năng ngƣời Việt cổ Đông Sơn đã dùng sức kéo trâu bò để cày ruộng vào khoảng đầu giai

đoạn Đông Sơn điển hình (thế kỷ 5-3 trƣớc Công nguyên).

Công cụ thu hoạch của ngƣời nông dân Việt cổ, theo tài liệu đã biết gồm ba loại chủ

yếu là dao gặt, nhíp, liềm.

Dao gặt bằng đá đã tìm thấy trong một vài di chỉ Phùng Nguyên, số lƣợng ít. Dao gặt

Gò Bông đƣợc coi là dao gạt sớm nhất. Các dao đều đã bị gãy mũi và sứt mẻ nhiều nên

không biết thật chính xác hình dáng của chúng. Phần còn lại cho biết chúng có phần thân

cong, sống dao dày, mỏng dần Về phía lƣỡi, rìa lƣỡi cong lõm, khá sắc bén, kích thƣớc nhỏ

(dài toàn thân khoảng trên dƣới 10cm). Chuyển sang giai đoạn Đồng Đậu - Gò Mun, xuất

hiện một số dao gạt đồng có hình dáng tƣơng tự dao đá Phùng

Nguyên. Hẳn rằng, những dao đồng này có nguồn gốc từ những con dao đá. Tại địa điểm Cổ

Loa thuộc giai đoạn Đông Sơn cũng tìm thấy 2 con dao đồng, hình dáng khác loại dao kể

trên: một chiếc hình tứ giác không có lỗ và một chiếc có lỗ buộc dây, rìa lƣỡi chạy song song

với trục thân, một mặt thân có gờ nổi (Ngô Đức Thịnh 1989).

Nhíp là một loại dụng cụ dùng để thụ hoạch lúa bằng cách ngắt từng bông. Chúng ta

chƣa tìm thấy những chiếc nhíp bằng đá thực sự hay nhíp bằng vỏ trai tự nhiên nào, nhƣng

cũng không loại trừ sự tồn tại của chúng vào giai đoạn sớm. Những chiếc nhíp hình vỏ trai

phổ biến dƣới thời Đông Sơn rất có thể bắt nguồn từ loại nhíp vỏ trai tự nhiên ở giai đoạn

sớm. Có ý kiến đặt vấn đề tìm những chiếc nhíp đá trong số những chiếc rìu đá rất nhỏ, lƣỡi

mài sắc bén, toàn thân nhẵn bóng.

Vấn ddề nhíp đồng của giai đoạn Đồng Đậu - Gò Mun có phần khả quan hơn. Khảo

cổ học đã tìm thấy 2 hiện vật bằng đồng có khả năng là nhíp với hình dáng hơi khác nhau.

Một là mảnh đồng mỏng hình gần vuông (3,7 x 2,6cm) có 2 rìa lƣỡi sắc song song nhau. Một

là hiện vật đồng hình dao khắc mũi nhọn, lƣỡi hơi lõm vào.

Đến giai đoạn Đông Sơn, nhíp đồng phổ biến hơn hẳn. Đặc điểm chung của nhíp

Đông Sơn là kích thƣớc nhỏ, hình bầu dục, bán nguyệt hay gần hình thang, dài trung bình

6cm. làm từ lá đồng mỏng (không quá 1mm), rìa cắt thƣờng có hình răng cƣa nhờ một mặt

thân nhíp đúc những gân chỉ nổi chạy song song theo trục ngang thân, trên thân nhíp thƣờng

có 2 lỗ để xò dây. Cách tra cán gỗ (hoặc,tre) cho lƣỡi nhíp đƣợc biết chính xác nhờ phát hiện

ở mộ Đƣờng Dù có niên đại Đông Sơn muộn. Trong số đồ tùy táng trong mộ có một chiếc

cán nhíp cùn nguyên bàng gỗ, hình chữ nhật, có 2 lỗ để buộc lƣỡi nhíp vào.

Nhíp là dụng cụ thu hoạch phù hợp với giống lúa cứng cây không bị đổ. Theo các nhà

chuyên môn, các giống lúa. Japonica hạt tròn và hạt bầu thƣờng có thân cứng. Đây chính là

giống lúa đƣợc tìm thấy phổ biến trong các di tích văn hóa thời dựng nƣớc của ngƣời Việt cổ.

Ở đây, chúng ta thấy có sự phù hợp giữa loại hình nông cụ và giống cây trồng. Điều cần bổ

sung thêm là, cho đến bây giờ nhíp mới tìm thấy nhiều ở vùng lƣu vực sông Hồng và sông

Mã. Còn ở lƣu vực sông Cả chƣa tìm thấy nhíp. Đi đôi với hiện tƣợng này là sự có mặt ở

Làng Vạc những di tích hạt thóc dạng thon, một giống lúa khác lúa trồng phổ biến ở các vùng

phía bắc.

Dao gặt và nhíp là những dụng cụ thu hoạch thô sơ, khó tạo ra đƣợc năng suất cao.

Muốn thu hoạch đại trà, nhanh gọn, phải sử dụng những nông cụ có trình độ kỹ thuật cao

hơn. Đó là liềm và hái. Căn cứ vào một số đặc trƣng hình dáng và tính năng tác dụng có ý

kiến cho rằng liềm đƣợc phát triển từ dao gặt, còn hái thì bắt nguồn từ nhíp (Chử Văn Tần

1994 ; Ngô Đức Thịnh 1994).

Liềm thuộc loại dụng cụ thu hoạch tiến bộ, cho hiệu suất lao động cao, có khả năng

thích hợp với nhiều giống lúa khác nhau, chân ruộng khác nhau. Có lẽ những chiếc liềm đồng

thuộc giai đoạn Gò Mun là những chiếc liềm cổ nhất còn nguyên hình phát hiện đƣợc trong

khu vực cƣ trú của ngƣời Việt cổ? Chúng không thật giống kiểu liềm hiện đại; bản liềm rộng,

trên thần có đƣờng sống nổi, thân liềm cong, 2 rìa lƣỡi sắc, có họng tra cán nằm ở vị trí

vuông góc với trục thân liềm. Vì những đặc điểm này có ý kiến cho đây là vằng hoặc một loại

vũ khí (Trịnh Sinh 1978 ; Đào Quý Cảnh. Nguyễn Trung Chiến 1980)

Ở địa điểm Thiệu Dƣơng tìm thấy 2 hiện vật đồng có thể là liềm. Một chiếc hình lá

mía, có 2 rìa cạnh sắc. Một chiếc có dáng cong nhƣ liềm hiện đại nhƣng rìa lƣỡi sắc lại ở phía

cạnh lồi. Kích thƣớc của chúng đều nhỏ (dài không quá 9cm, rộng bản khoảng l cm). Phải

đến giai đoạn Đông Sơn muộn ta mới gặp đƣợc loại liềm giống nhƣ liềm hiện đại. Chiếc liềm

này đƣợc làm bằng sắt, bị gãy mũi, phần còn lại đo đƣợc 20cm, bản lƣỡi rộng gần 3cm, phần

chuôi thu nhỏ, dáng cong.

Hái có lẽ xuất hiện muộn hơn liềm nhiều. Cho tới nay chƣa tìm thấy dấu tích hái trong

các địa điểm Đông Sơn, nhƣng các nhà nghiên cứu đã chú ý liến chiếc nhíp tƣơng đối đặc

biệt phát hiện trong mộ Đông Sơn muộn Đọi Sơn. Nhíp này khác các nhíp kể trên ở chỗ có

phần đầu nhíp thu nhỏ và uốn cong có thể dùng để móc bông lúa đƣa vào lƣỡi cắt. Phải chăng

đây là một gợi ý cho việc tạo thành mỏ hái của bƣớc cải tiến tiếp theo, biến nhíp thành hái.

Sau thu hoạch, ngƣời nông dân còn phải chú ý đến việc cất trữ, bảo quản lƣơng thực.

thực phẩm, đặc biệt là việc lựa chọn, bảo quản giống dành trồng vụ sau. Ở khâu này cũng cần

có những kỹ thuật, kinh nghiệm riêng. Tiếc rằng chúng ta chƣa có tài liệu để nghiên cứu vấn

đề này ở thời dựng nƣớc của ngƣời Việt cổ, ngoài một vài gợi ý nhỏ. Ví nhƣ, có ngƣời gọi

ngôi nhà sàn thấp hình tròn trang trí trên trống đồng là kho cất giữ thóc. Ngƣời Việt cổ cũng

có thể cất giữ thóc kiểu để nguyên bó treo gác lên cao để tránh ẩm mốc. Kiểu cất trữ thóc cả

lƣợng thế này còn đƣợc sử cổ nhắc đến và còn đƣợc nhiều cƣ dân hiện đại thực hiện.

Qua bộ nông cụ đƣợc giới thiệu ở trên, có thể thấy rõ hơn tính chất, đặc điểm, xu

hƣớng phát triển kỹ thuật nông nghiệp trong suốt thời kỳ dựng nƣớc của ngƣời Việt cổ. Thời

kỳ này trải dài trong khoảng 2 thiên niên kỷ. Ở giai đoạn đầu, nông cụ đá chiếm ƣu thế tuyệt

đối. Về cơ bản, bộ nông cụ chƣa có sự phân hóa chức năng rõ ràng. Công cụ hình rìu thực tế

là công cụ đa chức năng. Chúng có thể là rìu chặt cây phát hoang, chế tác công cụ, dụng cụ

tre gỗ, có thể là nhíp dùng trong thu hoạch lúa, có thể là cuốc, thuổng để làm đất canh tác...

Các chức năng khác nhau tùy thuộc nhiều vào

kích thƣớc của các loại rìu. Đây chính là giai đoạn nông nghiệp dùng cuốc chiếm địa vị độc

tôn. Ngay từ giai đoạn này lúa đã trở thành cây lƣơng thực quan trọng nhất của cƣ dân, nhƣng

những cây trồng khác nhƣ các loại khoai củ, rau đậu... hẳn còn đóng vai trò không nhỏ. Cuốc

đá, loại nông cụ chân chính còn lƣu giữ đến tay các nhà nghiên cứu bây giờ, có lẽ đƣợc dùng

chủ yếu để trồng trọt loại cây củ và làm vƣờn. Cây lúa vốn ƣa nƣớc, lúc này hẳn vẫn chỉ có

thể đƣợc trồng ở những vùng đất bãi, vùng lầy tự nhiên ven sông, đầm hồ. Tại đây cuốc đá

không đắc dụng. Phƣơng thức canh tác tối ƣu là dùng rìu chặt phát cây cỏ, để khô đốt, dùng

chân hay gia súc lớn dậm cho ngấu bùn hoặc dùng cuốc gỗ lƣỡi dài cuốc sục bùn rồi vãi hạt

hoặc cấy mạ. Lối canh tác này chiếm ƣu thế ở lƣu vực sông Hồng (văn hóa Phùng Nguyên),

trong khi ở lƣu vực sông Mã phƣơng thức trồng khoai củ ở đất bãi bằng cuốc đá chiếm ƣu

thế (văn hóa Hoa Lộc).

Chuyển sang giai đoạn Đồng Đậu - Gò Mun, mặc dù nghề luyện kim đồng thau đã có

bƣớc tiến vƣợt bậc, nhƣng hầu nhƣ chƣa thấy kim loại đƣợc dùng để chế tạo những công cụ

chuyên dùng trong canh tác nông nghiệp. Sự đổi mới đáng kể nhất trong giai đoạn này là xuất

hiện những chiếc rìu đồng - những công cụ phát hoang ƣu việt hơn hẳn rìu đá. Không có gì

phải nghi ngờ vai trò của rìu đồng trong canh tác nông nghiệp lúc này. Nó giúp cho ngƣời

Đồng Đậu - Gò Mun mở rộng diện tích canh tác lúa nƣớc có hiệu quả hơn hẳn giai đoạn

trƣớc, cũng nhƣ làm cho việc chế tạo đề tre gỗ nói chung, đồ tre gỗ dùng trong nông nghiệp

nói riêng, dễ dàng, năng suất hơn. Theo tài liệu đã biết thì nông cụ chuyên dùng đƣợc làm

bằng kim loại xuất hiện vào giai đoạn này chủ yếu là công cụ thu hoạch (dao gặt, liềm), ngoài

ra còn có thuổng. Có lẽ phƣơng thức canh tác của giai đoạn này vẫn chƣa có bƣớc nhảy vọt

về chất so với giai đoạn Phùng Nguyên. Nhƣng hoàn toàn không phải là không có sự tiến bộ

nào. Riêng sự có mặt của những loại công cụ thu hoạch mới cũng đã nói lên nhiều điều.

Bƣớc nhảy vọt trong kỹ thuật nông nghiệp xảy ra vào thời Đông Sơn. Nhƣ đã trình

bày ở trên, bộ nông cụ bằng đồng thau, sau đó có cả bằng sắt, phát triển đến đáng kinh ngạc

cả về chất lƣợng cả về số lƣợng. Xu hƣớng phân hóa và chuyển hóa nông cụ thể hiện rõ ràng

không chỉ ở sự ra đời của hầu hết các loại nông cụ truyền thông (cuốc, cày, mai xẻng, liềm,

nhíp...) mà còn ở sự phân chia chi tiết thành các kiểu dáng khác nhau trong từng loại hình

nông cụ nhằm đáp ứng những nhu cầu canh tác ở từng vùng sinh thái khác nhau. Phải thừa

nhận rằng, thành tựu kỹ thuật lớn nhất trong canh tác nông nghiệp thời này là chiếc cày, lúc

đầu có thể là cày gỗ, sau đó là cày có lƣỡi cày kim loại. Phƣơng thức canh tác vói cày do trâu

bò kéo dần dần chiếm vị trí chủ đạo. Những công trình thủy lợi, nhờ sự giúp sức của loạt

công cụ đào đất lƣỡi kim loại sắc bén (mai, xẻng, thuổng) phát triển nhanh hơn, quy mô hơn.

Thực tế, việc tƣới tiêu đối với cây lúa có ý nghĩa quan trọng hàng đâu (nhất nƣớc, nhì

phân...), buổi đầu

do chƣa tích lũy đƣợc kinh nghiệm, chƣa có công cụ lao động thích hợp. ngƣời ta phải triệt để

lợi dụng tự nhiên, phụ thuộc hoàn toàn vào tự nhiên (theo thủy triều lên xuống mà làm). Còn

đến lúc này, tình hình đã đổi khác rất nhiều, sách sử cổ đã có những ghi chép nhất định về

tình hình thủy lợi ở Giao Chỉ, Cửu Chân vài thế kỷ trƣớc sau công nguyên. Giao châu ký

được dẫn lại trong Hậu Hán thư chép, ở huyện Phong Khê (khu vực Cổ Loa và phụ cận ngày

nay) có đê phòng nƣớc lụt. Hậu Hán kỷ có đoạn kể chuyện Mã Viện cho sửa sang kênh ngòi.

Thủy kinh chú nhắc đến việc Mã Viện đào ngòi thông đƣờng lấy nƣớc tƣới ruộng... (dẫn theo

Trần Quốc Vƣợng 1963). Nhƣ vậy có thể nghĩ rằng thời Đông Sơn đã có những hệ thống đê

điều và mƣơng máng nhất định.

Nhờ những tiến bộ đáng kể trong kỹ thuật canh tác nông nghiệp kể trên mà ngƣời

Đông Sơn đã tạo ra đƣợc một tiền nông nghiệp thâm canh tiến bộ với phổ biến 2 vụ lúa một

năm. Năng suất lúa có thể đã khá cao. Sách Hậu Hán thư nói đến sự kiện năm thứ 2 hiệu

Diên Quang (năm 124) đã xuất hiện điềm tốt, tháng 6 Cửu Chân có lúa tốt sinh 156 gốc lúa

cỡ 768 bông. Nghĩa là 1 gốc lúa đẻ 5 bông (ngày nay mỗi gốc đẻ 7.8 bông đƣợc coi là có

năng suất cao). Có thể ngƣời Đông Sơn trƣớc đó 1,2 thế kỷ cũng đã làm ra đƣợc năng suất

nhƣ vậy, đặc biệt là ở vùng đồng bằng sông Hồng, đất đai vốn phì nhiêu hơn.

B. KỸ THUẬT THỦ CÔNG NGHIỆP

Ngƣời Việt cổ thời dựng nƣớc đã biết đến hầu hết những nghề thủ công quan trọng,

có mặt trong các xã hội văn minh cổ đại : luyện kim, làm gốm, chế tác đá làm mộc, sơn, dệt,

nấu thủy tinh.

1. Luyện kim

Những vết tích kim loại đầu tiên ở Việt Nam đã biết cho tới nay đƣợc tìm thấy trong

tầng văn hóa của một sổ di chỉ Phùng Nguyên có niên đại vào khoảng 1/2 đầu thiên niên kỷ II

trƣớc Công nguyên. Đây mới chỉ là dấu vết xỉ đồng hay cục đồng nhỏ, chƣa phát hiện đƣợc

một di vật nguyên vẹn nào. Điều đáng lƣu ý là đồng ở đây là hợp kim rồi, không phải đồng

đỏ. Tuy nhiên, số lƣợng vết tích kim loại này còn rất hiếm và loại hình chƣa rõ, chủ yếu là

những vật dụng nhỏ bé vi thế dễ bị thời gian hủy hoại. Trong giai đoạn văn hóa này đồ đá vẫn

chiếm ƣu thế tuyệt đối.

Sang đến giai đoạn tiếp theo - giai đoạn Đồng Đậu, lịch sử luyện kim Việt cổ bƣớc

vào một giai đoạn mới với sự tiến bộ vƣợt trội hơn hẳn so với giai đoạn Phùng Nguyên.

Trong các di chỉ Đồng Đậu tỷ lệ di vật đồng chiếm trên 20% tổng số di vật phát hiện đƣợc.

Loại hình di vật khá phong phú, tuy chủ yếu vẫn là đồ vật nhỏ nhƣ giáo; lao, mũi tên, mũi

nhọn. Ngoài ra bắt đầu xuất hiện vài loại hình dụng cụ sản xuất nhƣ rìu, dũa, lƣỡi câu. Tình

hình đồ đồng ở giai đoạn Gò Mun. về cơ bản tƣơng tự giải

đoạn Đồng Đậu. Loại hình di vật đồng thau chƣa có những thay đổi lớn nhƣng về mặt số

luợng thì tăng lên rõ rệt. Tỷ lệ đồ đồng thau ở Gò Mun chiếm khoảng 40%, thậm chí lên tới

60% đối với giai đoạn muộn, so với tổng số hiện vật thu lƣợm đƣợc. Chúng ta thấy khá rõ

quá trình thay thế đồ đá của loại di vật làm từ chất liệu ƣu thế này.

Bƣớc nhảy vọt trong nghề luyện kim Việt cổ xảy ra chính vào thời Đông Sơn, không

chỉ hơn hẳn về số lƣợng (tỷ lệ đồ đồng trong các sƣu tập hiện vật khai quật thƣờng chiếm từ

70% trở lên), mà còn hơn hẳn về sự phong phú, đa dạng của các loại hình kiểu dáng, đặc biệt

là sự xuất hiện của loạt sản phẩm mới quy mô. tinh tế trống, thạp, thố...) đòi hỏi trình độ kỹ

thuật và nghệ thuật cao. Theo thống kê, đồ đồng Đông Sơn có thể đƣợc phân chia thành 6

nhóm lớn (công cụ, vũ khí, nhạc khí, đồ dùng sinh hoạt, đồ trang sức nghệ thuật); trong mỗi

nhóm lại có hàng loạt loại hình di vật khác nhau (ví dụ nhóm vũ khí có 10 loại; nhóm công cụ

có 9 loại; nhóm nhạc khí có 2 loại...) Mỗi loại di vật lại bao gồm nhiều loại hình, kiểu dáng

(vi dụ, loại rìu trong nhóm công cụ có thể đƣợc phân thành 11 loại hình với trên 20 kiểu

dáng). Đỉnh cao của kỹ thuật luyện kim Đông Sơn đƣợc phản ánh khách quan bằng sự hiện

diện của những chiếc trống đồng tháp đồng lớn...Đỉnh cao kỹ thuật đúc đồng và bàn tay tài

hoa của những ngƣời thợ Việt cổ này đạt tới không dễ dàng gì ngay cả đối với những tay thợ

lão luyện hiện tại. Chúng ta đã tìm vài lần thử đúc lại trống Ngọc Lũ mà chƣa lần nào đạt

đến trình độ hoàn hảo nhƣ trống mẫu.

Luyện kim Đông Sơn còn là bƣớc tiến vọt so với Tiền Đông Sơn ở chỗ vào thời này,

ngoài luyện kim màu (đồng thau), ngƣời ta còn biết đến luyện kim đen (sắt). Sự ra đời của

luyện kim sắt, của đồ sắt tạo nên bƣớc ngoặt lớn trong lịch sử loài ngƣời. Chỉ có sắt mới hoàn

toàn loại bỏ đƣợc đồ đá ra khỏi nền sản xuất xã hội. Từ giai đoạn Đông Sơn phát triển trở đi.

chúng ta hầu nhƣ không còn gặp công cụ lao động bằng đá nữa. Đồ sắt Đông Sơn đƣợc bảo

lƣu tới nay không nhiều có lẽ đa số chúng đã bị oxy hóa, rỉ nát. Số đồ sắt còn lại đến tay

chúng ta ngày nay thƣờng là công cụ sản xuất (cuốc, thuổng liềm...).

Trong mấy thập kỷ qua, ngoài việc chú ý phát hiện hàng loạt di tích văn hóa thời đại

đồng - sơ kỳ thời đại sắt, tập hợp, thống kê phân loại toàn bộ những sƣu tập đồ đồng, đồ sắt

thuộc các văn hóa Tiền Đông Sơn - Đông sơn, các nhà nghiên cứu còn rất chú ý tìm hiểu các

vấn đề có liên quan đến kỹ thuật luyện kim của chủ nhân các văn hóa này. Nhờ vậy chúng ta

đã có thể nhìn thấy tƣơng đối rõ những nét cơ bản của một trong những mảng kỹ thuật quan

trọng nhất của nền sản xuất Việt cổ này.

a. Kỹ thuật luyện kim màu. Vấn đề thứ nhất đƣợc các nhà nghiên cứu lịch sử luyện

kim màu quan tâm là nguồn nguyên liệu. Đồng, thiếc, chì, kẽm... đều là những kim loại

không có sẵn trong thiên nhiên mà phải luyện ra từ quặng. Việc tìm kiếm các

mỏ cổ đã đƣợc đặt ra ít nhiều trong những năm qua, nhƣng cho đến nay chúng ta vẫn chƣa

tìm đƣợc một mỏ quặng nào chắc chắn là mỏ thời Phùng Nguyên - Đông Sơn. Đây là công

việc khó khăn phức tạp, cần đầu tƣ nhiều công sức và phƣơng tiện nghiên cứu liên ngành mới

có thể thu đƣợc kết quả. Nhƣng chúng ta cũng có cơ sở để tin rằng nguyên liệu chế tạo đồ

đồng, đồ sắt ở ta đƣợc khai thác tại chỗ. Theo điều tra tài nguyên khoáng sản. nƣớc ta có

nhiều mỏ đồng, mỏ thiếc, sắt... ở Thái Nguyên, Tuyên Quang Lạng Sơn, Sơn La, Cao Bằng,

Vĩnh Phú, Thanh Hóa. Nghệ An... ở một số nơi còn tìm thấy dấu vết công cuộc khai mỏ

luyện quặng tại chỗ vào thời phong kiến. Trong một sổ sách sử cũ như Bản quốc sản xứ ký

(dẫn lại trong Dư địa chí của Nguyễn Trãi). Lịch triều hiến chương loại chí của Phan Huy

Chú, thấy liệt kê tên hàng chục mỏ đồng, thiếc, chì... Các nhà khảo cổ đã tiến hành diều tra.

khảo sát một số mỏ (mỏ đa kim ở huyện Kỳ Sơn - Hòa Bình, mỏ Bát Xát, Làng Nhơn, Đá

Chông, Yên Cƣ. Đồng Giang. Giái Cả, Dốc Cun... (Hà Văn Phùng .1981). Phần lớn các mô

cổ là những điểm quặng nhỏ. trữ lƣợng không lớn, nằm lộ thiên hay nông dƣới mặt đất và ở

vị trí thuận tiện giao thông đƣờng thủy. Chúng ta có thể tin rằng những ngƣời Việt cổ thời

dựng nƣớc hoàn toàn có khẳ năng phát hiện và khai thác quặng tại các mỏ tƣơng tự nhƣ thế.

Bằng phân tích thành phần hóa học đồ đồng Phùng Nguyên - Đông Sơn, các nhà

nghiên cứu đi đến nhận định rằng, chúng đƣợc làm từ nhiều nguồn quặng khác nhau, mang

tính địa phƣơng rõ nét (Trịnh Sinh 1988, 1990 ; Diệp Đình Hoa, Nguyễn Văn Bửu, Phạm

Minh Huyền 1976).

Chúng ta cũng còn chƣa thật rõ kỹ thuật luyện quặng của thời kỳ này ra sao. Chắc hẳn

quặng đƣợc luyện ngay tại nơi khai thác. Tại những mỏ cổ đã biết tìm thấy nhiều xỉ quặng,

thậm chí có nơi (nhƣ mỏ Nậm Hét - Sơn La) còn tìm thấy cả những khối kim loại nguyên, sản

phẩm sau tinh luyện. Có lẽ kỹ thuật luyện quặng buổi sơ khai đƣợc ngƣời Phùng Nguyên -

Đông Sơn sử dụng không khác lắm so với kỹ thuật luyện thủ công sau này.

Vấn đề thứ hai đƣợc các nhà nghiên cứu đặc biệt chú ý là vấn đề họp kim màu. Bằng

phƣơng pháp phân tích quang phổ, ngay từ đầu những năm 70, quan điểm về 2 giai đoạn hợp

kim đồng thau cổ đại ở nƣớc ta đã đƣợc đề xuất (Hoàng Văn Khoán. Hà Văn Tấn 1970 ; Phan

Văn Thích, Hà Văn Tấn 1970 ; Hà Văn Tấn, Hoàng Văn Khoán 1971). Tính đúng đắn của

quan điểm này ngày càng đƣợc chứng minh bằng hàng loạt các nghiên cứu phân tích tiếp sau.

Ngày nay đã khá đủ cơ sở để nói về các loại hợp kim, các nhóm luyện kim thời đó.

Khoảng gần 1000 mẫu đồng đã đƣợc phân tích quang phổ định lƣợng và bán định

lƣợng tại nhiều phòng thí nghiệm khác nhau trong và ngoài nƣớc. Các mẫu đƣợc lấy từ các

địa điểm khảo cổ học thuộc các giai đoạn văn hóa khác nhau, phân bố trong

đảm bảo chất lƣợng, sản phẩm bền chắc. Và nó rất thích hợp trong việc chế tạo vũ khí, công

cụ sản xuất cần độ cứng và sắc nhọn.

Khả năng nắm vững và sử dụng đúng chỗ các loại hợp kim đƣợc ngƣời thợ Đông Sơn

thể hiện khá ngoạn mục. Có thể thấy rõ những mối tƣơng quan có chủ ý giữa hợp kim với

loại hình di vật : gần nhƣ toàn bộ các loại hình đồ trang sức (vòng, nhẫn, chuông, nhạc...) đều

đƣợc làm từ hộp kim 3 thành phần đồng - thiếc - chì và đồng - chì - thiếc ; trên 60% mẫu đồ

đựng đƣợc làm từ 2 loại hộp kim nhƣ trên ; đại đa số mẫu trống thuộc nhóm hợp kim đồng -

thiếc - chì; đại đa số mẫu dao và dao găm đƣợc làm từ hợp kim đồng - thiếc ; hầu nhƣ toàn bộ

lƣỡi cày đƣợc làm từ đồng đỏ...

Xem xét chi tiết hơn mối quan hệ giữa loại hình di vật và thành phần hợp kim trong

từng loại hợp kim, có thể thấy cụ thể hơn tầm hiểu biết của những ngƣời thợ Đông Sơn về

tính chất hóa lý của từng kim loại, hợp kim. Kết quả phân tích thành phần hóa học các mẫu

cho thấy, tuy cùng là hợp kim có chì, nhƣng hàm lƣợng chì rất khác nhau ở từng loại di vật.

Các mẫu trống đồng có lƣợng chì cao nhất từ 10-20%. Mũi tên, mũi giáo thƣờng có hàm

lƣợng chỉ khoảng 4-5% còn dao, rìu có hàm lƣợng chì thấp nhất (trên dƣới 1%).

Chúng ta có thể dễ dàng thừa nhận một thực tế là hợp kim có chì ra đời ở thời Đông

Sơn và ngay lập tức chiếm vị trí chủ đạo. Hợp kim có chì là một thành tựu lớn của ngƣời

Đông Sơn. Nó xuất hiện không ngẫu nhiên, mà do nhu cầu kinh tế - xã hội đƣơng thời đòi

hỏi. Ở giại đoạn này, đồng thau không chỉ đƣợc dùng làm công cụ, vũ khí thông thƣờng mà

đã mở rộng đối tƣợng sản xuất - những đồ đựng sang trọng (thạp. thố, âu, bình ...), những

nhạc khi quyền uy (trống, chuông...), những đồ trang trí nghệ thuật (đồ trang sức, tƣợng...).

Những sản phẩm này thƣờng có yêu càu thẩm mỹ cao, trang trí nhiều hoa văn tinh tế, một số

trong đó lại có kích thƣớc rất lớn. Để có thể đúc thành công những đồ vật này, ngƣời ta

không thể dùng hợp kim đồng-thiếc cứng, ròn nhƣ cũ, mà phải phát minh ra loại hợp kim mới

dễ nóng chảy hơn, dẻo hơn, dễ điền đầy vào các chi tiết vật đúc. Hợp kim có chì chính là loại

hợp kim cần thiết đó.

Xung quanh kỹ thuật chế tạo hợp kim đồng thau Đông Sơn còn có những nhận xét về

các thành phần phụ có mặt trong hợp kim. Chẳng hạn, có thể coi hợp kim đồng thau Đông

Sơn là hợp kim có kẽm. Đây là một yếu tố tiến bộ bởi vì nhờ có kẽm mà hợp kim dễ nóng

chảy hơn. Thành phần phốt pho có mặt trong hợp kim Đông Sơn chứng tỏ phốt pho đã đƣợc

sử dụng để khử oxy trong hợp kim có chì và làm tăng độ dẻo, bền của hợp kim (Diệp Đình

Hoa, Nguyễn Văn Bửu, Phạm Minh Huyền 1985)

Đúc đồng là một khâu kỹ thuật quan trọng, ảnh hƣởng rất lớn đến chất lƣợng sản

phẩm. Có đủ cơ sở để nói rằng đồ đồng của ngƣời Việt cổ thời dựng nƣớc, cơ bản đƣợc

lớn, hết sức quan trọng. Để đúc các đồ đồng đơn giản và nhỏ thì tƣơng đối đơn giản. Tài liệu

khảo cổ đã cung cấp những mẫu hình nồi nấu đồng, muôi múc và rót đồng vào khuôn... Ở

Làng Cả tìm thấy nồi nấu có thể nấu đƣợc khoảng 12kg nƣớc đông (Vũ Ngọc Thƣ, Nguyên

Duy Tỳ 1978). Nhƣng để đúc những vật lớn và tinh xảo nhƣ trống, thạp... thì thực tế chúng ta

chƣa tìm đƣợc dấu vết gì của lò nung, lò nấu. Đây còn là công việc tìm hiểu trong tƣơng lai,

cũng nhƣ nhiều vấn đề khác xoay quanh kỹ nghệ luyện kim màu của tổ tiên dân tộc Việt.

Khâu kỹ thuật cuối cùng, tuy không thật quan trọng, những cũng không thể thiếu của

quá trình chế tác đồ đồng là khâu tu chỉnh, gia đông nguội sau đúc. Trên phần lớn di vật đúc

Phùng Nguyên - Đông Sơn còn tìm thấy dấu vết kỹ thuật giữa, mài nhẵn những đƣờng chỉ

đúc, có một số chi tiết của sản phẩm đƣợc gấn chắp vào nhau bằng kỹ thuật khoan lỗ, tán trên

đe. Các họa tiết hoa văn trang trí hoặc các chi tiết trên tƣợng tròn, phù điêu Đông Sơn cũng

đƣợc tu chỉnh sau đúc cho thêm phần sắc sảo... Trong bộ di vật Đông Đậu - Đông Sơn có

những, dụng cụ phục vụ cho công việc này nhƣ giữa đục nhỏ, mũi nhọn...

Nhƣ vậy, kỹ thuật luyện kim màu của ngƣời Việt cổ đã trải qua những bƣớc phát triển

từ thấp lên cao. Vào thời Đông Sơn, kỹ thuật này đã đạt đến đỉnh cao. Với những sản phẩm

tuyệt hảo nhƣ trống Ngọc Lũ, Hy Cƣơng, Cổ Loa, tháp đồng Đào Thịnh... chúng ta có thể nói

đƣợc rằng kỹ thuật luyện kim màu của ngƣời Việt cổ không thua kém các trung tâm luyện

kim đƣơng đại khác trên thế giới.

b. Kỹ thuật luyện kim đen - chế tạo đồ sắt ..đã ra đời trong văn hóa Đông Sơn. Đó là

điều đƣợc khẳng định, nhƣng ra đời vào thời điểm nào cụ thể hơn thì còn là vấn đề chƣa đƣợc

trả lời dứt khoát. Dựa theo các sách sử cổ Trung Quốc thì đồ sắt xuất hiện ở nƣớc Âu Lạc vào

khỏang 1, 2 thế kỷ trƣớc sau công nguyên, nhờ sự khai hóa của quan quân nhà Hán. Nhƣng

tài liệu khảo cổ học lại cho phép kéo niên đại xuất hiện đồ sắt ở đây lùi xa hơn vào quá khứ

vài thế kỷ. Dựa vào sự có mặt của những công cụ sắt ở Gò Chiền Vậy, một di chỉ Đông Sơn

đƣợc xác định niên đại C14 cho kết quả 2350±100 BP, các nhà nghiên cứu cho rằng niên đại

ra đời đồ sắt Đông Sơn muộn nhất cũng phải ở vào khoảng thế kỷ 4 trƣớc Công nguyên.

Nhƣng các nhà nghiên cứu còn lƣu ý ở một điểm là đồ sắt Gò Chiền Vậy, trong đó có chiếc

cuốc sắt đã đƣợc chế tạo băng kỹ thuật khá cao, không thể thuộc loại sản phẩm của buổi đầu

vào nghề. Do vậy, có khả năng đồ sắt Đông Sơn có tuổi sớm hơn nhƣ vậy. Thêm nữa, khi

khảo sát bãi luyện quặng lấy sắt ở Nghi Xuân và Đồng Mỏm (Nghệ An) dựa vào dấu tích lò

luyện và những di vật tìm thấy lẫn trong đó, những nhà nghiên cứu - khảo sát đã định cho

chúng niên đại khoảng thế kỷ 5 trƣớc Công nguyên (Hoàng Văn Khoán 1978).