i
Lời cam đoan
Tôi xin cam đoan luận án này là công trình nghiên cứu của tôi. Một phần số
liệu sử dụng trong luận án thuộc đề tài cấp Viện có tên “Nghiên cứu phân bố, tập
tính, gen kháng hóa chất diệt côn trùng của muỗi Anopheles, muỗi Aedes và hiệu
lực xua diệt muỗi của nến NIMPE tại Hà Nội và Thanh Hóa, (2019 – 2020)”. Kết
quả đề tài này là thành quả nghiên cứu của tập thể và tôi là thành viên tham gia.
Tôi đã được chủ nhiệm đề tài và nhóm nghiên cứu đồng ý cho phép sử dụng số
liệu đề tài này vào trong luận án để hoàn thiện luận án của mình. Các số liệu, kết
quả nêu trong luận án là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất cứ
công trình nào khác.
Tác giả luận án
Trần Thị Thương
ii
Lời cảm ơn
Với lòng biết ơn sâu sắc, tôi xin cảm ơn PGS. TS Hồ Đình Trung; TS. Nguyễn Thị
Hồng Ngọc, là những người thầy cô kính mến đã tận tình hướng dẫn tôi trong quá trình
thực hiện và hoàn thành luận án.
Tôi cũng xin chân thành cảm ơn Ban Lãnh đạo Viện, lãnh đạo các khoa, phòng
liên quan; sự hỗ trợ của PGS.TS. Cao Bá Lợi - Trưởng phòng cùng chuyên viên phòng
Khoa học và Đào tạo của Viện Sốt rét- Ký sinh trùng- Côn trùng Trung ương đã tạo mọi
điều kiện giúp đỡ tôi trau dồi kiến thức, đóng góp những ý kiến quý báu trong suốt quá
trình học tập và thực hiện đề tài.
Để có thể hoàn thành luận án, tôi đã nhận được sự hỗ trợ, hợp tác rất lớn của chủ
nhiệm đề tài – Trưởng khoa Côn Trùng – TS. Nguyễn Văn Dũng và các thành viên của
Khoa Côn trùng, Khoa Sinh học Phân tử - Viện Sốt rét- Ký sinh trùng - Côn trùng Trung
ương; Trung tâm kiểm soát bệnh tật tỉnh Thanh Hóa, một số trạm y tế thuộc địa bàn Thủ
đô Hà Nội và tại tỉnh Thanh Hóa nơi tôi thực hiện nghiên cứu.
Tôi xin trân trọng cảm ơn các thầy, cô trong các hội đồng bảo vệ luận án và phản
biện đã đóng góp nhiều ý kiến quý báu để tôi hoàn thiện luận án và các số liệu nghiên cứu.
Xin được cảm ơn các thầy, cô, anh, chị, em, các bạn đồng nghiệp tại Học viện Y
Dược học Cổ truyền Việt Nam, Bệnh viện Tuệ Tĩnh, các bạn lớp nghiên cứu sinh khóa 11
đã luôn quan tâm, động viên tôi trong suốt quá trình học tập.
Cuối cùng, tôi xin kính tặng giá trị tinh thần từ thành quả đạt được ngày hôm nay
cho cha mẹ tôi, chồng và các con tôi, là những người thân yêu nhất đã dành tất cả sự
hy sinh chăm sóc, động viên tôi, là động lực to lớn giúp tôi đạt được kết quả này./.
Hà Nội, ngày tháng 9 năm 2024
Trần Thị Thương
iii
DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT
Từ viết tắt
Tiếng Anh
Tiếng Việt
AchE
Acetylcholinesteraza
BI
Breteau Index
Số dụng cụ chứa nước có bọ
gậy muỗi Aedes trong 100
nhà điều tra
DCCN
Dụng cụ chứa nước
CI
Container Index
Chỉ số dụng cụ chứa nước
có bọ gậy
CYP
Cytochromes P450
Sắc tố P450
DCCBG
Dụng cụ có bọ gậy
DCCN
Dụng cụ chứa nước
DCPT
Dụng cụ phế thải
DDT
Dichlorodiphenyltrichlorethane
DI
Density Index
Chỉ số mật độ muỗi
GABA
γ aminobutyric acid
Axít γ-Aminobutyric
HCDCT
Hóa chất diệt côn trùng
HI
House Index
Chỉ số nhà có quăng/bọ gậy
Kdr
Knock down resistance
Kháng ngã gục
KT50
50% Knock-down times
Thời gian ngã 50%
KT95
95% Knock-down times
Thời gian ngã 95%
NCM
Nhà có muỗi
NCBG
Nhà có bọ gậy
OBGN
Ổ bọ gậy nguồn
SXHD
Sốt xuất huyết Dengue
Vgsc
Voltage gated sodium channel
Kênh natri kiểm soát điện áp
Vssc
Voltage-sensitive sodium
channel
Kênh natri nhạy cảm điện áp
WHO
World Health Organization
Tổ chức Y tế Thế giới
iv
MỤC LỤC
DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT ................................................................................ i
MỤC LỤC ............................................................................................................ iv
DANH MỤC BẢNG ............................................................................................ ix
DANH MỤC HÌNH ............................................................................................. xi
ĐẶT VẤN ĐỀ ...................................................................................................... 1
Chương 1: .............................................................................................................. 3
TỔNG QUAN TÀI LIỆU ..................................................................................... 3
1.1. Bệnh sốt xuất huyết Dengue ...................................................................... 3
1.1.1. Vai trò truyền bệnh sốt xuất huyết Dengue của muỗi Aedes aegypti và
Aedes albopictus ................................................................................................ 3
1.1.2. Tình hình mắc sốt xuất huyết Dengue trên thế giới và Việt Nam ......... 4
1.1.3. Vị trí phân loại muỗi Aedes aegypti và Aedes albopictus ....................... 7
1.2. Phân bố của muỗi Aedes aegypti và Aedes albopictus trên thế giới và Việt
Nam.. .................................................................................................................. 8
1.2.1. Đặc điểm phân bố của muỗi Aedes aegypti và Aedes albopictus ......... 8
1.2.2. Tình hình phân bố muỗi Aedes aegypti và Aedes albopictus thế giới ............. 9
1.2.3. Phân bố muỗi Aedes aegypti và Aedes albopictus ở Việt Nam ............. 11
1.3. Một số đặc điểm sinh học, sinh thái của muỗi Aedes ............................. 13
1.3.1. Mùa phát triển ngoài tự nhiên, đặc điểm sinh sản của muỗi Aedes ............ 13
1.3.2. Tính ưa vật chủ, tập tính trú đậu và tiêu máu của muỗi Aedes .......... 14
1.3.3. Tình hình nghiên cứu về đặc điểm sinh học, sinh thái của muỗi Aedes
tại Việt Nam và khu vực nghiên cứu ................................................................ 16
1.4. Các hóa chất diệt côn trùng và tình hình kháng hóa chất của muỗi Ae.
aegypti và Ae. albopictus trên thế giới và Việt Nam ....................................... 18
1.4.1. Tình hình kháng hóa chất của hai loài muỗi Ae. aegypti và
Ae.albopictus trên thế giới ............................................................................... 18
v
1.4.2. Tình hình kháng hóa chất của muỗi Ae. aegypti và Ae. albopictus tại
Việt Nam .......................................................................................................... 22
1.4.3. Tình hình kháng hóa chất của muỗi Ae. aegypti và Ae.albopictus tại địa
điểm nghiên cứu ............................................................................................... 24
1.5. Các cơ chế kháng hóa chất diệt côn trùng của muỗi Ae. aegypti và Ae.
albopictus ......................................................................................................... 26
1.5.1. Kháng do biến đổi vị trí đích ............................................................... 26
1.5.2. Kháng trao đổi chất ............................................................................. 29
1.5.3. Kháng giảm thẩm thấu ........................................................................ 30
1.5.4. Kháng do thay đổi tập tính .................................................................. 30
1.5.5. Phương pháp phát hiện muỗi kháng hóa chất diệt côn trùng ............. 31
1.6. Tình hình sử dụng nến xua muỗi trong phòng chống côn trùng .............. 32
1.7. Thông tin chung về địa bàn nghiên cứu ................................................. 36
1.7.1. Thành phố Hà Nội ............................................................................... 36
1.7.2 Tỉnh Thanh Hóa ...................................................................................... 37
Chương 2: ............................................................................................................ 38
ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ........................................ 38
2.1. Mục tiêu 1: Xác định phân bố, một số đặc điểm sinh học, sinh thái của muỗi
Aedes aegypti và Aedes albopictus tại một số quận huyện thành phố Hà Nội và
tỉnh Thanh Hóa năm 2019-2020 ...................................................................... 38
2.1.1. Đối tượng nghiên cứu ............................................................................ 38
2.1.2. Thời gian nghiên cứu ............................................................................. 38
2.1.3. Địa điểm nghiên cứu .............................................................................. 38
2.1.4. Phương pháp nghiên cứu ....................................................................... 40
2.1.5. Vật liệu và dụng cụ nghiên cứu ............................................................. 48
2.2. Mục tiêu 2: Xác định độ nhạy cảm với chất diệt côn trùng của muỗi Aedes
aegypti và Aedes albopictus tại các điểm nghiên cứu ..................................... 48