HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM
NGUYỄN THỊ THU HƯƠNG
ĐẶC ĐIỂM SINH HỌC, SINH THÁI CỦA RUỒI ĐỤC QUẢ
Bactrocera spp. (Diptera: Tephritidae) TRÊN QUẢ NHÃN VÀ
BIỆN PHÁP XỬ LÝ NHIỆT LẠNH
Ngành : Bảo vệ thực vật
Mã số : 9 62 01 12
TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ
NHÀ XUẤT BẢN HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP - 2024
Công trình hoàn thành tại:
HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM
Người hướng dẫn: 1. PGS.TS. NGUYỄN ĐỨC TÙNG
2. PGS.TS. HỒ THỊ THU GIANG
Phản biện 1: GS.TS. Trương Xuân Lam
Viện Sinh thái và Tài nguyên thực vật
Phản biện 2: PGS.TS. Bùi Minh Hồng
Trường Đại học Sư phạm Hà Nội
Phản biện 3: TS. Nguyễn Văn Liêm
Viện Bảo vệ thực vật
Luận án được bảo vệ trước Hội đồng đánh giá luận án cấp Học viện họp tại:
Học viện Nông nghiệp Việt Nam
Vào hồi , ngày tháng năm
Có thể tìm hiểu luận án tại thư viện:
- Thư viện Quốc gia Việt Nam
- Trung tâm Thông tin - Thư viện Lương Định Của, Học viện Nông nghiệp Việt Nam
- Thư viện khoa Nông học, Học viện Nông nghiệp Việt Nam
1
PHẦN 1. MỞ ĐẦU
1.1. TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI
Nhãn là loại cây ăn quả quan trọng của nước ta, diện tích trồng nhãn đến nay đã đạt trên
80 ngàn ha, năng suất trung bình 8,8 tấn/ha, sản lượng ước đạt trên 500.000 tấn, dự kiến sẽ
còn tăng mạnh trong thời gian tới (Tổng Cục Thống Kê, 2020). Nhu cầu xuất khẩu nhãn quả
tươi để góp phần đẩy mạnh sản xuất, nâng cao giá trị sản phẩm qua đó tăng thu nhập cho
người nông dân ngày càng trở thành mục tiêu quan trọng
Ruồi đục quả là sinh vật gây hại kinh tế nghiêm trọng đối với ngành sản xuất cây ăn quả
không chỉ ở Việt Nam mà còn ở nhiều quốc gia trên thế giới.Giống ruồi đục quả Bactrocera
được ghi nhận là quan trọng ở khu vực Thái Bình Dương và đa số các loài trong giống này
thuộc nhóm kiểm dịch thực vật của nhiều nước ở trên thế giới (Vargas & cs., 2015). Tại Việt
Nam, chưa có nghiên cứu cụ thể nào về tổn thất trong nông nghiệp do ruồi đục quả tuy nhiên
các chi phí phòng trừ ruồi đục quả, các tổn thất do giảm năng suất tại các vườn nhiễm ruồi
đục quả và nguy cơ ảnh hưởng đến xuất khẩu là đáng kể.
Hàng năm Việt Nam xuất khẩu khoảng gần 100.000 tấn nhãn đi nhiều thị trường khác
nhau trên thế giới. Trong quy định về kiểm dịch thực vật đối với quả nhãn tươi của Việt Nam
xuất khẩu cũng có nhiều nước yêu cầu lô hàng xuất khẩu phải không được nhiễm ruồi đục
quả hoặc nếu có phải được xử lý triệt để. Để trả lời cho các vấn đề khoa học và để làm cơ sở
cho quá trình dỡ bỏ rào cản kỹ thuật, chúng tôi tiến hành thực hiện đề tài nghiên cứu: “Đặc
điểm sinh học, sinh thái của ruồi đục quả Bactrocera spp. (Diptera: Tephritidae) trên
quả nhãn và biện pháp xử lý nhiệt lạnh”
1.2. MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU CỦA ĐỀ TÀI
1.2.1. Mục tiêu chung
Xác định thành phần loài ruồi đục quả trên nhãn, nghiên cứu đặc điểm sinh học, sinh
thái của một số loài ruồi đục quả Bactrocera spp. hại nhãn để làm cơ sở xây dựng thông số
xử lý nhiệt lạnh trước khi xuất khẩu đảm bảo tiêu diệt hoàn toàn ruồi đục quả và đồng thời
vẫn đảm bảo chất lượng quả nhãn.
1.2.2. Mục tiêu cụ thể
- Xác định được thành phần loài và diễn biến tỷ lệ hại của các loài ruồi đục quả hại nhãn
ở một số vùng trọng điểm trồng nhãn ở phía Bắc và phía Nam.
- Tìm hiểu một số đặc điểm sinh học, sinh thái của loài ruồi đục quả B. dorsalis,
B. correcta trên các loại thức ăn khác nhau.
- Đánh giá được sự ưa thích của ruồi đục quả B. dorsalis, B. correcta đối với quả tươi
của các giống nhãn phổ biến.
2
- Tìm ra được thông số xử lý nhiệt lạnh đối với ruồi đục quả hại quả nhãn trước khi xuất
khẩu.
1.3. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU
1.3.1. Đối tượng nghiên cứu
Ruồi đục quả Bactrocera spp. hại nhãn
1.3.2. Phạm vi nghiên cứu
- Nghiên cứu thành phần, diễn biến mật độ ruồi đục quả tại tại một số tỉnh trọng điểm
trồng nhãn Hưng Yên, Hải Dương, Sơn La, Tây Ninh và tp. Cần Thơ trên 3 giống nhãn trồng
ở phía Bắc (Miền Thiết, Hương Chi và T2) và 2 giống nhãn trồng ở phía Nam (Ido và Tiêu
da bò) trong 2 năm 2021-2022.
- Nghiên cứu đặc điểm sinh học, sinh thái học của ruồi đục quả B. dorsalis và B.
correcta ở Hà Nội. Các thí nghiệm về xử lý nhiệt lạnh đối với ruồi đục quả trên quả nhãn tươi
được thực hiện tại thành phố Hồ Chí Minh và Tiền Giang.
1.4. NHỮNG ĐÓNG GÓP MỚI CỦA ĐỀ TÀI
- Ghi nhận chỉ có loài ruồi đục quả B. dorsalis gây hại trên quả nhãn tươi ở các vườn
nhãn của 5 giống nhãn khác nhau tại 5 tỉnh trọng điểm trồng nhãn của Việt Nam.
- Cung cấp các thông tin mới về sự ưa thích (tập tính lựa chọn ký chủ) của hai loài ruồi
đục quả B. correcta và B. dorsalis trên 5 giống nhãn khác nhau
- Cung cấp dẫn liệu khoa học mới về đặc điểm sinh học khi nuôi bằng thức ăn là 5 giống
nhãn khác nhau và trên các loại thức ăn nhân tạo khác nhau.
- Cung cấp thông số xử lý nhiệt lạnh để diệt trừ hoàn toàn B.dorsalis trên quả nhãn tươi,
là căn cứ quan trọng để đàm phản mở cửa thị trường cho quả nhãn tươi của Việt Nam.
1.5. Ý NGHĨA KHOA HỌC VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI
1.5.1. Ý nghĩa khoa học
Kết quả nghiên cứu của luận án là một trong những công trình đầu tiên cung cấp danh
mục ruồi đục quả gây hại trên quả nhãn tươi. Cung cấp được diễn biến gây hại của ruồi đục
quả trên các giai đoạn phát triển của quả nhãn. Lần đầu tiên nghiên cứu, xác định sự ưa thích
của hai loài ruồi đục quả B.correcta và B.dorsalis trên các giống nhãn chủ lực của Việt Nam.
Luận án đã bổ sung những dẫn liệu khoa học cơ bản về đặc điểm sinh vật học, sinh
thái học của B.dorsalis và B.correcta khi nuôi trên 5 giống nhãn khác nhau.
Luận án còn cung cấp được dẫn liệu về giai đoạn kháng nhiệt lạnh tốt nhất của ruồi đục
quả để làm căn cứ nghiên cứu biện pháp xử lý lạnh như môt biện pháp xử lý KDTV hiệu quả.
3
1.5.2. Ý nghĩa thực tiễn
Dựa trên các kết quả về sự ưa thích, sinh học, sinh thái của hai loài ruồi đục quả
B.dorsalis và B.correcta; các dẫn liệu và kết quả nghiên cứu về thông số xử lý nhiệt lạnh đối
với quả nhãn để diệt trừ B.dorsalis là căn cứ quan trọng để đàm phán thành công việc mở cửa
thị trường Nhật Bản đối với quả nhãn tươi của Việt Nam.
1.6. BỐ CỤC LUẬN ÁN
Luận án được trình bày trong 126 trang A4 gồm 5 phần: Phần 1 Mở đầu (5 trang);
Phần 2. Tổng quan tài liệu (29 trang); Phần 3. Vật liệu và phương pháp nghiên cứu (14 trang);
Phần 4. Kết quả nghiên cứu và thảo luận (75 trang); Phần 5. Kết luận và Kiến nghị (3 trang).
Phần Tài liệu tham khảo gồm 128 tài liệu (23 tiếng Việt và 108 tài liệu tiếng Anh).
PHẦN 2. TỔNG QUAN TÀI LIỆU NGHIÊN CỨU
2.1. CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA ĐỀ TÀI
Mặc dù có thể sử dụng các biện pháp như thiết lập vùng phi dịch hại, áp dụng phương
pháp tiếp cận hệ thống nhưng xử lý kiểm dịch thực vật vẫn được cho là biện pháp có hiệu quả
và có ý nghĩa về mặt kinh tế nhất. Trong nhiều trường hợp, yêu cầu về các biện pháp xử lý
kiểm dịch thực vật để diệt trừ ruồi đục quả được xem như một rào cản kỹ thuật.
Biện pháp xử lý nhiệt lạnh được xem là một trong số các biện pháp xử lý KDTV hiệu
quả do có thể áp dụng để xử lý trên đường vận chuyển góp phần giảm chi phí, tăng khả năng
cạnh tranh của sản phẩm. Việc nâng cao những hiểu biết về đặc điểm riêng về sinh vật học và
sinh thái học của ruồi đục quả nói chung và giống Bactrocera spp. hại trên nhãn nói riêng là
cơ sở khoa học chắc chắn để đề xuất biện pháp phòng chống và xử lý kiểm dịch thực vật một
cách hiệu quả, góp phần thúc đẩy xuất khẩu quả nhãn đi các nước trên thế giới.
2.2. CƠ SƠ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI
Theo Đề án phát triển cây ăn quả chủ lực đến năm 2025 và 2030 ban hành theo Quyết
định số 4085/QĐ-BNN-TT ngày 27/10/2022 của Bộ Nông nghiệp và PTNT, diện tích nhãn
sẽ được giữ ổn định khoảng 85 ngàn ha, sản lượng 700 - 750 ngàn tấn. Các tỉnh sản xuất nhãn
trọng điểm: Vùng trung du miền núi phía Bắc (Sơn La, Bắc Giang, Tuyên Quang, Lào Cai),
vùng đồng bằng sông Hồng (Hưng Yên, Hải Dương, Hà Nội), vùng Đông Nam bộ (Tây Ninh,
Bà Rịa - Vũng Tàu), vùng đồng bằng sông Cửu Long (Tiền Giang, Bến Tre, Vĩnh Long, Đồng
Tháp, Sóc Trăng). Bố trí cơ cấu các giống nhãn ở các tỉnh phía Bắc với giống chín sớm 10%,
chính vụ 50% và chín muộn 40% diện tích; các tỉnh phía Nam diện tích chính vụ 50%, rải vụ
thu hoạch 50%. Giá trị xuất khẩu nhãn Việt Nam liên tục tăng thời gian gần đây, từ 8,1 triệu
USD năm 2010 lên 108 triệu USD năm 2015 và đạt 297,2 triệu USD năm 2018. Thị trường
xuất khẩu chính là Trung Quốc, Hoa Kỳ, Úc.