HỘI NGHỊ KHOA HỌC THƯỜNG NIÊN LẦN THỨ 27 - HỘI HÓA SINH Y HỌC HÀ NỘI VÀ CÁC TỈNH PHÍA BẮC
232
NGHIÊN CỨU TỶ LỆ DƯƠNG TÍNH TỰ KHÁNG THỂ AQUAPORIN-4
TRONG PHỔ BỆNH VIÊM TỦY THỊ THẦN KINH
Nguyễn Hữu Huy1, Mai Thị Bích Chi1, Vi Kim Phong1,
Lưu Nguyễn Trung Thông1, Cao Minh Nga1,2, Phạm Thành Trung1,2,
Đinh Huỳnh Tố Hương1,2, Nguyễn Thị Băng Sương1,2, Nguyễn Hoàng Bắc1,2
TÓM TẮT33
Phổ bệnh viêm tủy thị thần kinh
(Neuromyelitis optica spectrum disorders -
NMOSD) là bệnh lý tự miễn của hệ thần kinh
trung ương. Tổn thương đặc hiệu là thoái hóa bao
Myelin của sợi thần kinh, gặp ở dây thần kinh thị
giác mà chủ yếu ở giao thoa thị giác, tổn thương
bất cứ nơi nào của tủy sống mà phổ biến nhất là
tủy ngực. Trong hơn 80% trường hợp, viêm tủy
thị gây ra bởi các tự kháng thể (IgG) với kênh
aquaporin 4. Mục tiêu: Mô tả tỷ lệ dương tính tự
kháng thể aquaporin-4 (anti-AQP4) trong phổ
bệnh viêm tủy thị thần kinh (NMOSD) và mô tả
tỷ lệ dương tính tự kháng thể myelin
oligodendrocyte glycoprotein (anti-MOG) trong
nhóm bệnh nhân âm tính với anti-AQP4. Đối
tượng và phương pháp: Mô tả hồi cứu 75
bệnh nhân NMOSD tại Bệnh viện Đại học
Y Dược (BV ĐHYD) TP.HCM từ tháng 1
năm 2022 đến tháng 7 năm 2024 thỏa tiêu
chuẩn chẩn đoán NMOSD được công bố bởi
Hội đồng quốc tế về chẩn đoán NMO năm
2015. Kết quả: độ tuổi trung bình là 43,6 ± 13,7
1Bệnh viện Đại học Y Dược TP. Hồ Chí Minh
2Đại học Y Dược TP. Hồ Chí Minh
Chịu trách nhiệm chính: Nguyễn Thị Băng Sương
SĐT: 0913281386
Email: suong.ntb@umc.edu.vn
Ngày nhận bài: 15.8.2024
Ngày phản biện khoa học: 17.8.2024
Ngày duyệt bài: 23.8.2024
Người phản biện: PGS.TS Nguyễn Gia Bình
tuổi; nữ giới chiếm tỷ lệ cao hơn nam giới
(6,5:1). Đa số bệnh nhân trong nhóm nghiên cứu
có biểu hiện lâm sàng là viêm tủy cấp và viêm
thần kinh thị. Có 54/75 (72%) dương tính tự
kháng thể aquaporin-4 (anti-AQP4). Trong
nhóm âm tính anti-AQP4 có 9/21 (42,8%) dương
tính anti-MOG. Kết luận: Tỉ lệ dương tính anti-
AQP4 là 72%. Đối với nhóm bệnh nhân âm tính
anti-AQP4 cần thực hiện xét nghiệm anti-MOG.
Từ khóa: Phổ bệnh viêm tủy thị thần kinh,
anti-AQP4, anti-MOG.
SUMMARY
PREVALENCE OF AQUAPORIN-4
AUTOANTIBODIES IN
NEUROMYELITIS OPTICA
SPECTRUM DISORDERS
Neuromyelitis optica spectrum disorders
(NMOSD) are autoimmune diseases of the
central nervous system. Characteristic lesions
include demyelination of nerve fibers, commonly
found in the optic nerve, particularly at the optic
chiasm, and at any level of the spinal cord, most
frequently in the thoracic spinal cord. In over
80% of cases, NMOSD is caused by
autoantibodies (IgG) against the aquaporin-4
channel. Objective: To describe the prevalence
of aquaporin-4 autoantibodies (anti-AQP4) in
NMOSD patients and to describe the prevalence
of myelin oligodendrocyte glycoprotein
autoantibodies (anti-MOG) in anti-AQP4-
negative patients. Methods: A retrospective
review of 75 NMOSD patients at University
TẠP CHÍ Y HỌC VIỆT NAM TẬP 542 - THÁNG 9 - SỐ CHUYÊN ĐỀ - 2024
233
Medical Center HCMC from January 2022 to
July 2024 was conducted. All patients met the
diagnostic criteria for NMOSD as defined by the
International Panel for NMO Diagnosis 2015.
Results: The mean age was 43.6 ± 13.7 years,
and females predominated (6.5:1). The majority
of patients presented with acute myelitis and
optic neuritis. Aquaporin-4 autoantibodies (anti-
AQP4) were positive in 54/75 (72%) patients.
Among the anti-AQP4-negative patients, 9/21
(42.8%) were positive for anti-MOG.
Conclusion: The prevalence of anti-AQP4 was
72%. Anti-MOG testing should be considered in
anti-AQP4-negative patients with suspected
NMOSD.
Keywords: Neuromyelitis optica spectrum
disorders, anti-AQP4, anti-MOG
I. ĐẶT VẤN ĐỀ
Phổ bệnh viêm tủy thị thần kinh
(Neuromyelitis optica spectrum disorders -
NMOSD) là bệnh lý tự miễn của hệ thần
kinh trung ương. Tổn thương đặc hiệu là
thoái hóa bao Myelin của sợi thần kinh, gặp
ở dây thần kinh thị giác mà chủ yếu ở giao
thoa thị giác, tổn thương bất cứ nơi nào của
tủy sống mà phổ biến nhất là tủy ngực.
Trong hơn 80% trường hợp, viêm tủy thị gây
ra bởi các tự kháng thể (IgG) với kênh
aquaporin 4. Aquaporin 4 là aquaporin (kênh
vận chuyển nước) phong phú nhất trong hệ
thần kinh trung ương [6]. Xét nghiệm huyết
thanh anti-AQP4 ban đầu cho thấy độ đặc
hiệu cao để phát hiện NMOSD (73%) [2].
Tuy nhiên ngay cả khi sử dụng các xét
nghiệm nhạy nhất thì 10-30% bệnh nhân
được chẩn đoán lâm sàng NMOSD có huyết
thanh âm tính với anti-AQP4. Trong nhóm
bệnh nhân anti-AQP4 âm tính có 10–40%
liên quan đến các kháng thể chống lại myelin
oligodendrocyte glycoprotein (anti-MOG),
còn lại vẫn chưa rõ nguyên nhân[4]. Các tự
kháng thể anti-MOG có thể xác định một hội
chứng lâm sàng chồng chéo thường đáp ứng
các tiêu chí lâm sàng cho NMOSD nhưng có
một số khác biệt về các triệu chứng lâm sàng
so với NMOSD dương tính với anti-AQP4
hoặc NMOSD âm tính với tự kháng thể.
Xuất phát từ thực tế đó chúng tôi tiến hành
nghiên cứu “Nghiên cứu tỷ lệ dương tính tự
kháng thể aquaporin-4 (anti-AQP4) trong
phổ bệnh viêm tủy thị thần kinh (NMOSD)”
nhằm mục tiêu:
1. Mô tả tỷ lệ dương tính tự kháng thể
aquaporin-4 (anti-AQP4) trong phổ bệnh
viêm tủy thị thần kinh (NMOSD)
2. Mô tả tỷ lệ dương tính tự kháng thể
myelin oligodendrocyte glycoprotein (anti-
MOG) trong nhóm bệnh nhân âm tính với
anti-AQP4.
II. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
Thiết kế nghiên cứu
Nghiên cứu mô tả hồi cứu hàng loạt ca.
Ước tính cỡ mẫu
Áp dụng công thức ước tính cỡ mẫu cho
1 tỷ lệ n =
p là tỷ lệ ước tính theo các báo cáo anti-
AQP4 dương tính chiếm khoảng 80% phổ
viêm tủy thị thần kinh. Cỡ mẫu ước tính là
cần có ít nhất là 62 ca bệnh.
Đối tượng nghiên cứu
75 bệnh nhân NMOSD đến khám tại
phòng khám chuyên gia Thần kinh, phòng
khám Thần kinh hoặc nhập viện điều trị tại
khoa Thần kinh Bệnh viện Đại học Y Dược
TP.HCM thỏa các tiêu chuẩn thu nhận và
HỘI NGHỊ KHOA HỌC THƯỜNG NIÊN LẦN THỨ 27 - HỘI HÓA SINH Y HỌC HÀ NỘI VÀ CÁC TỈNH PHÍA BẮC
234
không có tiêu chuẩn loại trừ từ tháng 01 năm
2022 đến tháng 7 năm 2024.
Tiêu chuẩn chọn vào
Bệnh nhân trên 18 tuổi được chẩn đoán
rối loạn phổ viêm tủy thị thần kinh theo
tiêu chuẩn chẩn đoán NMOSD đã được
công bố bởi Hội đồng quốc tế về chẩn đoán
NMO năm 2015.
- Có chụp MRI sọ não và/ hoặc MRI cột
sống.
- Chưa được điều trị các thuốc ức
chế miễn dịch phòng ngừa tái phát trước
khi được chẩn đoán chính xác NMOSD.
- Có tái khám và theo dõi ngoại trú tại
Bệnh viện Đại học Y Dược TP.HCM ít nhất
06 tháng.
Tiêu chuẩn loại trừ
- Có bệnh đồng mắc như suy giảm
miễn dịch mắc phải, ung thư đang điều trị.
- Không tìm được phim MRI.
Phương pháp nghiên cứu
Xét nghiệm anti-AQP4 thực hiện bằng
phương pháp: Indirect immunofluorescence
(huỳnh quang gián tiếp). Thuốc thử: Anti-
Aquaporin-4 IIFT (Euroimmun).
Xét nghiệm anti-MOG thực hiện bằng
phương pháp Fluorescence activated cell
sorting (Phân loại tế bào dòng chảy được
kích hoạt bằng huỳnh quang) trên bệnh nhân
âm tính với anti-AQP4
Xử lý và phân tích số liệu
Dữ liệu từ nghiên cứu được xử lý bằng
phần mềm thống kê SPSS 20.
III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
Trong khoảng thời gian tháng 01/2022 –
07/2024, chúng tôi thu thập số liệu của 75
bệnh nhân NMOSD thỏa tiêu chuẩn chọn
bệnh và không có tiêu chuẩn loại trừ điều trị
tại Bệnh viện Đại học Y Dược TP.HCM
Đặc điểm chung của nhóm bệnh nhân
NMOSD tham gia nghiên cứu
Bảng 1. Đặc điểm chung bệnh nhân
Đặc điểm
N=75 (%)
Tuổi khởi phát
Trung bình
43,6 ± 13,7
Giới tính
Nam
65 (86,7%)
Nữ
10 (13,3%)
Hội chứng lâm sàng
Viêm tủy cấp
50 (66,7%)
Viêm thần kinh thị
19 (25,3%)
Tổn thương não
6 (8%)
Nhận xét: Chúng tôi ghi nhận nhóm nghiên cứu có độ tuổi trung bình là 43,6 ± 13,7 tuổi;
nữ giới chiếm tỷ lệ cao hơn nam giới (6,5:1). Đa số bệnh nhân trong nhóm nghiên cứu có biểu
hiện lâm sàng là viêm tủy cấp và viêm thần kinh thị.
Kết quả tỷ lệ dương tính tự kháng thể aquaporin-4 (anti-AQP4) và myelin
oligodendrocyte glycoprotein (anti-MOG)
TẠP CHÍ Y HỌC VIỆT NAM TẬP 542 - THÁNG 9 - SỐ CHUYÊN ĐỀ - 2024
235
Tỷ lệ dương tính tự kháng thể aquaporin-4 (anti-AQP4)
N=75 (%)
1+
14 (18,7%)
2+
22 (29,3%)
3+
17 (22,7%)
4+
1 (1,3%)
Âm tính tự kháng thể aquaporin-4 (anti-AQP4)
21 (28%)
Dương tính tự kháng thể myelin oligodendrocyte glycoprotein (anti-MOG)
9 (12%)
Âm tính tự kháng thể myelin oligodendrocyte glycoprotein (anti-MOG)
12 (16%)
Nhận xét: Chúng tôi ghi nhận nhóm
nghiên cứu có 72% dương tính tự kháng thể
aquaporin-4 (anti-AQP4). Trong nhóm âm
tính tự kháng thể aquaporin-4 (anti-AQP4)
có 9/21 (42,8%) dương tính tự kháng thể
myelin oligodendrocyte glycoprotein (anti-
MOG).
IV. BÀN LUẬN
Đặc điểm chung của nhóm bệnh nhân
NMOSD tham gia nghiên cứu
Nghiên cứu trên 75 bệnh nhân NMOSD,
chúng tôi ghi nhận nhóm nghiên cứu có độ
tuổi dao động từ 19 - 76 tuổi, trung bình là
43,6 ± 13,7 tuổi; nữ giới chiếm tỷ lệ cao hơn.
Hai biểu hiện lâm sàng thường gặp nhất
ở đợt tấn công đầu tiên trước khi chẩn đoán
chính xác NMOSD trong nghiên cứu là
viêm tủy cấp (66,7%)) và viêm thần kinh
thị (25,3%). Kết quả này tương đồng với
nhóm tác giả Nguyễn Văn Tuận và cộng sự
(2022) đã thực hiện nghiên cứu 42 bệnh nhân
được chẩn đoán xác định NMOSD. Bệnh chủ
yếu gặp nữ giới (80,1%), tỉ lệ nữ/ nam ≈ 4:1.
Tuổi khởi phát trung bình: 36,3 ± 12,1. Bệnh
kèm thêm các bệnh tự miễn khác chiếm
15,2%. Bệnh nhân được chẩn đoán NMOSD
dựa trên xét nghiệm kháng thể kháng
aquaporin 4 với có tổn thương viêm tủy cấp
và viêm thị thần kinh 83,3%, tổn thương khu
vực gây nôn 11,9%, hội chứng thân não/tiểu
não 14,3%, viêm thị thần kinh đơn thuần
4,8%, hội chứng khu vực gian não 4,8% [7].
Nhóm tác giả Nguyễn Văn Tuận và cộng sự
(2023) tiếp tục báo cáo trên 38 bệnh nhân
NMOSD có kháng thể kháng Aquaporin 4
dương tính. Kết quả cho thấy bệnh nhân nữ
chiếm tỷ lệ 81,6%, độ tuổi từ 30-49 tuổi
chiếm 52,6% và tuổi trung bình 41,9 ± 13,8.
Triệu chứng lâm sàng liệt vận động gặp
chiếm tỷ lệ 89,5%, rối loạn cảm giác 86,5%,
triệu chứng của thị giác 21,1% và hội chứng
thân não 18,4% [5].
Kết quả tỷ lệ dương tính tự kháng thể
aquaporin-4 (anti-AQP4) và myelin
oligodendrocyte glycoprotein (anti-MOG)
Tỷ lệ dương tính tự kháng thể
aquaporin-4 (anti-AQP4) trong nghiên cứu
của chúng tôi là 72%. Thụ thể aquaporin-4 là
kháng nguyên đích của NMO-IgG, có vai trò
trực tiếp trong quá trình sinh bệnh của
NMOSD. Do đó, những bệnh nhân nghi ngờ
mắc NMOSD cần được xét nghiệm tìm
kháng thể anti-AQP4 trong huyết thanh. Tốt
nhất, xét nghiệm kháng thể anti-AQP4 nên
được thực hiện trước và trong khi điều trị ức
chế miễn dịch. Ngoài ra, những bệnh nhân
ban đầu có huyết thanh âm tính với kháng
thể anti-AQP4 nên được xét nghiệm lại nếu
nghi ngờ NMOSD [3]. Chúng tôi cũng ghi
nhận trong nhóm âm tính tự kháng thể
aquaporin-4 (anti-AQP4) có 9/21 (42,8%)
dương tính tự kháng thể myelin
oligodendrocyte glycoprotein (anti-MOG).
Theo nghiên cứu của Shahd H. M. Hamid và
cộng sự (2017) đã ghi nhận trong 132 ca thỏa
HỘI NGHỊ KHOA HỌC THƯỜNG NIÊN LẦN THỨ 27 - HỘI HÓA SINH Y HỌC HÀ NỘI VÀ CÁC TỈNH PHÍA BẮC
236
tiêu chuẩn chẩn đoán NMOSD năm 2015 có
96/132 (73%) dương tính với anti-AQP4 và
36/132 (27%) âm tính với anti-AQP4. Trong
số bệnh nhân âm tính với anti-AQP4 có
15/36 (42%) dương tính anti-MOG [2]. Theo
nghiên cứu Edgar Carnero Contentti và cộng
sự (2021) thu thập 155 bệnh nhân đáp ứng
đủ tiêu chuẩn chẩn đoán NMOSD năm 2015.
Trong số 67 bệnh nhân âm tính với anti-
AQP4, 36 bệnh nhân (53,7%) được xét
nghiệm anti-MOG và 10 trong số họ (27,7%)
dương tính anti-MOG [1]. Các tự kháng thể
anti-MOG có thể xác định một hội chứng
lâm sàng chồng chéo thường đáp ứng các
tiêu chí lâm sàng cho NMOSD nhưng có một
số khác biệt về các triệu chứng lâm sàng so
với NMOSD dương tính với anti-AQP4 hoặc
NMOSD âm tính với tự kháng thể. So với
bệnh nhân có kháng thể anti-AQP4 dương
tính hoặc bệnh nhân có huyết thanh âm tính,
bệnh nhân có kháng thể anti-MOG thường là
nam giới, có tổn thương thần kinh thị giác
nhiều hơn tủy sống, thường bị viêm dây thần
kinh thị giác đồng thời hai bên, tổn thương
tủy sống ở phần dưới của tủy sống và thường
cho thấy khả năng phục hồi chức năng tốt
hơn [8]. Việc chẩn đoán phân loại, tiên lượng
cũng như chỉ định điều trị NMOSD chủ yếu
dựa vào phối hợp giữa triệu chứng, chẩn
đoán hình ảnh và xét nghiệm phát hiện tự
kháng thể, vì không có xét nghiệm chẩn đoán
đơn lẻ nào có thể xác định NMOSD. Đối với
nhóm bệnh nhân âm tính anti-AQP4 cần thực
hiện xét nghiệm anti-MOG để chẩn đoán
chính xác nguyên nhân gây bệnh.
V. KẾT LUẬN
Nghiên cứu trên 75 NMOSD bệnh nhân
ghi nhận có 54/75 (72%) dương tính tự
kháng thể aquaporin-4. Trong nhóm âm tính
anti-AQP4 có 9/21 (42,8%) dương tính anti-
MOG.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Contentti, Edgar Carnero, et al. (2021),
"What percentage of AQP4-ab-negative
NMOSD patients are MOG-ab positive? A
study from the Argentinean multiple
sclerosis registry (RelevarEM)", Multiple
sclerosis and related disorders. 49, p.
102742.
2. Hamid, Shahd HM, et al. (2017), "What
proportion of AQP4-IgG-negative NMO
spectrum disorder patients are MOG-IgG
positive? A cross sectional study of 132
patients", Journal of neurology. 264, pp.
2088-2094.
3. Jarius, S, Wildemann, B, and Paul, F
(2014), "Neuromyelitis optica: clinical
features, immunopathogenesis and
treatment", Clinical & Experimental
Immunology. 176(2), pp. 149-164.
4. Jarius, Sven, et al. (2020), "Neuromyelitis
optica", Nature Reviews Disease Primers.
6(1), p. 85.
5. Khôi, Vũ Văn and Tuận, Nguyễn Văn
(2022), "Một số yếu tố tiên lượng của phổ
bệnh viêm tủy thị thần kinh", Tạp chí Y học
Việt Nam. 521(2).
6. Lana-Peixoto, Marco A and Talim,
Natália (2019), "Neuromyelitis optica
spectrum disorder and anti-MOG
syndromes", Biomedicines. 7(2), p. 42.
7. Nguyễn, Văn Tuận and Nguyễn, Văn Sỹ
(2022), "Đặc điểm lâm sàng của phổ bệnh
viêm tủy thị thần kinh", Tạp chí Y học Việt
Nam. 520(1A).
8. Sato, Douglas Kazutoshi, et al. (2014),
"Distinction between MOG antibody-positive
and AQP4 antibody-positive NMO spectrum
disorders", Neurology. 82(6), pp. 474-481.