NGUỒN GỐC TRUYỆN CỐ TÍCH VIỆT – NAM
Phần 3
Hãy lấy hai truyện làm lệ chứng:
1. Truyện Ông già họ Lê (số 153), qua so sánh thấy rõ là tiếp thu từ
truy ฀ ฀ ฀ ฀ện Tờ di chúc (án thứ 46) trong Bao Công kỳ án Trong truyện
gốc này, chứng cứ Bao Công dựa vào chỉ vẻn vẹn có mấy câu chữ Hán có ý
nghĩa "lưỡng đao luận" nếu không nói là mơ hồ[23]. Cho nên để xây dựng
lại cũng cốt truyện ấy nhưng với lý lẽ chắc nịch hơn, tác giả Việt-nam đã
đưa thêm vào một tình tiết rút trong truyện Gia sản một bức tranh ở sách
Kim c ฀ ฀ ฀ ฀ổ kỳ quan . Chắc chắn đối với thính giả là người Việt-nam,
thì ví thử không có tờ di chúc thật nằm trong pho tượng, mảnh giấy có 21
chữ Hán của ông già để lại sẽ chẳng có nghĩa lý gì cả[24].
2. Truyện Nữ hành giành bạc (số 38) cũng tiếp thu từ truyện Nhờ câu
đối mà tra ra án (án thứ 34) của Bao Công kỳ án ฀฀฀฀ [25]. Đem đối
chiếu hai truyện, sẽ thấy truyện của ta có tình huống và sự tiến triển mạch
lạc hơn, lô-gích hơn. Mặt khác, truyện của ta loại bỏ được yếu tố huyền ảo
vốn có trong truyện gốc, nó chỉ làm tăng phần siêu hình mà nhẹ phần lý trí,
là phần người nghe đang mong đợi. Tóm lại, nó đã được hoán cải tuy có vẻ
nhẹ nhàng nhưng lại đổi mới kết cấu của truyện cũ.
Hai trường hợp dưới đây cho thấy việc đi tìm cội nguồn truyện cổ tích
quả là vấn đề khó, càng tìm những cội nguồn xa xôi lại càng khó khăn.
Truyện Người lấy ếch (số 129) sơ bộ tìm hiểu có thể kết luận là vay
mư ฀ ฀ ฀ợn của cốt truyện Thần ếch xanh trong Liêu trai chí d ฀ ฀ ฀ ฀ị .
Như Từ điển thần thoại Trung-quốc của Uéc-ne (Werner)[26] có nói đến,
người dân Nam Trung-quốc đặc biệt có tục sùng bái đối với loài ếch. Họ lập
miếu thờ chúng, chẳng hạn hiện tượng còn thấy ở các tỉnh Giang-tô, Trấn-
giang, v.v... Ở đây người ta cầu xin thần ếch xanh phù hộ cho mình buôn
bán phát tài và tránh các bệnh tật... Vì vậy, có thể tin truyện Thần Ếch Xanh
฀฀฀ trong Liêu trai chí d ฀ ฀ ฀ ฀ị bắt nguồn từ một truyện cổ tích dân
gian hay ít ra Bồ Tùng Linh cũng dựa vào tín ngưỡng mà hư cấu nên.
Nhưng truyện của Việt-nam tuy có một số tình tiết tương tự với truyện
của Liêu trai chí d ฀ ฀ ฀ ฀ị vẫn có cơ sở để nghĩ rằng nó cũng thoát thai từ
trong tín ngưỡng của người Việt nếu như truyện đó không chịu ảnh hưởng
trực tiếp từ một truyện nào khác ngoài truyện của Liêu trai. Hiện nay ở Việt-
nam đã không còn tục thờ thần ếch, hơn nữa, người Việt-nam lại là dân tộc
có tập quán dùng ếch làm thức ăn. Song từ xưa dân ta vẫn cho loài ếch là vật
linh thiêng, biết trước mưa gió, cũng linh thiêng không kém gì cóc. Ở Nghệ -
Tĩnh mãi đến ngày nay nông dân vẫn có thói quen xem xương đùi ếch để
đoán trước trời có mưa hay không, và mưa vào khoảng nào trong tháng. Lại
có câu: Ếch oa gọi ra mưa rào". Sách Thoái thực ký văn của Trương Quốc
Dụng có chép: "Nay tục cho rằng [năm nào] ếch (điền oa) kêu sớm mà tiếng
kêu nhộn nhịp thì được mùa, kêu muộn mà thưa thớt thì mất mùa. Lại những
con cóc [thiềm thừ] và nhái xanh [thanh oa] trong những tháng nắng mà [cất
tiếng] kêu thì có cái triệu sắp mưa"[27]. Không những thế, trước chúng ta
vào đầu thế kỷ, Đờ Grút (De Groot) đã sớm nói đến ý nghĩa của ếch nhái đối
với tín ngưỡng của các dân tộc phương Đông, nó là biểu tượng của sự phồn
thực. Điều này còn được trống đồng chứng minh[28]. Tiếp theo, Pen-li-ô (P.
Pelliot) cũng thông báo một nhận xét khi ông dịch quyển Chân lạp phong
th ฀ ฀ ฀ ฀ ฀ổ ký ra tiếng Pháp[29]: từ thế kỷ XIII, người Khơ-me
(Khmer) ở phía Nam Đông-dương cũng không có tục bắt ếch nhái làm thức
ăn. Sự việc đó hẳn có liên quan ít nhiều đến tín ngưỡng.
Những tài liệu cũng như ý kiến về ếch nhái nói trên sẽ giúp ta tìm hiểu
tín ngưỡng, phong tục tập quán của người Việt xa xưa liên quan đến truyện
Người lấy ếch. Đáng tin cậy hơn nữa là, trong truyện của chúng ta, nhân vật
nàng ếch lại mang cái tên là Bạch Nga Long và là con gái của Long Hải
Vương, tức là ếch nhưng lại có quan hệ trực tiếp đến nòi rồng. Những cái tên
này tuy có vẻ chẳng có gì là quan trọng, nếu gặp người kể chuyện ưa nói
phiếm chỉ, rất có thể đã bỏ qua. Nhưng thật may mắn, nó lại được bảo lưu
đến nay để cấp cho chúng ta một thông tin có thể liên quan đến nguồn gốc
truyện Người lấy ếch, nếu ta liên hệ truyện cổ tích này với một câu tục ngữ
của dân tộc Mông-cổ phản ánh một quan niệm cổ truyền của họ: Rắn và ếch
là những con vật thù ghét nhau, song chúng đều có họ hàng với Long vương
cả". Hơn cả chúng ta, người Mông-cổ tin rằng ếch có nhiều tài phép, ví dụ
có thể làm ra mưa đá. Nó hút lấy nước vào bụng rồi bằng phép huyền bí,
biến nước ấy thành những trận mưa đá, v.v...[30].
Như vậy phải chăng truyện Người lấy ếch của ta là do cha ông chúng
ta sáng tạo, có sự trùng hợp ngẫu nhiên hay cố ý nào đó với truyện Liêu trai
chí d ฀ ฀ ฀ ฀ị ? Hay phải chăng truyện ấy vốn có gốc từ một vùng xa xôi
nào đó (ví dụ Mông-cổ) rồi bằng một con đường nào đó truyền đến Vìệt-
nam? v.v... Tưởng cũng cần chờ sự tìm tòi nghiên cứu thêm của các nhà cổ
tích học.
Truyện Tinh con chuột (số 115) của ta kể câu chuyện một con chuột
sống lâu năm thành tinh nhân khi chủ nhà đi vắng hóa thân thành một người
giống hệt như chủ lén lút đi lại với vợ chủ. Cho đến khi việc vỡ lở vẫn
không chịu thôi. Do đó y đã gây ra vụ án oái oăm, nếu không có thần lực của
Phù Đổng thì cả vua lẫn quan đều bó tay. Truyện này có nhiều dị bản quốc
tế như của Lào, Khơ-me (Khmer), Ấn-độ, Trung-quốc, v.v..., nhưng có lẽ
bản của Trung-qu ฀ ฀ ฀ ฀ốc trong Bao Công kỳ án , tức là truyện Con mèo
mặt ngọc (án thứ 4) là gần với ta hơn cả. Phải chăng truyện của ta trực tiếp
bắt nguồn tư cốt truyện này? Xem xét kỹ truyện của Trung-quốc ta thấy
nhân vật phản diện ở truyện này gồm đến 5 con yêu"[31] chuột chứ không
phải 1 như truyện của ta... Cũng ở đây nữa, tình tiết của truyện Trung-quốc
không đơn giản như truyện của ta và các dị bản quốc tế khác, diễn biến câu
chuyện mỗi lúc một phức tạp làm cho người đọc có ấn tượng là tác giả Bao
Công kỳ án đã đi quá xa một truyện kể thông thường, có nghĩa là phần nào
đã tiểu thuyết hóa nó. Chính vì thế, chúng tôi ngờ truyện Con mèo mặt ngọc
là dựa trên cơ sở một truyện dân gian (cũng có thể là dựa trên một dị bản nào
đó tương đồng với truyện của ta) rồi phát triển thành, chứ không phải truyện
của ta vay mượn" truyện trong Bao Công kỳ án và rút số lượng nhân vật
phản diện từ năm xuống một. Căn cứ vào kết cấu và hình tượng của truyện,
có thể suy luận rằng, nếu truyện của ta có nguồn gốc ngoại lai chăng nữa thì
cũng có thể chịu ảnh hưởng của Ấn-độ gián tiếp qua truyện của Khơ-me
(Khmer), hoặc của Lào.
Mặt khác, theo Lê-vi (A. Lévi) trong Nghiên cứu truyện [cổ tích] và
tiểu thuyết Trung-quốc thì truyện trên của Trung-quốc, ngoài Bao Công kỳ