NGUỒN GỐC TRUYỆN CỐ TÍCH VIỆT – NAM
Phần 2
Nói đến cái "chung", chúng ta hãy hướng về một mảng gồm khá nhiều
truyện có những dấu hiệu cho biết chúng có nguồn gốc ngoại lai vì vẫn còn
những dị bản hoặc gần hoặc xa thuộc kho truyện của các dân tộc lớn nhỏ
trên các lục địa và đảo quốc. Trong đó đáng nêu lên đầu tiên - và cũng chỉ
nêu như thế trong tình hình tài liệu hiện nay - là một số những dị bản có liên
quan đến những truyện cổ tích và những huyền thoại Trung-quốc và Ấn-độ,
con đẻ của hai nền văn minh vĩ đại và cổ kính trên thế giới, lại gần gũi về
không gian với Việt-nam.
1. Trước hết, Trung-quốc là một nước tiếp liền biên giới với nước ta,
và như đã nói, là nước đã từng đóng vai "kẻ xâm lược và đô hộ" đất nước
chúng ta trong ngót mười thế kỷ; không những thế, mãi đến thời kỳ độc lập
sau này cha ông ta vẫn tiếp thu văn hóa Trung-hoa, sử dụng văn tự của họ,
nên giữa hai dân tộc dễ có những ảnh hưởng lẫn nhau trong phương thức tư
duy nghệ thuật. Văn học Trung-quốc lại là một trong những nền văn học vừa
phong phú, vừa đa dạng về nội dung cũng như hình thức. Văn học truyền
miệng hay văn học viết đều xuất hiện từ rất lâu đời, và quyện với nhau. Kho
tàng truyện tự sự dân gian nói chung và truyện cổ tích nói riêng của họ thật
đồ sộ, được ghi lại cũng khá sớm.
Từ thế kỷ thứ III trong kỷ nguyên chúng ta, thư tịch về truyện của
người Trung-quốc tích lũy được đã nhiều không kể xiết[10]. Chỉ kể những
tên sách chuyên tập hợp loại truyện cổ tích thần kỳ và truyền thuyết, thần
thoại, huyền thoại cũng đủ bề bộn. Nào là Liệt tiên truy ฀ ฀ ฀ện của Lưu
Hư ฀ ฀ ฀ ฀ ฀ớng Cao sĩ truyện của Hoàng Ph ฀ ฀ ฀ ฀ủ Mật , Bác vật chí
฀ ฀ của Tr ฀ ฀ương Hoa (thế kỷ III), Thần tiên truy ฀฀฀ện của Cát
H฀ ฀ồng , Sưu th ฀฀฀ ฀฀ần ký của Can Bảo (thế kỷ IV). Nào là Thần
d฀ ฀ ฀ị kinh , Sưu thần h ฀ ฀ ฀ ฀ ฀ ฀ ฀ậu ký , Linh ứng lục , U minh lục
฀฀฀ , Minh tư฀ ฀ ฀ ฀ ฀ ฀ ฀ ฀ờng ký , Dị uyển (thế kỷ V), Thuật dị ký
(th ฀ ฀ ฀ ฀ ฀ ฀ế kỷ VI), Chí quái lục , Linh quái lục (thế kỷ VII), Văn
ki ฀ ฀ ฀ ฀ ฀ ฀ ฀ ฀ ฀ến ký (thế kỷ VIII), Tập dị ký , Lục dị ký , Văn kỳ
l฀ ฀ ฀ục , Dậu dương t ฀ ฀ ฀ ฀ạp trở (thế kỷ IX), Thái-bình qu ฀ảng ký
฀ ฀ ฀ (th ฀ ฀ ฀ ฀ ฀ ฀ ฀ ฀ế kỷ X), Văn kiến tiền lục , Văn kiến hậu lục ,
T฀ ฀ ฀ ฀ ฀ ฀ ฀ ฀ục bác vật chí (thế kỷ XIII), Bao công kỳ án , Tây
dương ký ฀ ฀ ฀ (thế kỷ XVI), Liêu trai chí d ฀ ฀ ฀ ฀ị (thế kỷ XVII), Tân
tề hài ฀฀฀ (thế kỷ XVIII)[11]. Và còn vô số thư tịch khác không thuộc
loại sưu tập, nhưng trong đó chứa đựng rất nhiều truyện cổ hoặc những yếu
tố truyện cổ, như s ฀ ฀ ฀ ฀ử ký có Sử ký , Tả truyện ..., địa lý có Thủy kinh
chú ฀ ฀ ฀ , Sơn h ฀ ฀ ฀ ฀ ฀ải kinh , tiểu thuyết có Tam quốc diễn nghĩa
฀ ฀ , Th ฀ ฀ ฀ ฀ ฀ ฀ ฀ ฀ ฀ủy hử , Kim cổ kỳ quan , Cổ kim tiểu thuyết
฀ ..., giáo hu ฀ ฀ ฀ ฀ ฀ ฀ ฀ấn có Nhị thập tứ hiếu , Ám thất đăng ... vân
vân và vân vân.
Kho tàng truyện cổ Trung-quốc còn đặc biệt ở chỗ, từ rất xưa nó đã
thu hút truyện cổ của rất nhiều dân tộc. Trong quá trình phát triển và bành
trướng lâu dài để trở thành một đế quốc rộng lớn, truyện cổ tích của các dân
tộc ngoài Hán tộc, hoặc có biên cương bị gồm thâu vào bản đồ Trung-quốc,
hoặc trở thành những dân tộc phiên thuộc triều cống, mặc nhiên lớp này lớp
khác lần lượt nhập vào kho chung. Lấy một ví dụ: truyện Nàng Diệp Hạn -
một dị bản của truyện Tấm Cám, tức là nàng Tro Bếp phương Tây - được
chép trong sách Dậu dương t ฀ ฀ạp trở ฀ ฀ của Đoàn Thành Th ฀฀฀ức
với lời ghi chú của chính tác giả cho biết là sưu tầm được tại một địa điểm
thuộc "phương Nam" Trung-quốc, hẳn nằm vào trường hợp này, vì chủ yếu
nó chỉ xuất hiện và lưu truyền ở phương Nam mà dường như chưa tìm thấy
một dị bản nào ở phương Tây và phương Bắc Trung-quốc[12].
Ngoài ra, trong những thế kỷ đầu công nguyên, đạo Phật từ Ấn-độ
cũng được du nhập vào Trung-quốc, do đó nước này lại còn tiếp thu rộng rãi
các phật thoại thông qua việc truyền bá giáo lý. Những bích họa miêu tả một
loạt trích đoạn rút ở sự tích đức Phật còn được giữ lại trong hang đá Đôn-
hoàng ฀ ฀ , chứng tỏ chúng không phải chỉ được kể bằng miệng, mà từ khá
lâu còn được viết, được vẽ để cho tín đồ dễ thuộc, dễ hiểu. Do ảnh hưởng
của tư tưởng Phật giáo nên không chỉ có phật thoại, mà còn hệ thống truyện
cổ tích và huyền thoại sử thi của Ấn-độ, Ba-tư (Iran) v.v... cũng được lan
truyền vào Trung-quốc khá sớm.
2. Như đã nói, Ấn-độ là nơi được nhiều học giả phương Tây coi là cái
nôi của huyền thoại và cổ tích thần kỳ. Hơn bất kỳ kho tàng truyện cổ của
dân tộc nào, kho tàng truyện cổ tích nước này không những rất giàu về số
lượng mà còn có niên đại rất sớm vì chúng sớm được cố định hóa nhờ ghi
lên giấy mực. Bộ kinh Vê-đa (Véda: Tri thức) xuất hiện và hoàn chỉnh vào
khoảng từ 2.500 đến 500 năm trước công nguyên, bộ A-va-đa-na Ja-ta-ka
(Avadana Jataka: Lịch sử các tiền kiếp của đức Phật) thế kỷ III trước công
nguyên; bộ Ma-ha-bha-ra-ta (Mahâbhârata: Cuộc đại chiến Bha-ra-ta)
khoảng thế kỷ II trước công nguyên; qua nhiều lần hoàn chỉnh cho đến thế
kỷ IV sau công nguyên, Ra-ma-ya-na (Râmayana: Anh hùng ca Ra-ma) thế
kỷ II trước công nguyên; Ka-tha-xa-rit-xa-ga-ra (Kathâsaritsâgara: Đại
dương của dòng truyện, nói gọn là Biển truyện) vốn có từ thế kỷ II hoặc III
nhưng được biên soạn lại nửa sau thế kỷ XI; Pan-cha-tan-tơ-ra
(Panchatantra: Năm sách dạy [trẻ]) thế kỷ II đến V; Bri-hat-ca-tha
(Brihatcathâ: Truyện dài) thế kỷ II hoặc III cho đến thế kỷ V; Bri-hat-ca-tha
man-ja-ri (Brihatcathâ manjari: Bó hoa của truyện dài) thế kỷ VI; Vê-ta-la-
pan-ca-vi-mê-a-ti-ca (Vêtalapancavimeatika: 25 truyện quỷ Vê-ta-la) thế kỷ
XII[13] ... Và còn vô số những sưu tập khác, chẳng hạn những truyện giáo lý
Puy-ra-na (Purâna), hay Bha-ga-vat Gi-ta (Bhagavad Gitâ: Thánh ca thượng
đế), v.v... Chính vì được ghi chép rất sớm, truyện cổ tích thần kỳ Ấn-độ
phần lớn còn giữ được sắc thái quái dị hoang đường nguyên thủy của chúng.
Cái siêu nhiên thần bí trở thành một đặc điểm cơ bản và kho truyện cổ Ấn-
độ trong khi lan truyền qua nhiều dân tộc, vẫn bảo vệ được khá đầy đủ yếu
tố siêu nhiên thần bí, nên rất dễ phát hiện. Có phần chắc giả thuyết của một
số học giả phương Tây coi truyện cổ tích Ấn-độ là cội nguồn duy nhất của
cổ tích thần kỳ thế giới, bắt nguồn từ đó.
Truyện cổ tích Ấn-độ du nhập vào Trung-quốc ít nhiều dưới dạng bị
hoán cải trên cơ sở ngôn ngữ văn tự và nghệ thuật Hán, tức là Hán hóa. Ví
dụ quan niệm luân hồi, quan niệm quả báo đã mang nhiều sắc thái Trung-
quốc. Từ cái tên "Yama" (tiếng Phạn), hình tượng nhân vật làm chủ thế giới
âm phủ đã có một cái tên Hán mới đối với nước ta cũng rất quen thuộc là
"Diêm vương". Các hình ảnh âm phủ, địa ngục, dạ soa... ít nhiều đều bắt
nguồn từ đạo Phật. Truyện vua Thái Tông nhà Đường du lịch xuống cõi âm