NHÀ CỔ TÍCH HỌC NGUYỄN ĐỔNG CHI
Phần 1
Tiếp theo bộ Lược khảo về thần thoại Việt-nam[1], Kho tàng truyện
cổ tích Việt-nam là bộ sách thứ hai của Nguyễn Đổng Chi nghiên cứu về
truyện cổ dân gian. Mục đích của bộ sách này là giới thiệu và tìm hiểu
truyện cổ tích Việt-nam trong tư cách một sự tiếp cận hệ thống.
Công trình Kho tàng truyện cổ tích Việt-nam gồm 5 tập do Nhà xuất
bản Văn sử địa, Nhà xuất bản Sử học, Nhà xuất bản Khoa học xã hội in
trong những năm 1958 - 1982, nhiều tập, được tái bản nhiều lần với số lượng
rất lớn.[2] Và gần đây, năm 1993, lần đầu tiên bộ sách lại được in trọn bộ 5
tập, do Viện Văn học xuất bản. Sách in ra dù nhiều, nhưng bao nhiêu cũng
chưa đủ, vì từ lâu, niềm khao khát để có được bộ sách trọn vẹn, như một tài
sản tinh thần giữ lại cho con cháu, đã là điều mong ước phổ biến ở nhiều
người.
Chỉ có thể giải thích sự cuốn hút đáng mừng này chính là do bộ sách
đã đáp ứng được nhu cầu mê say đọc truyện cổ tích của ngượi đọc thông
thường - một thứ mê say được bồi đắp từ thuở lọt lòng - cũng như đã đáp
ứng nhu cầu tự thân về sự phát triển của công tác sưu tầm, nghiên cứu, và
đổi mới phương pháp nghiên cứu truyện cổ tích Việt-nam trong những năm
gần đây. Chính những điều đó càng góp phần khẳng định vị trí quan trọng
của tác giả Nguyễn Đổng Chi trên hành trình hiện đại hóa ngành folklore
học dân tộc.
Bằng cuộc đời văn nghiệp của mình, Nguyễn Đổng Chi đã được giới
nghiên cứu đánh giá cao ở những đóng góp tích cực cho nhiều bộ môn khoa
học xã hội. Riêng đối với khoa học văn học dân gian, thì có thể nói, cùng với
Lược khảo về thần thoại Việt-nam, sự thành công của Kho tàng truyện cổ
tích Việt-nam đã đưa ông lên hàng ngũ những người đứng đầu vinh dự nhất.
I. KHO TÀNG TRUYỆN CỔ TÍCH VIỆT-NAM - BỘ SÁCH LỚN
QUY TỤ MỌI NGUỒN CỦA TRUYỆN CỔ TÍCH
Mặc dù Nguyễn Đổng Chi đã nói môt cách khiêm tốn về bộ sách của
mình là chỉ giới hạn trong phạm vi truyện cổ tích của dân tộc Việt, mà chưa
có điều kiện đề cập đến kho tàng truyện cổ tích vô cùng phong phú của đồng
bào các dân tộc thiểu số, song với cách sưu tầm biên soạn tỷ mỷ thâu lượm
hết các nguồn tư liệu cụ thể, đặc biệt có thêm phần khảo di, trên cơ sở 201
cốt truyện của người Kinh, ông quả đã xây dựng được một tác phẩm có bề
dày đáng kể, có kết cấu hệ thống, cuốn hút tâm trí người đọc rộng rãi cũng
như giới nghiên cứu khoa học xã hội hàng mấy thập kỷ nay.
Bộ sách là biểu hiện của một công phu lao động nghiêm túc, một sự
trân trọng đáng quý đối với di sản văn học dân gian mà cụ thể là thể loại
truyện cổ tích của dân tộc ta. Ở đây, bao nhiêu vốn liếng cổ tích do người
Việt chắt chiu, sáng tạo, gom góp từ nhiều đời, đã được dồn lại, được chọn
lọc, sắp xếp và trình bày dưới dạng tinh kết. Hơn thế nữa, giá trị nhiều mặt
của loại hình cổ tích cũng được nhìn nhận một cách khái quát, toàn cảnh và
tổng hợp.
Hơn ai hết, Nguyễn Đổng Chi nhận thức được rằng trong nguồn gốc
sâu xa của lịch sử văn hóa dân tọc, truyện cổ dân gian nói chung hay truyện
cổ tích nói riêng từ rất sớm đã là món ăn tinh thần quan trọng, gắn bó chặt
chẽ với người Việt trong cuộc sống hàng ngày. Trải qua 1. 000 năm Bắc
thuộc, cùng với nhiều truyền thống văn hóa dân tộc không hề bị dập tắt, các
truyện dân gian về Lạc Long Quân - Âu Cơ, về nguồn gốc dân tộc con Lạc
cháu Hồng sinh ra từ bọc trăm trứng, đến các truyện địa linh nhân kiệt
Thánh Gióng, Tản Viên, Tô Lịch, Bà Triệu, Bà Trưng... cũng vẫn trường tồn
và có ảnh hưởng sâu đậm ở giữa đời sống. Những câu chuyện này đã sớm
được các trí thức phong kiến Việt-nam ghi chép trong những tác phẩm khởi
đầu như Báo cực truyện, Giao-chỉ ký, Ngoại sử ký (thế kỷ XII), Việt điện u
linh (Lý Tế Xuyên), Lĩnh-nam chích quái (Trần Thế Pháp, Vũ Quỳnh, Kiều
Phú, thế kỷ XIV-XV). Rồi những tập Đại-việt sử ký toàn thư |(Ngỗ Sĩ Liên),
những tộc phả hoặc thần phả do Nguyễn Bính biên soạn, Truyền kỳ mạn lục
(Nguyễn Dữ), Thiên Nam văn lục (Nguyễn Hàng), Công dư tiệp ký (Vũ
Phương Đề), Truyền kỳ tân phả (Đoàn Thị Điểm), Tang thương ngẫu lục
(Phạm Đình Hổ - Nguyễn Án), Vũ trung tùy bút (Phạm Đình Hổ), Kiến văn
tiểu lục (Lê Quý Đôn), Lịch triều hiến chương loại chi (Phan Huy Chú), Lan
Trì kiến văn lục (Vũ Trinh), Đại-nam nhất thống chi, Đại-nam liệt truyện
tiền biên (Quốc sử quán triều Nguyễn), Vân nang tiểu sử (Phạm Đình Dục)...
Nguyễn Đổng Chi đã có con mắt tinh đời khi tiếp cận lại giá trị nhiều mặt
của những tác phẩm trên và mạnh dạn tách ra từ đó nguồn truyện kể phong
phú của dân gian, làm sống trở lại giọng điệu, phong cách dân gian cho hầu
hết những câu chuyện vốn đã được định hình bởi các nhà văn bác học. Đó là
một ý hướng khoa học chính đáng, bởi lẽ trước khi trở thành văn bản cố
định, các tác phẩm này đã sống trong lòng quần chúng một cách hồn hậu,
đúng như nhận xét của Vũ Quỳnh: "Từ đứa trẻ đầu xanh đến cụ già tóc bạc
đều truyền tụng và yêu dấu" (Tựa Lĩnh-nam chích quái liệt truyện, 1492)[3].
Không phải chỉ "tìm sử trong truyện, tìm truyện trong sử" ở những tác
phẩm trên, Nguyễn Đổng Chi còn thu thập tư liệu từ hàng loạt tác phẩm
khác xuất hiện vào thời cận đại, như Truyện khôi hài (1882), Ước lược
truyện tích nước Nam (1887), Chuyện đời xưa lựa ngón lấy những chuyện
hay và có ích (1888) của Trương Vĩnh Ký, Chuyện giải buồn của Huỳnh
Tịnh Của (1880), Tập san Du Lâm và quan sát (Landes, 1886), Truyện đời
xưa mới in ra lần đầu hết (Génibrel, 1899), Nam hải dị nhân liệt truyện
(Phan Kế Bính), Truyện Trương Chi (Chu Ngọc Chi, 1928), Truyện Đức
Thánh Gióng Phù Đổng Thiên Vương (Lê Triệu Hoàn - Trần Trung Viên,
1929), Truyện cổ nước Nam (Nguyễn Văn Ngọc, 1932), Tô thị vọng phu
(Nguyễn Thúc Khiêm, 1936)... cùng nhiều sách báo tiếng Việt, tiếng Pháp
khác, v. v... Ngoài ta, Nguyễn Đổng Chi còn dựa vào nguồn tài liệu không
kém phần lý thú: các bản thần tích, thần phả ở miếu đền, các đạo sắc phong
thần, các bản xã chí ở nhiều địa phương khác nhau trong cả nước.
Trong tình hình tư liệu có thể, Nguyễn Đổng Chi lại mở rộng thêm
phạm vi nghiên cứu, hướng về một mảng khá nhiều những tác phẩm của
Trung-quốc và Ấn-độ - "hai nền văn minh vĩ đại và cổ kính trên thế giới, lại