NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI


KÌN CO2 A55”)

1. VỀ ĐẠO MẪU
Ngày nay, giữa các nhà khoa học và trong đời sống xã hội đang có cách gọi khác nhau, như Đạo Mẫu hay Tín ngưỡng thờ Mu. Đã có dịp chúng tôi chứng mình Đạo Mẫu Tam Phủ - Tứ Phủ đang trong quá trình biến đổi và phát triển từ tín ngưỡng thành (ôn giáo dân gian, và sử dụng khái niệm "Đạo" để chỉ hình thức tôn giáo tín ngưỡng này ?,
Bản thân Đạo Mẫu không chỉ đơn thuần là một hình thức tôn giáo tín ngưỡng đơn lẻ, mà là một hệ thống các tín ngưỡng dân gian. Ít nhất, chúng tôi cũng phân Đạo Mẫu thành ba lớp phát triển nối tiếp và tác động qua lại với nhau. Đó là lớp thờ Nữ Thần, thờ Mẫu và lớp thờ Mẫu Tam Phủ - Tứ Phủ '”. Có thể sơ đỗ hoá như sau: (xem sơ đồ 1).
Nếu như với lớp thờ Nữ Thần và thờ Mẫu, hệ thống điện thần và các nghỉ lễ thờ cúng còn tản mạn, tuỳ tiện, giống như nhiều hình thức tín ngưỡng dân gian khác, thì với Đạo Mẫu Tam Phủ - Tứ Phủ hệ thống điện thần và nghi lễ thờ cúng, lễ hội đã được quy chuẩn hoá khá hoàn chỉnh, trong đó Hầu bóng là một nghỉ lễ điển hình !?. Đạo Mẫu Tam Phủ - Tứ Phủ tuy hình thành trên cái nền của tín ngưỡng thờ Nữ Thần, thờ Mẫu, nhưng sau đó lại tác động trở lại các hình thức tín ngưỡng kia theo hướng "Tam Phù - Tứ Phủ hoá" các tín ngưỡng thờ Nữ Thần và thờ Mẫu.
NHẬN THỨC VỀ ĐẠO MẪU VÀ MỘT SỐ HÌNH THỨC SHAMAN CỦA CÁC DÂN TỘC NƯỚC TA
NGÔ ĐỨC THỊNH?)
Giữa Tam Phủ và Tứ Phủ có bước phát triển nội tại. Tam Phủ là ba miền của vũ trụ: Thiên Phủ (miền Trời), Địa Phú (miền Đất) và Thoải Phủ (miền Sông Nước), còn Tứ Phủ có thêm Phú Thượng Ngàn hay Nhạc Phủ (miền Rừng Núi!). Tương ứng với mỗi Phủ là một màu đặc trưng: Thiên Phủ - màu đỏ, Địa Phủ - màu vàng, Thoải Phủ - màu trắng và Nhạc Phủ - màu xanh. Đó là màu sắc y phục khi các vị Thánh giáng, còn là màu sắc của lễ vật và đồ thờ cúng. Đây là một quan niệm vũ trụ luận bắt nguồn từ quan niệm âm dương nguyên sơ của cư dân nông nghiệp phương Đông. Có thể sơ đồ hoá quá trình đó như sau. Xem sơ đồ 3).
Hệ thống điện thân của Đạo Mẫu mang tính chất đa thần, khoảng trên dưới 60 vị Thánh được xếp vào các Phủ khác nhau trong Tam Phủ - Tứ Phủ và được chia thành hàng, từ Ngọc Hoàng, Thánh Mẫu đến các Quan, Châu, Ông Hoàng, Cô, Cậu và cuối cùng là các vị Thánh Ngũ Hổ, Lưỡng Xà (Ông Lốt - Rắn). Có thể sơ đồ hoá hệ thống điện thần đó như sau: (Xem sơ đồ 3). Điều cần nhấn mạnh ở đây là các vị Thánh trong hệ thống thờ Mẫu nói chung và Tam Phủ - Tứ Phủ nói riêng đều đã được iịch sử hoá, "nhân thần hoá” và địa phương hoá, thành những nhân vật lịch sử có công với dân với nước. Chính điều đó làm cho Đạo Mẫu trở thành một mô thức mang tính lịch sử và chứa đựng chủ nghĩa yêu nước Việt Nam.
` PGS, TS, Viện Nghiên cứu văn hóa dân gian. ‡
NGÔ ĐỨC THỊNH
“————————————ỄễỄễỄễ——————ễ— CC
Trong hệ thống Điện Thần Đạo Mẫu Tam Phủ - Tứ Phủ kể trên, Thánh Mẫu Liễu Hạnh tuy xuất hiện muộn mắn (khoảng từ thế kỷ XVD, nhưng lại chiếm vị trí thần chủ cao nhất, tức Bà đồng nhất với Mẫu Thượng Thiên. Chính Thánh Mẫu Liễu Hạnh đã "trần thế hoá" Đạo Mẫu và trong điều kiện xã hội nho giáo suy tàn cuối thời phong kiến, nó đã thâm nhập và bắt rễ sâu vào đời sống xã hội Việt Nam.
Sơ đồ 1
NỮ THẦN

Sơ đồ 2 D Thiên phủ Thiên phủ Nhạc phủ Xem Âm Địaphủ Thoải Địa phủ
(thuỷ) phủ
Đạo Mẫu là tín ngưỡng bản địa lâu đời, nó từng tồn tại trong thời kỳ dài của xã hội phong kiến, nhất là xã hội phong kiến từ thế kỷ XV-XIX; vẫn tiểm ẩn và có chiều hướng phát triển trong xã hội đương đại ở cả đồng bằng và miền núi, đô thị và nông thôn, ở cả người Việt sinh
sống trong nước và nước ngoài..., tạo nên
nét nổi bật trong bức tranh chung vốn.
hết sức đa dạng và phong phú của tôn giáo tín ngưỡng của Việt Nam.
Sơ đồ 3 NGỌC HOÀNG
THÁNH MẪU (THIÊN, ĐỊA , THOẢI, NHẠC)
bc
(TỪ 5 - 10 VỊ QUAN)
CHẦU (TỪ 4-6-12 CHẦU BÀ)
ÔNG HOÀNG (TỪ 5-10 ÔNG HOÀNG)
cô (12 CÔ)
CẬU (10-12 CẬU)
NGŨ HỔ
LỐT
Tuy là một tín ngưỡng bản địa đích thực nhưng trong quá trình phát triển của nó, Đạo Mẫu đã tiếp thu không ít những ảnh hưởng của Đạo giáo, Phật giáo và thậm chí ca Nho giáo nữa. Đạo Mẫu lấy tôn thờ Mẫu (Mẹ) - Vị thánh sáng tạo và bảo trì cho Vũ trụ - Con người; là nơi con người ký thác những ước vọng. khát vọng về đời sống trần thế của innình, đạt tới sức khoẻ, tài lộc. Một tín ngưỡng vì và hướng về đời sống trần thế hiện hữu, chứ không phải là "cuộc sống" mai sau ở thế giới bên kia.
Đạo Mẫu là một tín ngưỡng của người Việt có khả năng (ích hợp tôn giáo tín NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI
5
=====—————ễễễ
ngưỡng cao làm cho điện thần và bộ mặt văn hoá của nó mang tính đa tín ngưỡng và đa văn hoá của không chỉ người Việt mà còn của nhiều dân tộc thiểu số khác hiện sinh sống trên đất nước Việt Nam. Hiếm có một tôn giáo tín ngưỡng nào lại có khả năng tích hợp văn hoá như Đạo Mẫu. Trong hệ thống điện thần của Đạo Mẫu hiện hữu các vị Thần có nguồn gốc từ các tộc người thiểu số, từ đó cũng tích hợp cả những hiện tượng sinh hoạt văn hoá, nhãy múa mang sắc thái các tộc người khác. Hiếm có một tôn giáo tín ngưỡng bản địa nào lại tiểm tàng sức fự biến đổi, "trẻ hoá" như Đạo Mẫu. Nó không chỉ tổn tại và phát triển trong điều kiện xã hội phong kiến quân chủ mang nặng hệ ý thức Nho giáo, mà còn tiểm tàng và bùng phát trong điều kiện xã hội đô thị hoá, công nghiệp hoá hiện nay.
Chúng ta hãy lấy ví dụ về fín ngưỡng Bà Chúa Kho ö Bắc Ninh và một số địa phương khác. Vốn khởi thuỷ là tục thờ Nữ Thần - Mẹ Lúa rất sơ khai và nguyên thuy, Bà Chúa Kho - Mẹ Lúa đã sớm hội nhập vào lớp tín ngưỡng thờ Mẫu vốn dày đặc ở Bắc Ninh, để rồi sau đó hay đồng "thời Mẹ Lúa - Mẫu đã được "lịch sử hoá", "cung đình hoá" thành Bà Chúa Kho lương thời nhà Lý đánh quân Tống, nhà Trần đánh Nguyên - Mông và thậm chí cả nhà Lê đánh quân Minh. Rồi Bà ẩn tàng trong thời gian dài, khiến ít ai nhận ra sự hiện hữu tín ngưỡng Bà Chúa Kho, để rồi Bà tự "đổi mới" trong thời kỳ Việt Nam đổi mới và mở cửa để trở thành Vị Thần chủ kho tiên - Nhà banb thời kinh tế thị trường!
Vậy căn cỗi nhận thức và căn cỗi xã hội nào là "mảnh đất" ra đời, tổn tại, hồi sinh và phát triển của Đạo Mẫu? Phải
chăng đó là xã hội nông nghiệp, nông thôn và nông dân, mà ở đó nền canh tác lúa nước và xã hội mang đậm tàn tích mẫu hệ với vai trò to lớn của người phụ nữ? Phải chăng đó còn là một xã hội manh nha và bắt đầu phát triển nền "thương nghiệp chợ quê" vào thế kỹ XVI - XVII và ở đó vẫn là vai trò trụ cột của người phụ nữ? Và phải chăng ngày nay với khung cảnh xã hội công nghiệp hoá, của nền kinh tế thị trường thủa giao thời lại là mảnh đất mới cho sự "phục hưng" của chính hình thức tín ngưỡng bản địa này?... Đó là những câu hỏi đặt ra mà các nhà nghiên cứu đã và đang tìm cách trả lời và lý giải.
2ø..VỀ HẦU BÓNG VÀ MỘT SỐ HÌNH THỨC SHAMAN
Đạo Mẫu không chỉ là một tín ngưỡng tôn giáo, mà Đạo Mẫu còn là uăn hoá, mà thông qua nghi lễ Hầu bóng - Lên đồng, qua hệ thống lễ hội với "tháng Tám giỗ Cha, tháng Ba giỗ Mẹ", qua các tục lệ và phong tục, nó thực sự là "một bảo tàng sống của văn hoá Việt Nam" cổ truyền. Ở đó, chúng ta nhận thấy những quan niệm, lối sống, cung cách sinh hoạt, những ước vọng của không chỉ của con người cổ truyền, mà còn của cả con người xã hội hiện đại nữa.
Bản thân Hầu bóng - Lên đồng không phải là một hình thức tín ngưỡng tôn giáo độc lập, mà chỉ là một nghi lễ, dù là nghi lễ tiêu biểu nhất của Đạo Mẫu. Về bản chất, nó là nghỉ lễ nhập hồn - xuất hồn nhiều lần của các thần linh Tam Phủ - Tứ Phủ vào thân xác của các Ông Đồng - Bà Đồng để cầu sức khoẻ và tài lộc.
Hầu bóng - Lên đồng cũng đã được đặt trong hệ thống Shaman của các tộc 6
NGÔ ĐỨC THỊNH
=————ễễễ—————ễ—_ -......
người khác nhau trên thế giới để xem xét. Vậy Shaman là gì? Xuất phát từ quan niệm rộng rãi nhất, Shaman được coi là hình thức nhập hồn hay thoát hồn của thần linh hay của bản thân các thầy shaman, tức tình huống mà các thầy shaman tự đưa mình vào frạng thát ngây ngất (ecstacy) để từ đó có thể tiếp nhận sức mạnh, năng lượng mang tính siêu nhiên, để họ có thể làm môi giới thông quan, giao tiếp với thần linh, nhằm đạt tới ước vọng về sức khoẻ, tài lộc và may mắn. Điểm khác biệt giữa Shaman và các hình thức cầu cúng thông thường khác là các thầy shaman bằng những kỹ thuật và tác động khác nhau, tạo nên trạng thái ngây ngất (ecstacy), từ đó làm môi giới giữa người trần và thần linh (9. Mức độ và các trạng thái ngây ngất (ecstacy) cũng rất khác nhau thể hiện ở các hình thức Shaman khác nhau của các dân tộc. Nếu quan niệm như vậy thì Hầu bóng - Lên đồng của Đạo Mẫu là một trong các hình thức của Shaman trên thế giới. Chúng ta có quyền tự hào vì còn giữ được và đống góp vào kho tàng văn hoá Shaman nhân loại một hình thức sinh hoạt tín ngưỡng - văn hoá độc đáo này.
Ngay trên đất nước ta, các nghi lễ mang tính Shaman còn ít nhiều nhận thấy ở các hình thức Then, hình thức cầu Nàng Hai của người Tày, Me Một và Lểu Nó của người Thái, Äfởi của người Mường, lễ đạp lửa RaJa của người Chăm, lễ P/ao của nhiều tộc người ở Tây Nguyên, nghi lễ chữa bệnh của người Bru-Vân Kiều, Wua /ếnh chữa bệnh của người H'mông, tục giáng bút (tức sự phán truyền của thần linh qua văn tự) của người Việt, thậm chí cố người còn nói tới trạng thái Shaman trong diễn xướng sử
thi của người Mường và các dân tộc Tây
Nguyên ()... °°
Hiện tượng Hầu bóng và các hình thức Shaman kể trên còn được so sánh với các hình thức Shaman khác ở các nước châu Á, như Kuí của người Hàn Quốc, Sư Công của người Shaman của người Mãn thời nhà Thanh (Trung Quốc), các hình thức Shaman chữa bệnh ở người Sebirie (Nga) và ở người Malayxia, ... (Ê).
Choang,
Người ta cũng đã tiếp cận với các hình thức Shaman này từ góc độ âm thần uè trị liệu. Theo đó Shaman có thể được hiểu như là cách thức chấp nhận một hệ thống quan điểm tâm linh và gắn với nó là một hệ thống giải thích bệnh tương ứng. Hệ quả là những thầy shaman có điều kiện giải thoát khỏi sự bế tắc và đánh thức ở mình một năng lực sống mạnh mẽ và cố ý nghĩa hơn trong cộng đồng và hoà nhập vào xã hội.
Người ta cũng đã bàn bạc tới cách nhìn nhận và thái độ xã hội đối với Đạo Mẫu và các hình thức Shaman, trong đó có Hầu bóng - Lên đồng. Không ít người đặt câu hỏi là Đạo Mẫu và Hầu bóng có. điều gì là tiêu cực, mê tín, không phù hợp với nhận thức và lối sống của con người xã hội hiện đại?
Trước nhất, đây là một đức fin của đông đảo quần chúng nhân dân không chỉ bó hẹp trong nông dân, nông thôn mà còn các tầng lớp khác ở đô thị nữa. Chúng ta có dịp về hành hương ở Phủ Giầy, trung tâm thờ Mẫu của Việt Nam với lễ hội "Tháng Ba giỗ Mẹ" thật kỳ vĩ. Chúng ta hãy đến thăm Phú Tây Hồ - nơi thờ phụng Thánh Mẫu Liễu Hạnh để thấy người đô thị ở Hà Nội và các thành phố NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI
Ẵ
— CC
khác trong cả nước đến đây dâng lễ như thế nào? Chúng ta cũng có thể đi cầu tài cầu lộc ở Đền Bà Chúa Kho ở Bắc Ninh vào dịp đầu năm và cuối năm với hàng chục ngàn người mỗi ngày, với đủ mọi tầng lớp xã hội, trong đó phần lớn là người đến từ các đô thị.
Đây là đức tin vào sự linh thiêng, phù hộ độ trì của Thánh Mẫu đối với con người, ngày nay đời sống tuy đã được nâng cao, nhưng vẫn còn đầy rẫy sự bất trắc của một xã hội chịu sự chi phối của kinh tế thị trường. Sự khác biệt cơ bản giữa Đạo Mẫu và các hình thức Shaman với các tôn giáo tín ngưỡng khác ở chỗ nó không hướng về "đời sống" bên kia sau cái chết, mà là đời sống thực tại với ước vọng sức khoẻ, tài lộc và may mắn. Đó là ước vọng mang đầy tính huyền bí và hấp dẫn với tất cả mọi người ở mọi thời đại l
Đạo Mẫu còn chứa đựng những giá trị lịch sử truyền thống, giá trị đạo đức và giá trị uăn hoá sâu sắc. Đó là tâm thức "uống nước nhớ nguồn", "hướng về cội nguồn", tôn vinh những người có công với dân với nước. Có thể nói với xu hướng "lịch sử hoá", "địa phương hoá", Đạo Mẫu đã trở thành một biểu tượng của chủ nghĩa yêu nước Việt Nam, mà trong đó người mẹ - mấu là nhân vật trung tâm. Thật tự hào và vinh dự cho một dân tộc đã tự lựa chọn hình tượng Mẹ - mẫu để tôn vinh, thờ phụng và ký thác vào đó niềm tin của mình! Đó chính là giá trị nhân bản, giá trị đạo đức và giá trị truyền thống Việt Nam!
Đạo Mẫu và các hình thức Shaman giáo đều ẩn chứa những giá trị uăn hoá rất phong phú. Đó là kho tàng truyền thuyết, thần tích, huyền thoại về các
thân linh, đó còn là các hình thức diễn xướng với âm nhạc, ca hát, nhảy múa, các hình thức trang trí, kiến trúc,... Nhiều người đã nói tới Diễn xướng Đạo Mẫu như là một hình thức sân khấu tâm linh hay cao hơn là cả một uăn hoá Đạo Mẫu. Chỉ riêng nghi lễ Hầu bóng - Lên đồng của Đạo Mẫu đã sản sinh ra loại hình ân nhạc - hát uăn, mà theo ý kiến của Giáo sư Trần Văn Khê, đó là một trong hai loại hình âm nhạc dân ca tiêu biểu của người Việt đóng góp vào kho tàng âm nhạc thế giới.
Chính những giá trị lịch sử, truyền thống, đạo đức văn hoá kể trên đã luôn đặt Đạo Mẫu vào vị trí những tôn giáo tín ngưỡng bản địa hàng đầu của các dân tộc Việt Nam.
Vậy Đạo Mẫu và các nghỉ lễ Hầu bóng - Lên đồng có khía cạnh nào tiêu cực, lạc hậu trong điều kiện xã hội hiện nay? Tất nhiên là có. Bản thân Đạo Mẫu, như có lần chúng tôi đã nói, nó là hệ thống các tín ngưỡng Ở các trình độ phát triển rất khác nhau, từ sơ khai, nguyên thuỷ như các hình thức thờ Nữ Thần đến các hình thức phát triển cao hơn là thờ Mẫu Tam Phủ - Tứ Phủ. Do vậy, nó rất phức tạp, chứa đựng nhiều tàn tích cổ xưa, mà trong xã hội hiện tại không mấy phù hợp.
Bản thân tôn giáo tín ngưỡng đều hướng về cái thiện, cái đẹp đẽ, cao cả - Chân, Thiện, Mỹ. Tuy nhiên, mọi tôn giáo tín ngưỡng không phải là tổn tại trong "chân không” mà là frong xã hội con người. Con người trong xã hội không chỉ hướng về nó, tôn vinh nó, mà còn lợi dụng nố vì các mục đích khác nhau, thậm chí phản lại tính nhân bản, tính văn hoá vốn có của tôn giáo tín ngưỡng. 8
NGÔ ĐỨC THỊNH
=————ễễễ ...cc Ẩ.ẢốẢẶẢ=== ^^ ———————————
Vậy thái độ của chúng ta nên như thế nào ? Loại bỏ nó ư ? Đã có lúc chúng ta nghĩ như vậy và thực tế thế nào thì mọi người đều đã rõ. Có lẽ hợp lý hơn cả vẫn là "gạn đục khơi trong", hỗ trợ, phát huy mặt tích cực là cơ bản, để dần hạn chế những mặt tiêu cực, lỗi thời.
N.Đ.T
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Ngô Đức Thịnh (chủ biên). Há¿
Uữn. Nxb. Văn hoá dân tộc, H., 1992 l 2. Ngô Đức Thịnh (chủ biên). Đạo
Mẫu ở Việt Nam. Nxb. Văn hoá Thông tin, H., 1996
3. Ngô Đức Thịnh. Hát uăn uà nghỉ lễ Hầu bóng - Lên đồng, một hình thúc sinh hoạt tín ngưỡng - uăn hoá cộng đồng. Tạp chí Văn hoá dân gian, số 4, 1991
4. Alida
Tôcarép. Các hình thát tôn giáo sở khai. Nxb. Chính trị quốc gia. H.,
5. - Nguyễn Thu Yên. Khỏo sát yếu tố
Shaman trong Then của người Tày. Hội thảo
Quốc tế "Tín ngưỡng thờ Mẫu và lễ hội Phủ Giầy" Hà Nội, 31/3 - 1/4/2001.
- Cầm Trọng. Phi Một - một hình thức chữa bệnh của Shamnan người Thái. Hội thảo Quốc tế "Tín ngưỡng thờ Mẫu và lễ hội Phủ Giầy" Hà Nội, 31/3 - 1/4/2001.
- Tô Ngọc Thanh. Âm nhạc Shaman của người Thái Đen ở Việt Nam. Hội thảo Quốc tế "Tín ngưỡng thờ Mẫu và lễ hội Phủ Giầy" Hà Nội, 31/3 - 1/4/2001.
- Bùi Chỉ. Mới của người Mường ở Hoà Bình. Hội thảo Quốc tế "Tín ngưỡng thờ Mẫu và lễ hội Phủ Giầy" Hà Nội, 31/3 - 1/4/2001.
- Trần Hữu Sơn. Shamnan của người NH mông ở Lào Cai. Hội thảo Quốc tế "Tín ngưỡng thờ Mẫu và lễ hội Phủ Giầy" Hà Nội, 31/38 - 1/4/2001.
- Ngô Văn Doanh. Múa Shaman trong lễ hội RỤa Nưgar của người Chăm. Hội thảo Quốc tế "Tín ngưỡng thờ Mẫu và lễ hội Phủ Giầy" Hà Nội, 31/3 - 1/4/2001.
Tô Đông Hải Một số hình thức Shaman của các dân tộc ở Tây Nguyên. Hội thảo Quốc tế "Tín ngưỡng thờ Mẫu và lễ hội Phủ Giầy" Hà Nội, 31⁄3 - 1/4/2001.
- Gabor Vargyas. Shaman chưa bệnh của người Bru-Vân Kiều. Hội thảo Quốc tế "Tín ngưỡng thờ Mẫu và lễ hội Phủ Giây" Hà Nội, 31/3 - 1/4/2001.
- Vũ Ngọc Khánh. Hiện tượng giáng bút trong thờ phụng thân thánh ở Việt Nam. Hội thảo Quốc tế "Tín ngưỡng thờ Mẫu và lễ hội Phủ Giầy" Hà Nội, 31/3 - 1/4/2001.
- Phan Đăng Nhật. Trạng thái tâm thần của nghệ nhân khi diễn xướng Sử thi. Hội thảo Quốc tế "Tín ngưỡng thờ Mẫu và lễ hội Phủ Giầy" Hà Nội, 31/3 - 1/4/2001.
6. - Laurel Kendall. Khi nào fh? Kut giống như hiện tượng Lên đồng: Một sự ghi chép về so sánh giữa lên đồng của người Việt Nam và Hàn Quốc. Hội thảo Quốc tế "Tín ngưỡng thờ Mẫu và lễ hội Phủ Giầy" Hà Nội, 31/3 - 1/4/2001.
- Cố Lạc Chân. Trang phục của thày cúng (Shaman) của người Choang ở Quảng Táy. Hội thảo Quốc tế "Tín ngưỡng thờ Mẫu và lễ hội Phủ Giầy" Hà Nội, 31⁄3 - 1/4/2001.
- Đào Lập Phiên. Việc cúng tế Shaman trong cung đình nhà Thanh. Hội thão Quốc tế "Tín ngưỡng thờ Mẫu và lễ hội Phủ Giầy" Hà Nội, 31/3 - 1/4/2001.
- M.M. Balazer. Sự phục hồi Shaman ở Xêbêri. Hội thảo Quốc tế "Tín ngưỡng thờ Mẫu và lễ hội Phủ Giầy" Hà Nội, 31/3 - 1/4/2001.
- Marina Roseman. Shœnữn của người Maiayxia. Hội thảo Quốc tế "Tín ngưỡng thờ Mẫu và lễ hội Phủ Giây" Hà Nội, 31/3 - 1/4/2001.