Phân tích đoạn trích Con đường trở thành “kẻ sĩ hiện đại” của Nguyễn Khắc Viện

Đề  bài: Phân tích đoạn trích Con đường trở  thành “kẻ  sĩ hiện đại” của Nguyễn  <br /> Khắc Viện<br /> <br /> Bài làm<br /> <br /> Nguyễn Khắc Viện là nhà khoa học, nhà văn hóa lớn, nhà hoạt động xã hội có uy tín. Ông  <br /> là một kẻ sĩ hiện đại đã hoạt động hết mình trong việc làm cho thế giới hiểu đúng về đất <br /> nước và con người Việt Nam, xây dựng một xã hội Việt Nam văn minh, dân chủ. ông đã  <br /> viết hàng trăm bài báo, chủ  biên nhiều sách tiếng Pháp và tiếng Việt được đánh giá cao <br /> trong và ngoài nước về các lĩnh vực: chính trị, văn hóa, văn học, lịch sử, y học, tâm lí trẻ <br /> em,... Một trong những tác phẩm nổi tiếng của ông là cuốn Bàn về đạo Nho (1993). Đoạn <br /> trích Con đường trở thành “kẻ sĩ hiện đại” được trích từ bài Noi theo đạo nhà trong cuốn <br /> Bàn về đạo Nho (1993). Đoạn trích tập trung thể hiện quá trình tu dưỡng, rèn luyện của  <br /> bản thân tác giả, cũng như  gợi ý về  con đường phấn đấu trở  thành kẻ  sĩ hiện đại của  <br /> người trí thức Việt Nam nói chung luôn thấm nhuần đạo lí Nho gia ­ những người trí thức <br /> của một dân tộc vôn có truyền thống văn hóa riêng của mình. Qua đó tác giả cũng muốn  <br /> gửi gắm đến người đọc về  chính kiến và đạo lí của một kẻ  sĩ trong bối cảnh xã hội có <br /> những thay đổi lớn lao.<br /> <br /> Trong đoạn trích này, ngoài việc kể về quá trình tu dưỡng của bản thân, tác giả còn phân  <br /> tích, định hướng cho người đọc hiểu rõ và noi theo những yếu tố tích cực, những ưu điểm <br /> của Nho giáo. Trước hết, theo ông, Nho giáo có cái gốc duy lí, không đối lập với khoa <br /> học: Cái gốc duy lí của đạo Nho không đối lập với khoa học, với học thuyết Mác,... và  <br /> đặt vấn đề  xử  thế  một cách rõ ràng và đầy đủ  hơn nhiều học thuyết khác: Cơ  sở  nhân <br /> bản, lấy con người, lấy cuộc sống xã hội làm gốc, đúng vậy. Phân tích xã hội, để hiểu rõ  <br /> lịch sử, xác định đường lối thì chủ  nghĩa Mác hơn hẳn, nhưng Mác trong đạo lí không <br /> được nổi bật và cụ thể như trong Nho giáo. Có thể nói không có học thuyết chủ nghĩa nào  <br /> đặt vấn đề “xử thế” rõ ràng và đầy đủ như  vậy. Đặc biệt, tác giả  rất quan tâm về  cách  <br /> ứng xử của nhà Nho đối với vua chúa: Nhưng thích hơn cả là chuyện một nhà nho được <br /> vua gọi lên, bảo: "Nhà vua nên đến thăm tôi hơn là tôi đến thăm nhà vua". Vua hỏi vì sao ­ <br /> "Vì nếu tôi đến thì tôi mang tiếng là nịnh vua, còn vua đến tôi thì vua được tiếng là tôn  <br /> trọng người hiền, quý kẻ  sĩ". Cách  ứng xử  này cho ta thấy cái cốt cách của kẻ  sĩ ­ rất  <br /> khẳng khái, ngay thẳng, không sợ  uy quyền, không nịnh bợ,... Thứ  hai, ông còn rất quan <br /> tâm đến vấn đề tu thân và luôn đề cao trách nhiệm của con người đối với xã hội. Đặt con <br /> người trong mối quan hệ với người thân yêu và trong cộng đồng. Tác giả không đặt mối  <br /> quan hệ giữa các thành viên trong cộng đồng ngang nhau mà khuyên con người ta phải yêu <br /> thương những con người trong gia đình mình trước rồi mới yêu đến người khác: Không <br /> cường điệu lên và yêu hết mọi người ngang nhau, mà phải yêu bố mẹ mình, vợ con mình <br /> đã rồi mới đến yêu người khác. Gốc rễ của vấn đề tu thân là chữ nhân. Cả đạo Nho xoay  <br /> quanh một chữ. Đây chính là vấn đề cốt lõi của đạo Nho. Vậy thế nào là nhân ? Theo tác  <br /> giả, nhân là tính người, khác với thứ vật. Nhân là tình người, nối kết người này với người  <br /> khác. Như vậy trong đạo Nho thì chữ nhân luôn lấy tình người là nguyên tắc ứng xử cao <br /> nhất. Trên cơ sở đó, tác giả  đưa ra ý niệm về  một con người trưởng thành cần phải có, <br /> đó là phải biết tự kiềm chế, khắc kỉ, khép mình vào lễ  nghĩa [...] mở rộng tầm nhìn, lấy <br /> “văn” mà tô đẹp mới thành người [...] gắn bó với người khác thì mới thật là người. Có  <br /> thấu hiểu bản thân, tri thiên mệnh mới là con người trưởng thành. Thứ ba, trong hệ thống  <br /> ứng xử của Nho giáo, tinh thần có mức độ (không cực đoan, thái quá) luôn hiện diện, luôn  <br /> giữ  được ý chí lập trường ­ không yêu hết thảy mọi người ngang nhau, lấy ân báo ân, <br /> trọng sự  công bằng: Lấy ân báo ân nhưng cũng không đến mức lấy ân báo oán, mà báo  <br /> oán thì lấy công bằng mà xử lí, nhận rõ điều gì là phi pháp, nhưng cũng không nhẫn tâm <br /> đến mức đi tố cáo bố mẹ  với nhà chức trách. Vì cao hơn pháp luật là tình người, là lòng <br /> nhân,... Như  thế, Nguyễn Khắc Viện đã đánh giá Nho giáo theo tinh thần khẳng định, <br /> được nhìn từ góc độ tu dưỡng đạo đức cá nhân và được trình bày xoay quanh vấn đề đạo <br /> lí. Ưu điểm lớn nhất của Nho giáo trong sự tiếp thu của tác giả  là nguyên tắc ứng xử, là  <br /> tình nhân ái.<br /> <br /> Trong đoạn trích, tác giả  đã có một cái nhìn mở  đối với vấn đề  chính kiến. Cái nhìn ấy <br /> gián tiếp nói lên tính biến động của thời đại chúng ta ­ một thời đại của sự cọ xát, va đập <br /> giữa nhiều học thuyết, nhiều đường lối chính trị khác nhau, nhiều giá trị được nhận thức, <br /> đánh giá lại. Trong bối cảnh ấy, sự thay đổi chính kiến của người kẻ sĩ hiện đại, nếu có  <br /> cũng là chuyện dễ hiểu, đáng cảm thông, với điều kiện anh ta phải giữ vững đạo lí. Khi  <br /> nhận thấy một đường lối chính trị  không còn phù hợp với sự  phát triển của đất nước,  <br /> không lấy hạnh phúc của con người làm mục tiêu phấn đấu, người kẻ sĩ có thể từ bỏ nó. <br /> Sự thức thời trong trường hợp này có một ý nghĩa tích cực. Theo tác giả, chính kiến (hiểu  <br /> là quan điểm chính trị, thái độ  chính trị) là cái có thể  thay đổi tùy hoàn cảnh xã hội, còn <br /> đạo lí là cái phải luôn giữ vững. Tác giả không giải thích vế thứ nhất, nhưng ta hiểu trong  <br /> quan niệm của ông (cũng như của nhiều người), chính trị là cái có tính nhất thời, gắn với <br /> từng giai đoạn lịch sử  cụ  thể. Khi làm chính trị, người ta phải biết tùy cơ   ứng biến và  <br /> việc hoạch định đường lối cho<br /> <br /> sự phát triển của đất nước không phải chỉ làm một lần là xong. Nó luôn phải được nhận <br /> thức lại, bổ  sung thêm, điều chỉnh, sửa đổi, trên cơ  sở  thu nạp thêm nhiều dữ  kiện mới  <br /> nảy sinh trong cuộc sống đầy biến động. Với vế thứ hai, tác giả có nói rõ hơn (dù không  <br /> tập trung vào một đoạn nào cụ thể). Đúng là không thể thay đổi đạo lí, vì đạo lí là yếu tố <br /> cơ bản tạo nên nhân cách, làm cho con người sống cho ra con người, biết khép mình vào  <br /> lễ nghĩa, thấu hiểu bản thân, tri thiên mệnh, không vì giàu sang mà sa đọa, không vì nghèo  <br /> khó mà xa rời, không khuất phục trước uy quyền, thời buổi nào cũng giữ  được đường đi <br /> và đặc biệt là giúp cho con người gắn nối được với truyền thống tốt đẹp của ông cha, <br /> không bị đứt hết gốc rễ. Điều này không hề mâu thuẫn với điều tác giả viết: Thế nào là <br /> nhân? Cả đạo Nho xoay quanh một chữ. Nhân và đạo lí dĩ nhiên không phải là một. Nhân  <br /> là khái niệm triết học của Khổng Tử, còn đạo lí là tinh thần của triết học Khổng Tử mà <br /> tác giả  chiêm nghiệm thấy và rút ra được để  thành chữ  nhân. Như  vậy, đạo lí là gốc rễ <br /> tồn tại của đời sống tinh thần, mất đạo lí là mất con người, mất bản năng của chính <br /> mình. Nhìn chung, tác giả đã có một cái nhìn duy lí, thấu suốt về vấn đề, có tinh thần tự <br /> chủ cao độ, hiểu rất rõ việc mình cần làm, đang làm. ông không hề né tránh đối thoại với  <br /> những người chê trách mình, thẳng thắn thừa nhận mình có thay đổi chính kiến. Qua cách <br /> lí giải vấn đề  của ông, ta thấy ở  ông nổi bật cốt cách của một kẻ  sĩ thấm nhuần đạo lí <br /> nho gia, tiếp thu được tinh thần duy lí của phương Tây và có những đường nét như là gàn  <br /> (theo một góc nhìn nào đó) của ông đồ Nghệ.<br /> Được sinh ra trong một gia đình nhà nho, được học và hoạt động  ở  phương Tây nhưng <br /> ông vẫn thấy được giá trị  của đạo đức của một nhà nho trong đời sống hiện đại. Chính <br /> những nguyên tắc  ấy đã giúp ông thành đạt, sống có ý nghĩa với xã hội. Tác giả  thấm <br /> nhuần truyền thống đạo lí Nho gia và biết rút ra những tinh hoa từ nhiều thuyết học khác, <br /> đặc biệt là học thuyết Mác để  tự  xác lập được một tư  thế  dấn thân, một cách dấn thân  <br /> hợp lí và có hiệu quả. Ông dám bày tỏ chủ kiến trên cơ sở phân tích một cách duy lí, khoa <br /> học các mặt ưu điểm, nhược điểm của từng học thuyết: Nhân văn là tìm hiểu con người  <br /> về cả ba mặt sinh học ­ xã hội ­ tâm lí để cố luyện mình theo ba hướng: dưỡng sinh (thầy  <br /> Khổng bỏ  qua mặt này), xử  thế, tu thân (Mác xem nhẹ  mặt này). Khi bàn về  nhiệm vụ <br /> của nhà Nho trong xã hội hiện nay, tác giả  khẳng định: Đóng góp phần mình cho cuộc <br /> đấu tranh cứu nước, xây dựng dân chủ, khoa học nhân văn là ba bước đường tôi đã lựa  <br /> chọn. Quan niệm này thể hiện tác giả là người vừa có sự  tiếp thu tiến bộ của Nho học,  <br /> vừa kế  thừa quan điểm của chủ  nghĩa duy vật biện chứng, vừa thể  hiện chủ  kiến của  <br /> mình,... ông luôn giữ  được thái độ  độc lập với thế  quyền (tác giả  thích cách  ứng xử <br /> truyền thống của nhà nho đối với vua chúa), không đồng nhất con người chính trị với con  <br /> người đạo lí và tuyên bố  thẳng thắn cách liên minh với chính trị  của mình: Có thể  liên <br /> minh chính trị với quý, chỉ  kết bạn với người có “đạo”, dù là “đạo” khác. Liên, minh chỉ <br /> nhất thời, nghĩa là bạn lâu dài. Trong việc hoàn thiện nhân cách, tác giả còn bị ảnh hưởng  <br /> từ  tấm gương của người cha là ông Nguyễn Khắc Niêm. Tuy không phải là tất cả, giúp  <br /> tôi nên người nhưng ông vẫn là một tấm gương sáng về  học tập và tu dưỡng. Tác giả <br /> không tuyệt đối hóa vai trò và ảnh hưởng của Khổng Tử nhưng cũng không phủ nhận vai <br /> trò ảnh hưởng của thuyết Khổng Tử đối với xã hội hiện đại: Tôi không xem ông Khổng  <br /> là một vị thánh mà chỉ xem là một trong những bậc thầy lớn nhất đã giúp cho loài người <br /> tiến lên thành người, và nay vào cuối thế  kỉ  này, ngẫm lại nhiều điều ông dạy vẫn còn  <br /> rất bổ ích. Con người muốn hoàn thiện mình cần phải chắt lọc và học tập không ngừng. <br /> Học từ  tấm gương sáng của người thân, từ  những học thuyết tích cực và tiến bộ  của  <br /> người đi trước để lại.<br /> <br /> Trong bối cảnh chính trị, xã hội phức tạp và quá trình Việt Nam giao lưu hội nhập với thế <br /> giới hiện nay, việc phấn đấu trở  thành kẻ  sĩ hiện đại có ý nghĩa rất quan trọng đối với <br /> tầng lớp trí thức, vì nó giúp họ đứng vững được trước nhiều cám dỗ, đặc biệt là cám dỗ <br /> vật chất, giữ được cái gốc đạo lí, không đứt hết gốc rễ với truyền thống. Đồng thời, nó <br /> cũng giúp họ  khôi phục được vị  trí đáng trọng của mình trong xã hội với tư  cách là một  <br /> tầng lớp tinh hoa, có nhiều cống hiến xứng đáng cho công cuộc xây dựng một xã hội công <br /> bằng, dân chủ, văn minh. Trên thực tế, trí thức và kẻ sĩ hiện đại không phải là một. Đây  <br /> là hai phạm trù có sự khác biệt về chất; từ trí thức đến kẻ  sĩ hiện đại có một quãng dài <br /> cần vượt qua bằng sự  tu dưỡng bản thân không ngừng kết hợp với sự  mài sắc ý thức <br /> cống hiến cho đất nước, cho dân tộc, theo tinh thần của những nho sĩ chân chính xưa. Xét <br /> trong bối cảnh rộng, việc người trí thức phấn đấu trở  thành kẻ  sĩ hiện đại hoàn toàn <br /> thuận với con đường phát triển của xã hội Việt Nam hiện nay: phát huy sức mạnh truyền  <br /> thống, thấu hiểu những kinh nghiệm quý báu của thế  giới để  tạo nên một cuộc bứt phá <br /> tốt đẹp hướng về tương lai.<br /> <br /> Bài học lớn nhất mà chúng ta rút ra được từ  trường hợp tu dưỡng, rèn luyện của tác giả <br /> chính là bài học về đạo lí. Cái gốc của đạo lí, của lí tưởng, của nguyên tắc sống là tình <br /> người, là cái tâm. Mặt khác, cũng cần phải biết kết hợp hài hòa giữa truyền thống và hiện <br /> đại, và dù hoàn cảnh sống nào thì quan trọng nhất vẫn là đạo lí, thể hiện qua mối quan hệ <br /> giữa người với người.<br /> <br />  <br />