Soå tay kyõ thuaät CBBQ Gioáng-SSC 2010
119
PHAÀN 5
COÂN TRUØNG HAÏI KHO
I -TOÅN THAÁT DO COÂN TRUØNG VAØ CAÙC NGHIEÂN CÖÙU VEÀ COÂN TRUØNG
1. Toån thaát do coân truøng gaây haïi
Theo ñaùnh giaù cuûa Toå chöùc Noâng Löông Lieân Hôïp Quoác - FAO (Food and
Agriculture Organization), toån thaát do coân truøng gaây haïi ñoái vôùi nguõ coác döï tröõ treân
toaøn theá giôùi haøng naêm vaøo khoaûng 10%, coù nghóa laø 13 trieäu taán nguõ coác ñaõ bò maát
chæ do coân truøng vaø 100 trieäu taán ñaõ bò maát giaù trò (Wolpert, 1967). Theo Snelson
(1987) söï toån haïi ôû caùc vuøng nhieät ñôùi vaø baùn nhieät ñôùi cao hôn so vôùi vuøng oân
ñôùi.
Theo coâng boá cuûa FAO (Anon, 1979), chæ keå rieâng caùc keát quaû nghieân cöùu cuûa
caùc taùc giaû Myõ veà maát maùt nguõ coác sau thu hoaïch vaøo naêm 1967 ôû caùc nöôùc coâng
nghieäp phaùt trieån ñaõ leân tôùi 42 trieäu taán, töùc baèng 95% toång saûn löôïng thu hoaïch
cuûa Canada hay baèng gaáp ñoâi saûn löôïng löông thöïc trong naêm 1992 cuûa nöôùc ta. ÔÛ
khu vöïc Ñoâng Nam AÙ, nhöõng naêm qua ñaõ xaûy ra moät soá vuï dòch haïi lôùn do coân
truøng gaây ra ñoái vôùi nguõ coác, laøm toån thaát tôùi treân 50%.
Ngoaøi thieät haïi veà soá löôïng ñaõ neâu treân, chuùng coøn laøm giaûm chaát löôïng noâng
saûn phaåm vaø haït gioáng laøm giaûm uy tín haøng hoùa treân thò tröôøng.
2. Nghieân cöùu veà coân truøng haïi kho
Treân theá giôùi, vieäc nghieân cöùu veà baûo quaûn noâng saûn vaø vieäc thoáng keâ caùc
thieät haïi do saâu moït gaây ra ñaõ ñöôïc baét ñaàu töø raát sôùm vaø thu huùt ñöôïc söï quan taâm
cuûa nhieàu nhaø khoa hoïc.
Theo Henderson and Chistenson (1961) coù haøng traêm loaøi coân truøng phaùt
sinh trong baûo quaûn haït nguõ coác vaø haït gioáng. Chæ coù hôn 50 loaøi gaây haïi, trong ñoù
chæ khoaûng hôn 12 loaøi gaây haïi nghieâm troïng. Chuùng phaù hoaïi noäi nhuõ vaø phoâi, keát
quaû laø chaát löôïng vaø khoái löôïng haït giaûm nghieâm troïng.
Theo taùc giaû Suppakanh (Thaùi Lan) thì 2 loaøi moït ñöôïc coi laø nguy hieåm nhaát
laø moït gaïo (Sitophilus oryzae L.) vaø ngaøi luùa Sitroga cerealella. Cuõng nhö nhieàu
nöôùc treân theá giôùi, Vieät Nam ñaõ xeáp loaøi Sitophilus oryzae L. vaøo loaøi ñaëc bieät
nguy hieåm trong soá caùc loaøi moït haïi kho, tieáp ñeán laø loaøi moït ñuïc haït Rhizopertha
dominica F., moït luùa ñoû Tribolium catareum H., Sitboroga cerealella O..
Ngöôøi ta coøn nhaän thaáy, coân truøng laø 1 yeáu toá quan troïng laøm phaùt trieån vieäc
saûn sinh ra mycotoxin bôûi vì chuùng coù theå tieáp nhaän, mang vaø vaän chuyeån caùc vi
sinh vaät, maø nhöõng vi sinh vaät naøy coù khaû naêng saûn sinh ra mycotoxin. Ragunathan
Soå tay kyõ thuaät CBBQ Gioáng-SSC 2010
120
vaø coäng söï (1974) ñaõ nghieân cöùu veà moái quan heä giöõa naám trong kho vôùi moït gaïo
nhaän thaáy chæ coù giai ñoaïn tröùng laø khoâng nhìn thaáy naám, coøn ñieàu phaùt hieän thaáy
naám Asperguus ochnacerus, Aspergilus flavus vaø caùc naám khaùc ôû giai ñoaïn aáu
truøng, nhoäng vaø tröôûng thaønh. Ñaëc bieät laø tìm thaáy trong phaân cuûa chuùng raát nhieàu
baøo töû naám. Taùc giaû cho bieát moït tröôûng thaønh soáng trong kho döï tröõ ñaäu ñoã thöôøng
mang naám Aspergilus setrictus nhöng khi soáng trong kho luùa mì vaø gaïo laïi chuû yeáu
tìm thaáy Aspergilus flavus. Möùc ñoä nhieãm naám ôû giai ñoaïn tröôûng thaønh thay ñoåi töø
20-100% soá caù theå. Töø ñoù, chuùng ta thaáy raèng coân truøng cuõng laø moät trong nhöõng
nguyeân nhaân laøm lan truyeàn naám beänh.
Theo Christensen (1957) coân truøng luoân luoân laø sinh vaät gaây haïi cho haït gioáng
trong khi baûo quaûn, neáu aåm ñoä haït gioáng thaáp hôn 8-9%, thì nhieàu loaïi coân truøng vaø
nhaát laø moïi vi sinh vaät ñeàu khoâng theå sinh saûn ñöôïc vaø seõ cheát ñi trong khi baûo
quaûn. Coân truøng thích nghi vôùi nhieät ñoä döôùi 15,5 0C vaø coù theå soáng soùt ôû nhieät ñoä
41,70C (Wimberly, 1983).
ÔÛ nöôùc ta, vieäc nghieân cöùu saâu moït haïi kho so vôùi theá giôùi muoän hôn vaø keát
quaû cuõng coøn haïn cheá do nhieàu nguyeân nhaân khaùc nhau. Ñeå ñaùp öùng ñöôïc nhu caàu
phaùt trieån saûn xuaát noâng nghieäp, ñaõ coù nhöõng coâng trình nghieân cöùu ñöôïc thöïc hieän
maø keát quaû böôùc ñaàu thu ñöôïc raát ñaùng khích leä.
Coâng trình nghieân cöùu cuûa Cuïc Baûo veä Thöïc vaät cho bieát, trong quaù trình kieåm
tra haøng xuaát nhaäp khaåu ñaõ phaùt hieän 80 loaøi coân truøng thuoäc 30 hoï, 7 boää khaùc
nhau, trong ñoù coù 32 loaøi phoå bieán vaø coù taùc haïi lôùn treân haøng hoùa xuaát nhaäp khaåu.
Cuõng theo Cuïc Baûo veä Thöïc vaät, trong thôøi gian töø thaùng 3 naêm 1990 ñeán thaùng 6
naêm 1990, Cuïc ñaõ tieán haønh ñieàu tra 253 kho vôùi soá löôïng haøng hoùa caát giöõ laø 178 -
222 taán/kho goàm luùa, gaïo, taám, caùm vaø thöùc aên gia suùc cuûa 18 tænh thaønh phoá trong
caû nöôùc. Keát quaû nhaän thaáy maät ñoä xuaát hieän cuûa moït khaù cao, coù nôi 1.200 con/kg
saûn phaåm (yeâu caàu < 7 con/kg).
Theo Buøi Coâng Hieån (1995), caùc coân truøng haïi kho ôû trong ñieàu kieän Vieät
Nam ngöng hoaït ñoäng ôû aåm ñoä khoâng khí döôùi 50% vaø ngöng sinh saûn ôû aåm ñoä
duôùi 35%. Chuùng hoaït ñoäng soáng ôû nhieät ñoä 50C, baét ñaàu sinh saûn ôû 120C, nhöng seõ
cheát ôû nhieät ñoä 39-400C.
Trong thöông maïi hieän nay, yeâu caàu veà chaát löôïng vaø maãu maõ cuûa noâng saûn
vaø haït gioáng ngaøy caøng cao. Ñieàu ñoù ñoøi hoûi chuùng ta phaûi quan taâm, ñaàu tö hôn
nöõa cho coâng taùc cheá bieán baûo quaûn sau thu hoaïch noùi chung vaø caùc nghieân cöùu
ñaày ñuû hôn nöõa veà coân truøng gaây haïi trong kho ôû Vieät Nam noùi rieâng.
II – ÑAËC ÑIEÅM COÂN TRUØNG HAÏI KHO BAÛO QUAÛN
1. Ñaëc ñieåm cuûa coân truøng haïi kho trong baûo quaûn
Coân truøng laø ngaønh ñoäng vaät chaân ñoát (coù 3 ñoâi chaân), cô theå coù 3 phaàn: ñaàu,
ngöïc, buïng.
Soå tay kyõ thuaät CBBQ Gioáng-SSC 2010
121
Coân truøng coù nhieàu loaïi, thuoäc loaïi ña thöïc (aên ñöôïc nhieàu loaïi haït nguõ coác).
Moït coù khaû naêng nhòn aên raát toát, coù khaû di chuyeån xa ñeå kieám aên. Khaû naêng thích
öùng roäng vôùi daûi nhieät ñoä vaø aåm ñoä cuûa moâi tröôøng. Söùc sinh saûn nhanh, trong ñieàu
kieän thuaän lôïi, chuùng taêng tröôûng raát nhanh veà soá löôïng neân söùc phaù haïi raát gheâ
gôùm, raát khoù tieâu dieät chuùng trieät ñeå. Coân truøng phaân boá roäng, deã thích nghi vôùi caùc
ñieàu kieän sinh thaùi khaùc nhau.
Trong quaù trình sinh tröôûng ñeàu phaûi qua moät hình thöùc bieán thaùi nhaát ñònh.
Haàu heát coân truøng haïi kho ñeàu ñeû tröùng. Trong quaù trình phaùt trieån, ñeå thöïc hieän 1
voøng ñôøi, coân truøng phaûi traûi qua moät trong hai quaù trình bieán thaùi nhö sau:
* Bieán thaùi khoâng hoaøn toaøn: Tröùng Thieáu truøng Tröôûng thaønh
* Bieán thaùi hoaøn toaøn: Tröùng AÁu truøng Nhoäng Tröôûng thaønh
Phaàn lôùn coân truøng haïi kho thuoäc loaøi bieán thaùi hoaøn toaøn (hình 5.1).
2. Tính chaát vaø phöông thöùc aên haïi cuûa coân truøng haïi kho
Phaàn lôùn coân truøng haïi kho coù khaû naêng aên haïi nhieàu loaïi noâng saûn, möùc ñoä
gaây haïi tuøy theo loaøi coân truøng vaø ñoái töôïng phaù hoaïi, chaúng haïn moït gaïo phaù haïi
nghieâm troïng luùa, gaïo, baép, luùa mì nhöng laïi ít phaù caùc loaïi haït caây hoï ñaäu. Thí
nghieäm nuoâi 10 ñoâi moït gaïo trong hoãn hôïp caùc loaïi: luùa, gaïo, baép, mì, ñaäu xanh,
ñaäu ñen, sau 60 ngaøy, tyû leä caùc haït bò haïi theå hieän ôû baûng 5.1
Baûng 5.2: Tyû leä caùc haït nguõ coác bò haïi
Loaïi saûn phaåm
Luùa
Gaïo
Baép
Ñaäu xanh
Ñaäu ñen
Tyû leä bò haïi (%)
32,6
40,0
61,8
1,8
2,3
3. Söï taêng tröôûng quaàn theå coân truøng haïi kho
- Ña soá caùc loaøi coân truøng haïi kho coù khaû naêng taêng soá löôïng caù theå vôùi toác ñoä
cöïc kyø nhanh. Ví duï: Gioáng Sitophilus trong voøng 5 tuaàn ñaõ taêng soá löôïng caù theå
leân haøng traêm laàn.
- Vaøo giai ñoaïn xaâm nhieãm, möùc taêng tröôûng cuûa quaàn theå theo caáp soá nhaân.
Nghóa laø toác ñoä gia taêng caù theå trong quaàn theå tyû leä vôùi soá caù theå coù maët vaø taêng
daàn theo thôøi gian.
- Khi quaàn theå cöù tieáp tuïc taêng tröôûng maõi nhöng nguoàn thöùc aên baét ñaàu caïn
kieät thì coân truøng rôøi khoûi khu vöïc haøng hoùa ñaõ bò xaâm nhieãm naëng vaø di cö tìm
nguoàn thöùc aên môùi, töø ñoù hình thaønh khu vöïc gaây haïi môùi.
4. Ñaëc tröng veà quaàn theå cuûa coân truøng haïi kho
Caùc nhaø sinh thaùi hoïc ñoäng vaät ñeàu nhaän thöùc raèng: söï gia taêng quaàn theå vaø söï xaâm
nhieãm laø ñaëc ñieåm ñieån hình cuûa nhieàu loaøi coân truøng khi chuùng xaâm nhieãm vaø
khoâng coù nôi ôû oån ñònh. Chuùng ñöôïc goïi laø “söï löïa choïn taêng toác”. Ngöôïc laïi,
nhöõng ñoäng vaät ñöôïc goïi laø “söï löa choïn oån ñònh” laïi toàn taïi theo caùc ñaëc tính ñoái
laäp. Söï toàn taïi cuûa hai theå naøy coù caùc ñaëc tính khaùc bieät:
Soå tay kyõ thuaät CBBQ Gioáng-SSC 2010
122
Nhoùm “söï löa choïn taêng toác”
+ Saûn sinh moät soá löôïng lôùn con caùi.
+ Sinh saûn sôùm.
+ Thôøi gian phaùt trieån ngaén.
+ Kích thöôùc cô theå nhoû.
+ Coù toác ñoä sinh tröôûng noäi taïi cao.
Nhoùm “söï löïa choïn oån ñònh”
+ Sinh saûn ít.
+ Khaû naêng sinh saûn chaäm.
+ Thôøi gian phaùt trieån raát daøi, tuoåi thoï
cao.
+ Kích thöôùc cô theå lôùn.
+ Coù toác ñoä sinh tröôûng noäi taïi thaáp.
Hình 5.1: Voøng ñôøi cuûa coân truøng
Soå tay kyõ thuaät CBBQ Gioáng-SSC 2010
Nhö vaäy, ña soá coân truøng haïi kho thuoäc nhoùm ñoäng vaät “söï löïa choïn taêng toác”.
Chuùng coù khaû naêng:
+ Taïo laäp nhöõng quaàn theå ôû moâi tröôøng môùi chæ vôùi moät vaøi caù theå ban ñaàu,
taêng tieán nhanh choùng vaø cuoái cuøng huûy hoaïi chính moâi tröôøng soáng ñoù.
+ Deã daøng taïo ra söï buøng noå soá löôïng caù theå trong moâi tröôøng thuaän lôïi moät
caùch nhanh choùng.
+ Nhöõng quaàn theå coøn soáng soùt tìm ñeán nhöõng moâi tröôøng thích hôïp ñeå quaàn
tuï vaø phaùt trieån, huûy hoaïi moâi tröôøng voâ cuøng nhanh choùng ñeán noãi caùc keû thuø töï
nhieân khoâng theå kìm haõm noåi chuùng.
Thöïc teá nhaän thaáy, caùc vaät aên thòt vaø kyù sinh toàn taïi trong kho chæ haïn cheá
phaàn naøo söï gia taêng cuûa quaàn theå coân truøng gaây haïi, baèng chöùng laø khi thaáy ñöôïc
söï phaùt trieån cuûa caùc vaät aên thòt vaø kyù sinh trong kho thì cuõng laø luùc söï thieät haïi ñaõ
roõ raøng.
Do vaäy, bieän phaùp phoøng tröø chæ coù theå ñöôïc aùp duïng khi keát hôïp vôùi caùc bieän
phaùp khaùc (IPM) nhaèm taùc ñoäng ñeán sinh hoïc cuûa caùc loaøi gaây haïi.
5. Nhöõng nguyeân nhaân laây lan cuûa caùc loaïi coân truøng
- Coù nhöõng loaïi coân truøng vöøa phaù haïi noâng saûn ôû ngoaøi ñoàng laãn trong kho,
hoaëc coù nhöõng loaøi aên haïi trong kho ra aên haïi ngoaøi ñoàng vaø khi thu hoaïch chuùng
laïi xaâm nhaäp vaøo noâng saûn seõ ñöôïc ñöa vaøo baûo quaûn. Moät soá loaøi aên haïi trong kho
nhöng ra ngoaøi ñoàng ñeû tröùng ôû boâng, nhò, haït, quaû,…
- Trong baûo quaûn, caùc kho taøng vaø duïng cuï baûo quaûn noâng saûn do khoâng ñöôïc
veä sinh voâ truøng neân coân truøng aån naáp trong caùc khe keõ, caùc choã nöùt neû, choã kín,
khi coù ñieàu kieän thuaän lôïi chuùng phaùt trieån ngay ñeå phaù haïi.
- Coân truøng laây lan theo caùc phöông tieän vaän chuyeån, thoâng qua caùc saûn phaåm
ñaõ ñöôïc chuyeån töø nôi naøy ñeán nôi khaùc.
- Moät soá loaøi gaëm nhaám, chim choùc bò coân truøng baùm vaøo vaø trôû thaønh vaät
mang coân truøng, laøm laây lan khi chuùng vaøo kho phaù haïi.
6. Möùc ñoä nhieãm saâu moït
Ñeå tính möùc ñoä nhieãm saâu moït, ngöôøi ta xaùc ñònh löôïng saâu moït trong 1 kg haït
vaø xaùc ñònh thaønh phaàn saâu moït.
- Neáu baûo quaûn daïng khoái rôøi thì xaùc ñònh ôû lôùp maët (daøy 30cm) ôû ñieåm gaàn
cöûa, ñieåm saùt töôøng vaø ñieåm giöõa kho.
- Neáu baûo quaûn bao thì xaùc ñònh ôû lôùp bao treân maët ñoáng, lôùp giöõa vaø lôùp saùt
kho.
Thôøi gian kieåm tra 15 – 30 ngaøy/laàn tuøy theo möùc ñoä nhieãm saâu moït cuûa loâ
haït vôùi yeâu caàu cho pheùp 07 con moït cheát/kg.