SỔ TAY MỘT SỨC KHỎE
Giảm thiểu nguy cơ lây truyền bệnh
giữa động vật hoang dã và con người
© Lê Hoài Tâm
Sổ tay được soạn thảo thiết kế
thân thiện, dễ đọc cho nhiều đối tượng
khác nhau cho người dân, cán
bộ y tế, thú y, kiểm lâm hay hướng dẫn
viên du lịch...Tôi tin rằng Sổ tay sẽ rất
hữu ích trong việc giảm thiểu nguy
lây bệnh giữa ĐVDH người, đặc biệt
cộng đồng người dân sinh sống
làm việc gần các khu bảo tồn, vườn
quốc gia, những người tiếp xúc
thường xuyên với động vật hoang dã.
Sổ tay đã chuyển tải tốt ngôn ngữ
khoa học thành những thông tin đơn
giản, dễ hiểu cho cộng đồng về các
nguy cơ lây bệnh giữa động vật hoang
dã và con người và cách phòng chống.
Do vậy đây một tài liệu hữu ích,
được thiết kế gần gũi, đặc biệt hướng
tới những người dân sinh sống gần các
khu bảo tồn vườn quốc gia, những
người làm công tác bảo tồn động vật
hoang dã, cán bộ thú y y tế cấp
sở. Tôi mong cuốn sổ tay sẽ được giới
thiệu rộng rãi cho công chúng để chúng
ta cùng chung tay bảo tồn ĐVDH
thiên nhiên, hướng tới một cộng đồng
và hệ sinh thái khỏe mạnh hơn.
Bs Phạm Đức Phúc
Trung tâm Nghiên cứu Y tế công cộng
và Hệ sinh thái,
Trường Đại học Y tế công cộng
Bs Đỗ Thị Hồng Hiên
Chuyên gia Dịch tễ học,
Tổ chức Y tế Thế giới tại Việt Nam
Miễn trừ trách nhiệm
Tài liệu này được thực hiện với sự hỗ trợ
của nhân dân Mỹ thông qua Hợp phần Bảo
tồn Đa dạng sinh học do quan Phát triển
Quốc tế Hoa Kỳ (USAID) tài trợ, tổ chức WWF-
Việt Nam thực hiện. Các thông tin, quan điểm
trong tài liệu này của đơn vị/ nhóm vấn
không nhất thiết phản ánh quan điểm của
USAID, Chính phủ Hoa Kỳ WWF-Việt Nam.
2SỔ TAY MỘT SỨC KHỎE
Lời nói đầu
Bạn đang cầm trên tay “Sổ tay Một
Sức Khỏe Giảm thiểu nguy lây
truyền bệnh giữa động vật hoang
con người” (gọi tắt Sổ tay). Sổ
tay được biên soạn trong khuôn khổ
Hợp phần Bảo tồn Đa dạng Sinh học,
Dự án Quản rừng bền vững Bảo
tồn đa dạng sinh học do Cơ quan Phát
triển quốc tế Hoa Kỳ (USAID) tài trợ,
Tổ chức Quốc tế về Bảo tồn Thiên
nhiên tại Việt Nam (WWF-Việt Nam)
thực hiện. Đây một trong những kết
quả thuộc Tiểu hợp phần 9 “Giảm cầu
tiêu thụ động vật hoang (ĐVHD)
thông qua phương pháp truyền thông
thay đổi hành vi và quan niệm xã hội”.
Những dịch bệnh lây lan toàn cầu
như COVID-19, Hội chứng hấp cấp
tính nặng (SARS), Ebola, Cúm A H5N1
những minh chứng cho thấy loài
người đang phải đương đầu với những
dịch bệnh nguy hiểm nguồn gốc từ
ĐVHD, sự lây lan của chúng một phần
do các hành vi của con người. Được
coi một trong các quốc gia sở hữu
giá trị đa dạng sinh học (ĐDSH) cao,
Việt Nam đứng thứ 14 với chỉ số đa
dạng sinh học 216,97 hơn 62.600
loài sinh vật được xác định.1 Tuy
nhiên, hoạt động săn bắt, buôn bán
tiêu thụ ĐVHD trái phép vẫn được
ghi nhận trong nhiều năm qua. Những
hoạt động này không chỉ làm suy giảm
ĐDSH, đẩy nhiều loài ĐVHD vào nguy
tuyệt chủng còn thể khởi
nguồn cho các mầm bệnh nguy hiểm
lây lan ra ngoài môi trường sống của
con người, đe dọa đến an ninh y tế
1 World Population Review: Most Biodiverse Country
2024. Xem tại trang: https://worldpopulationreview.
com/country-rankings/most-biodiverse-country
trong ngoài nước. Việc nâng cao
hiểu biết phòng chống các nguy
bệnh dịch này rất cần thiết, hướng
đến chung sống hài hòa giữa con
người, động vật và thiên nhiên.
Sổ tay chỉ ra mối liên hệ chặt chẽ
phụ thuộc lẫn nhau về sức khỏe giữa
con người, động vật môi trường.
Bằng việc cung cấp những kiến thức
bản về nguy cơ lây truyền bệnh và mối
đe dọa cho sức khỏe của con người
động vật qua nhiều con đường, Sổ tay
dành cho những người làm công tác
bảo tồn ĐVHD, cộng đồng dân cư sinh
sống gần các khu bảo tồn, vườn quốc
gia, những người làm công tác thú y, y
tế cấp cơ sở và cộng đồng nói chung.
Chúng tôi hi vọng cuốn sổ tay sẽ
nguồn thông tin hữu ích đối với bạn
đọc, giúp tăng cường hiểu biết về các
nguy cơ lây truyền bệnh giữa động vật
người, các mối đe dọa bùng phát đại
dịch thể bắt nguồn từ quá trình tiếp
xúc giữa con người ĐVHD, cũng
như các thông tin về các biện pháp
phòng tránh và giảm thiểu nguy cơ.
3Giảm thiểu nguy cơ lây bệnh giữa động vật hoang dã và con người
Mục lục
Lời cảm ơn ........................................................................................................ 5
Danh sách các từ viết tắt ................................................................................. 6
Giới thiệu ........................................................................................................... 7
I. Mục tiêu của sổ tay ....................................................................................... 8
II. Các khái niệm chính ................................................................................... 10
III. Nguy cơ lây nhiễm bệnh do .................................................................... 12
tiếp xúc với động vật hoang dã .................................................................... 12
IV. Đặc điểm chính của bệnh lây truyền giữa động vật và người ............. 15
4.1. Phân loại bệnh lây truyền giữa động vật và người ............................. 17
4.2. Đường lây (cơ chế lây truyền) ............................................................ 19
4.3. Vật chủ tích trữ và Tác nhân gây bệnh (mầm bệnh) ..........................20
4.4. Môi trường lây bệnh ............................................................................21
V. Bệnh lây truyền giữa động vật và người có những tác động gì? ......... 26
5.1. Tác động tới sức khoẻ con người .......................................................26
5.2. Tác động tới vật nuôi ..........................................................................27
5.3. Tác động khác .....................................................................................27
VI. Biện pháp phòng lây bệnh do tiếp xúc với động vật hoang dã ............ 28
6.1. Nguyên tắc phòng bệnh ......................................................................28
6.3. Một số lưu ý khác giúp phòng bệnh lây từ động vật hoang dã ...........34
6.4. Các hành vi an toàn sinh học và kiểm soát nguy cơ tại các cơ sở
chăn nuôi ...................................................................................................35
VII. Kết luận ..................................................................................................... 36
Tài liệu tham khảo .......................................................................................... 37
4SỔ TAY MỘT SỨC KHỎE
Lời cảm ơn
Cuốn “Sổ tay Một Sức Khỏe -
Giảm thiểu nguy lây bệnh giữa
ĐVHD con người” sẽ không thể tới
tay người đọc nếu không sự đóng
góp về nguồn lực, thời gian, kiến thức
chuyên môn cũng như hỗ trợ nhiệt tình
của nhiều cá nhân và tổ chức.
Chúng tôi trân trọng cảm ơn tới PGS.
TS Dương Minh Đức, chuyên gia chính
phụ trách biên soạn nội dung của Sổ
tay, sự đóng góp thuật quý báu từ TS
Nguyễn Thị Điệp, Trưởng phòng dịch
tễ, TS Phạm Thành Long, chuyên
gia dịch tễ Cục Thú y, Bác sỹ Đỗ Hồng
Hiên, chuyên gia dịch tễ Tổ chức Y tế
Thế giới (TCYTTG)-Việt Nam, TS Nhữ
Văn Thụ, chuyên gia thú y Tổ chức
Lương thực Nông nghiệp Liên Hợp
Quốc (FAO)-Việt Nam, TS Phạm Đức
Phúc, Trung tâm Nghiên cứu Y tế công
cộng Hệ sinh thái, Trường Đại học
Y tế công cộng, các đồng nghiệp tại
WWF-Việt Nam đã góp phần vào quá
trình soạn thảo sổ tay. Chúng tôi trân
trọng cảm ơn nguồn tài trợ từ USAID.
Quá trình soạn thảo hiệu đính sẽ
thể không tránh khỏi thiếu sót, nhóm
soạn thảo mong muốn nhận được ý
kiến đóng góp xây dựng của các bạn
để hoàn thiện thêm.
Trân trọng cảm ơn,
Hợp phần Bảo tồn Đa dạng sinh học
WWF-Việt Nam
© Đỗ Doãn Hoàng
5
Giảm thiểu nguy cơ lây bệnh giữa động vật hoang dã và con người