Thuốc cai nghiện ma túy
Tác giả : TS. DS. NGUYỄN HỮU ĐỨC (ĐH. Y Dược -
TPHCM)
Cũng như nhiều nơi trên thế giới, ở nước ta
người nghiện ma túy thường sử dụng heroin
(còn gọi là bạch phiến, “hàng trắng”).
Heroin là loại ma túy “mạnh”, gây nghiện
rất nhanh, chỉ dùng thử một lần là có thể bị
nghiện và khi đã nghiện, nếu ngưng sử dụng sẽ bị “hội
chứng cai thuốc” rất nặng nề và cơn vật vã trầm trọng hơn
so với một số ma túy khác. Vì vậy, trong phương cách cai
nghiện hiện nay, đặc biệt cai nghiện heroin, người ta
thường phải dùng thuốc gọi là “thuốc điều trị duy trì”
(maintenance drug).
THẾ NÀO LÀ “THUỐC ĐIỀU TRỊ DUY TRÌ”?
Thực chất, thuốc điều trị duy trì cũng bắt nguồn từ ma túy,
được tổng hợp theo phương pháp hóa học làm thay đổi cấu
trúc hóa học của morphin (là chất được trích từ thuốc phiện)
để tạo tác dụng tương tự hoặc đối kháng với ma túy. Khi
được sử dụng, để có tác dụng, ma túy phải gắn vào thụ thể
(receptor) của nó trong cơ thể. Như morphin gắn vào thụ thể
morphin ở hệ thần kinh sẽ cho tác dụng giảm đau, khoái cảm
và gây nghiện. Heroin là ma túy mạnh vì gắn vào thụ thể rất
chặt (gọi là chất chủ vận mạnh - strong agonist).
Có loại ma túy gắn vào thụ thể lỏng lẻo (được gọi là chất chủ
vận từng phần - partial agonist) hoặc gắn vào thụ thể, vừa
cho tác dụng chủ vận vừa cho tác dụng đối kháng (agoinst -
antagonist), hoặc hoàn toàn cho tác dụng đối kháng
(antagonist). Các thuốc cai nghiện ma túy là thuốc có thể sử
dụng bằng đường uống hoặc ngậm dưới lưỡi cho tan, được
hấp thu và cho tác dụng khá nhanh, gắn vào thụ thể một cách
lỏng lẻo hoặc cho tác dụng đối kháng để gây nghiện ít hơn và
gây lờn thuốc (tolerance) thuộc loại chậm. Dùng lâu dài loại
thuốc này cũng bị nghiện nhưng khi ngưng thuốc, người
nghiện ít bị hội chứng cai thuốc vật vã dữ dội hơn. Tóm lại,
thuốc cai nghiện ma túy được đề cập ở đây là ma túy loại
nhẹ, nhờ tính chất “nhẹ” này mà nó được dùng để thay thế và
giảm nhẹ rối loạn gây ra do ngưng loại ma túy mạnh như
heroin.
Sử dụng thuốc cai nghiện “duy trì” và “thay thế” có hai lợi
điểm sau:
1. Hạn chế sự lây lan HIV/AIDS: Người nghiện ma túy
thường thay đổi phương cách sử dụng ma túy để gia tăng
khoái cảm, sau cùng thường dùng đường tiêm chích vì nhiều
ma túy dùng đường này mới cho tác dụng nhanh và “phê”
nhất. Người nghiện ma túy, đặc biệt với người đã bị nhiễm
HIV, thay vì tiêm chích, nếu đổi sang uống (dạng viên hay
dung dịch) hoặc ngậm dưới lưỡi, rõ ràng sẽ giảm thiểu được
sự lây lan bệnh do trao đổi bơm kim tiêm. Nên lưu ý, không
chỉ có HIV mới lây qua đường tiêm chích mà các tác nhân
gây bệnh khác như siêu vi gây viêm gan B, C cũng lây nhiễm
qua đường này.
2. Gây “Hội chứng cai thuốc” nhẹ hơn so với một số ma
túy khác:Một đặc tính cơ bản của ma túy là gây nên sự lệ
thuộc về mặt thể chất và tâm thần. Khi đã bị lệ thuộc, người
nghiện không thể từ bỏ ma túy, nếu ngưng sử dụng sẽ bị rối
loạn cơ thể, gây nên cơn vật vã mà giới chuyên môn y dược
gọi là “hội chứng cai thuốc”. Chính nỗi lo sợ đau đớn do hội
chứng này mà người nghiện phải tìm cách tiếp tục sử dụng
ma túy dù phải gây tội ác. Loại ma túy như heroin gây “Hội
chứng cai thuốc” rất nặng nề. Người nghiện heroin nếu đột
ngột bỏ thuốc sẽ bị vật vã dữ dội vì thời gian tác dụng của
heroin ngắn, khi ngưng dùng thuốc, tình trạng thiếu thuốc sẽ
đến rất sớm và xuất hiện “hội chứng cai thuốc” ngay khi cơ
thể người nghiện còn chưa kịp thích ứng với sự giảm tác
dụng thuốc quá nhanh và tình trạng thiếu thuốc đến quá sớm.
Đối với một số ma túy như methadone thì khác, thời gian tác
dụng của nó dài. Đặc biệt, khi vào máu, phần lớn methadone
liên kết với protein huyết tương sẽ giải phóng dần dần để cho
tác dụng kéo dài. Cho nên, khi ngưng dùng methadone, sự
thiếu thuốc không đột ngột, cơ thể thích ứng với sự giảm dần
tác dụng nên không xảy ra “Hội chứng cai thuốc” quá trầm
trọng. Chính tính chất này làm người ta nghĩ đến việc cai
nghiện heroin bằng methadone. Thay vì bắt người nghiện
ngưng ngay sử dụng heroin, sẽ cho chuyển qua dùng thay thế
methadone. Khi người nghiện đã quen dùng methadone thì
liệu pháp thay thế này sẽ giúp họ không bị hội chứng cai
thuốc heroin hành hạ, dễ chấp nhận cai nghiện và hy vọng
không bị tái nghiện.
MỤC ĐÍCH CỦA LIỆU PHÁP THAY THẾ
Từ 2 lợi điểm kể trên, liệu pháp thay thế bằng thuốc duy trì
đã được sử dụng với hai mục đích là: Hạn chế sự lây lan
HIV/AIDS và giúp người nghiện ma túy hòa nhập với cuộc
sống. Người nghiện theo chương trình này không hoàn toàn
từ bỏ ma túy, mà chỉ thay việc sử dụng ma túy bằng đường
tiêm chích và có tính chất gây nghiện dữ dội như heroin bằng
thuốc cai nghiện dạng uống hay ngậm; Do đó sẽ giảm thiểu
nguy cơ lây truyền các bệnh do tiêm chích. Hơn thế nữa, việc
uống hay ngậm vào thời điểm cố định trong ngày sẽ giúp
người nghiện có thể sinh hoạt, lao động bình thường; Thuốc
cai nghiện được cung cấp với giá rẻ hay miễn phí nên họ
không phải gây tội ác để kiếm đủ tiền trang trải việc mua
thuốc.
Các thuốc cai nghiện và giải độc ma túy
Hiện nay, trên thế giới có 3 thuốc dùng để cai nghiện ma túy.
Đó là:
1/ Methadone: Đây là thuốc chủ vận
mạnh nhưng lại cho tác dụng kéo dài
và được dùng bằng đường uống (lợi
điểm đã được đề cập ở trên). Dùng liều uống 5-10mg mỗi
lần, dùng 2-3 lần một ngày và trong 2-3 ngày. Methadone
được dùng giải độc cho người nghiện heroin. Sau một thời
gian thay thế heroin, người ta sẽ ngưng cho dùng methadone
và gây “Hội chứng cai thuốc” nhẹ nhàng mà người nghiện
chấp nhận được.
2/ Buprenorphine: Đây là thuốc chủ
vận từng phần, với 96% gắn với
protein huyết tương nên cho tác dụng
kéo dài. Buprenorphine được ghi
nhận không gây tác dụng phụ ức chế hô hấp và rất ít gây
nghiện so với methadone. Buprenorphin được sử dụng làm
thuốc cai nghiện ma túy ở một số nước châu Âu, đặc biệt là
Pháp. Dùng liều 6-8mg buprenorphine ngậm dưới lưỡi tương
đương với liều 60mg methadone. Gần đây, do tính hiệu quả
của buprenorphine trong cai nghiện heroin, nhiều bác sĩ và
những nhà phòng chống ma túy ở châu Âu đã kiến nghị với
WHO không chuyển đổi buprenorphine từ thuốc hướng thần
(psychotropic) sang thuốc gây nghiện (narcotic), nhằm giúp
việc cai nghiện dễ dàng hơn.
3/ Naltrexone: Đây là thuốc có tác
dụng đối kháng và đã được dùng làm
thuốc giải độc khi ngộ độc ma túy liều
cao (trong đó có heroin). Dùng bằng
đường uống, naltrexone hấp thu tốt và cho tác dụng kéo dài.
Với liều 100mg, thời gian bán thải khoảng 14 giờ, naltrexone
khóa tất cả tác dụng của việc tiêm heroin hoặc hít heroin đến
48 giờ.
Ở nước ta, từ năm 2000, một số nơi, trong đó có TPHCM đã
đặt vấn đề dùng methadone để cai nghiện ma túy.
Thiết nghĩ, đã đến lúc các cơ quan chức năng cần hoạch định
chương trình thật cụ thể và nghiêm túc, nhằm nghiên cứu
xem thuốc cai nghiện ma túy nào thích hợp trong việc triển
khai rộng rãi và đạt hiệu quả tốt nhất cho người cai nghiện
heroin.
