Thuốc điều trị các bệnh thường mắc: Phần 2

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:226

Thêm vào BST

Báo xấu

13
lượt xem 0
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nối tiếp phần 1, phần 2 của tài liệu Bệnh thường mắc, thuốc cần dùng" tiếp tục trình bày các nội dung chính sau: Dinh dưỡng chuyển hóa; Huyết học - khối u - ung thư; Bệnh nhi khoa; Phụ khoa - sản khoa; Rối loạn nội tiết; Sinh dục tiết niệu;... Mời các bạn cùng tham khảo để nắm nội dung chi tiết.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Thuốc điều trị các bệnh thường mắc: Phần 2

XI. Dinh d−ìng chuyÓn hãa D−ìng chÊt, thμnh phÇn cña thùc phÈm dïng nu«i d−ìng c¬ thÓ gåm c¸c chÊt dinh d−ìng ®¹i l−îng vμ vi l−îng. Vi l−îng gåm vitamin vμ nguyªn tè. §¹i l−îng gåm carbohydrat, chÊt bÐo vμ protein. Dinh d−ìng trong y häc l©m sμng cã mét tÇm quan träng ®Æc biÖt. Trong Y D−îc cã 4 danh tõ: thùc y, thùc trÞ, thùc d−ìng, thùc chÕ cã nghÜa lμ thùc phÈm dïng trong Y D−îc. Ngoμi n−íc vμ oxy, con ng−êi cÇn cã 2 nhãm thùc phÈm: - Nhãm cung cÊp n¨ng l−îng ®ã lμ c¸c chÊt bét, chÊt bÐo, ®−êng. Chóng t¹o ra n¨ng l−îng (calo), t¹o ra sinh lùc cho c¬ thÓ, gi÷ th©n nhiÖt, ho¹t ®éng, chuyÓn hãa. - Nhãm cung cÊp bæ d−ìng: ®ã lμ c¸c chÊt ®¹m, vitamin, kho¸ng. Chóng nu«i d−ìng, phôc håi, båi bæ c¸c c¬ quan, thay míi c¸c tÕ bμo, nh− thÞt, c¸, trøng, s÷a, rau qu¶, ngò cèc... V× vËy ph¶i cã khÈu phÇn hîp lý, c©n ®èi thÝch hîp thÓ hiÖn trªn tû lÖ gi÷a c¸c thμnh phÇn c¸c chÊt: ®¹m, mì, ®−êng lμ 1/1/4. §¹m ®éng vËt/®¹m thùc vËt lμ 1/3. Mì thùc vËt/mì ®éng vËt lμ 1,5. 229
Ca/P lμ 0,7-1. Vitamin ph¶i t¨ng song song víi calo khÈu phÇn. ChÊt kho¸ng cÇn Ýt, th−êng ®· cã trong thùc phÈm. Nhu cÇu Ca (mg/ngμy): 400-600, cã thai vμ nu«i con bó: 1.000-2.000. Nhu cÇu Fe (mg/ngμy): 5-15, cã thai vμ nu«i con bó: 15. Riªng I vμ F cã thÓ thiÕu (nh−ng còng cã ®Þa ph−¬ng thõa). ChÊt ®¹m, bÐo, ®−êng, vitamin, kho¸ng lμ 5 thμnh phÇn gióp chuyÓn ho¸ cña c¬ thÓ v× mét lý do nμo ®ã g©y nªn thõa hoÆc thiÕu (rèi lo¹n hÊp thu, th¶i trõ, c©n b»ng sinh häc) sÏ ®−a ®Õn bÖnh tËt. Cã thÓ kh¼ng ®Þnh ®−îc mèi liªn hÖ nh©n qu¶: sù sèng lμ do thùc phÈm vμ søc kháe lμ do ¨n uèng. 1. NGUYªN Tè C¸c nguyªn tè rÊt cÇn cho ®éng vËt m¸u nãng: natri, kali, calci, magne, phospho, l−u huúnh, s¾t, iod, ®ång, mangan, kÏm, cobalt, molypden, selen, crom, chlor, fluor, silic, niken, arsen (ch−a râ víi thiÕc vμ vanadi). §Æc biÖt c¸c nguyªn tè ®¹i l−îng nh− natri, kali, calci vμ magne. Nãi chung c¸c nguyªn tè ®Òu cã s½n trong thùc phÈm. Khi khoÎ m¹nh th× thμnh phÇn vμ khèi l−îng dÞch c¬ thÓ vÉn gi÷ nguyªn kh«ng ®æi mét c¸ch ®¸ng chó ý, mÆc cho nh÷ng thay ®æi lín trong viÖc hÊp thô thøc ¨n vμ ho¹t ®éng chuyÓn ho¸. C¸c c¬ chÕ chÞu tr¸ch nhiÖm duy tr× sù æn ®Þnh néi m«i nμy cã liªn quan mËt thiÕt víi nhau. HiÖn nay cã kh¸ nhiÒu thuèc: DÞch truyÒn, 230
sir«, viªn, dung dÞch uèng, cèm phèi hîp c¸c acid amin, vitamin vμ c¸c nguyªn tè vi l−îng cÇn thiÕt rÊt tiÖn dông. C¸c thuèc kh¸c: Xem môc 2 (Vitamin). Ngoμi ra cßn c¸c thùc chÕ, nh− c¸c c«ng thøc dinh d−ìng cho trÎ (s÷a bét) còng cã hÇu hÕt c¸c vitamin vμ vi l−îng kho¸ng nh− Dumex, Formula, Frisolac, Frisomel, Guigoz, Lactogen, Isomil, NestlÐ, Nan, Meji FU, Similac, Vitalac... ®¶m b¶o ®ñ c¸c nguyªn tè dinh d−ìng cho trÎ vμ ng−êi giμ. 2. VITAMIN Lμ c¸c chÊt cã t¸c dông víi mét l−îng rÊt nhá tham gia vμo chuyÓn ho¸ (xóc t¸c sinh vËt häc) cÇn thiÕt víi sù sèng cßn, kh«ng thÓ thiÕu ®−îc, c¬ thÓ hÇu hÕt kh«ng thÓ tù tæng hîp ®−îc mμ ph¶i do tõ thøc ¨n ®−a vμo c¬ thÓ. Khi thiÕu vitamin sÏ ¶nh h−ëng (hoÆc rèi lo¹n) chuyÓn ho¸ vμ ®−a ®Õn tr¹ng th¸i bÖnh lý ®Æc hiÖu. C¸c vitamin nãi chung ®−îc chia thμnh 2 nhãm: - Vitamin hoμ tan trong n−íc: c¸c vitamin phøc hîp B, vitamin C, acid pantothenic, acid lipoic, biotin, acid folic, inositol, PAB, vitamin B12. - Vitamin hoμ tan trong lipid: A, D, E, K. 2.1. Vitamin A (Retinol) Cã trong dÇu gan c¸, lßng ®á trøng, b¬, kem 231
s÷a, c¸c rau qu¶ cã l¸ xanh, cã mμu vμng chøa beta caroten. Vai trß quan träng víi sù ph¸t triÓn, b¶o vÖ duy tr× sù bÒn v÷ng cña tæ chøc biÓu m« vμ sù nh×n. TriÖu chøng: ChËm lín, dÔ nhiÔm khuÈn, qu¸ng gμ, kh« m¾t nhuyÔn gi¸c m¹c, dμy sõng quanh nang l«ng ë da, gi¸c m¹c kh«, mê, th©m nhiÔm vμo giai ®o¹n ®Çu, sau ®ã nhuyÔn gi¸c m¹c, ho¸ láng, vì ra, m¾t låi, teo nh·n cÇu vμ mï. Tö vong cao 50%. §iÒu trÞ: Ph¶i dïng tøc thêi vitamin A 20.000 IU/ngμy trong 2 ngμy vμ 1 lÇn tr−íc khi rêi bÖnh viÖn, sau ®ã 25-50.000 IU cho ®Õn khi ®¸p øng tèt. LiÒu duy tr× 10.000-20.000 IU. Chó ý dïng trong thêi kú mang thai vμ cho con bó. Qu¸ liÒu: t¨ng ¸p lùc néi sä, n«n möa (buån ngñ, dÔ kÝch thÝch, nhøc ®Çu, n«n vμ bong da). Ng−ng dïng sÏ hÕt. 2.2. Vitamin D T¸c dông sinh lý chñ yÕu lμ t¨ng hÊp thu Ca ë mËt vμ t¸c dông trùc tiÕp trªn qu¸ tr×nh calci ho¸, t¹o x−¬ng. Cßi x−¬ng, nhuyÔn x−¬ng. BÐ sinh ra th−¬ng tæn ë hμnh x−¬ng, co cøng c¬, vËt v· kh«ng yªn, Ýt ngñ, kho¸ng ho¸ x−¬ng sä gi¶m (nhòn sä). TrÎ lín h¬n th× chËm biÕt ngåi, bß, cã u låi ë sä, s−ên sôn cã h¹t, thãp chËm khÐp kÝn, në lín phÇn sôn ®Çu 232
d−íi cña x−¬ng quay, x−¬ng trô, x−¬ng chμy, x−¬ng m¸c, gï vÑo cét sèng, ch©n vßng kiÒng, chËm ®i, ®Çu gèi vÑo vμo trong. Ng−êi lín mÊt kho¸ng (nhuyÔn x−¬ng), x−¬ng dμi o»n cong, ®èt sèng rót ng¾n, x−¬ng ch©n bÑt, eo d−íi thu hÑp. §iÒu trÞ sím vitamin D 1600 IU/ngμy. Sau mét th¸ng gi¶m liÒu xuèng nÕu b×nh th−êng. NÕu co cøng c¬ dïng muèi Ca tiªm tÜnh m¹ch. Dïng qu¸ liÒu, liÒu cao, l©u dμi g©y biÕng ¨n, buån n«n, n«n, ®a niÖu, kh¸t n−íc, b¶i ho¶i, kÝch ®éng, ngøa ng¸y, suy gi¶m chøc n¨ng thËn, t¨ng Ca huyÕt. Ngõng thuèc, chÕ ®é ¨n Ýt calci, dïng corticoid, thËn cã thÓ håi phôc. 2.3. Vitamin E ChÊt chèng oxy ho¸ b¶o vÖ c¸c acid bÐo nèi ®«i, chèng sù t¹o thμnh peroxyd. ThiÕu vitamin E g©y tan m¸u hång cÇu, creatinin niÖu, l¾ng ®äng ceroid ë c¬, biÕn ®æi thÇn kinh nh− mÊt ®iÒu hßa tiÓu n·o, lo¹n n¨ng cét sau tñy sèng vμ bÖnh thÇn kinh ngo¹i vi. ë ng−êi lín g©y ra rót ng¾n thêi gian sèng cña hång cÇu, phï viªm da bong m¶ng; tan huyÕt peroxyd ë trÎ ®Î non do ¨n dÇu thùc vËt. §iÒu trÞ: Vitamin E uèng 30-100 mg/ngμy (1mg = 1IU). TrÎ non th¸ng: 0,5 mg/kg/ngμy. Dïng liÒu cao 100 mg/kg/ngμy, chia nhiÒu lÇn, ch÷a trÞ ban ®Çu bÖnh thÇn kinh. 233
Qu¸ liÒu: Víi trÎ nhá (thiÕu c©n nÆng), liÒu cao 100mg/kg/ngμy cã thÓ g©y bÖnh viªm ruét - kÕt trμng ho¹i tö vμ nhiÔm khuÈn. Kh«ng dïng vitamin E ®−êng tÜnh m¹ch (®· thu håi) g©y suy tho¸i phæi, gi¶m tiÓu cÇu vμ suy gan, thËn. 2.4. Vitamin K Lμ cofactor enzym xóc t¸c tæng hîp prothrombin ë gan, ¶nh h−ëng tíi c¸c yÕu tè ®«ng m¸u kh¸c phô thuéc vitamin K nh− yÕu tè VII, IX, X. §−îc cÊu t¹o trong c¬ thÓ do vi khuÈn. ThiÕu quÇn thÓ vi khuÈn sinh thiÕu vitamin K. Dïng sulfonamid, kh¸ng sinh uèng g©y trë ng¹i cho tæng hîp vitamin K. ThiÕu muèi mËt, bÖnh d¹ dμy - ruét, uèng nhiÒu dÇu kho¸ng, bÖnh gan, thiÕu trong chÕ ®é ¨n hay dinh d−ìng toμn phÇn ngoμi ®−êng tiªu ho¸ còng g©y thiÕu vitamin K. TriÖu chøng: Gi¶m prothrombin, xuÊt huyÕt, vμng da, t¾c mËt, néi sä. BÐ bó s÷a mÑ mμ kh«ng dïng vitamin K rÊt dÔ xuÊt huyÕt v× s÷a mÑ Ýt vitamin K. Dïng thuèc salicylat lμm gi¶m prothrombin huyÕt. §iÒu trÞ: Phytonadion lμ thuèc tèt, 10mg tiªm b¾p víi ng−êi lín, cÊp cøu 10-50 mg trong dextrose 5%, NaCl 0,9% tiªm tÜnh m¹ch, lÆp l¹i 6-8 giê nÕu cÇn. Dïng 5-20 mg uèng khi kh«ng cÊp cøu. Qu¸ liÒu: tan huyÕt do thiÕu G6PD. Cã thÓ g©y thiÕu m¸u, t¨ng bilirubin huyÕt, vμng nh©n n·o. 234
2.5. Vitamin B1 (Thiamin) Nh− mét coenzym trong hÖ thèng khö carboxyl oxy ho¸ cña pyruvat hoÆc -cetoglutarat cña phøc hîp enzym, coenzym trong ph¶n øng chuyÓn ho¸ Keto ë con ®−êng oxy ho¸ trùc tiÕp cña glucose. ThiÕu do chÕ ®é ¨n (g¹o chμ x¸t kü qu¸), do nhu cÇu t¨ng nh− t¨ng n¨ng tuyÕn gi¸p, thai nghÐn, cho con bó, c¬n sèt, do hÊp thô suy yÕu (tiªu ch¶y), sö dông kÐm (bÖnh gan nÆng), rÊt hay gÆp ë ng−êi nghiÖn r−îu, truyÒn dextrose nång ®é cao, kÐo dμi... TriÖu chøng: Trªn ho¹t ®éng cña hÖ thÇn kinh, g©y bÖnh tª phï (Beri-Beri) thÓ −ít vμ thÓ kh«. ThÓ −ít dÊu hiÖu lμ phï, thÓ kh« dÊu hiÖu lμ viªm ®a d©y thÇn kinh. ThÇn kinh ngo¹i vi, nhÊt lμ 2 ch©n. MÖt mái, dÔ kÝch thÝch, trÝ nhí kÐm, rèi lo¹n giÊc ngñ, ®au vïng tr−íc tim, biÕng ¨n, khã chÞu ë bông, t¸o bãn. C¸c biÕn ®æi thÇn kinh ngo¹i vi (tª phï thÓ kh«), dÊu hiÖu viªm ®a d©y thÇn kinh, liÖt chi vμ teo c¬ x¶y ra ®èi xøng, dÞ c¶m c¸c ngãn, cøng c¬ b¾p, ®au nhøc, teo. Tª phï n·o, ló lÉn, mÊt tiÕng, bÞa chuyÖn (héi chøng Korsakoff), rung giËt nh·n cÇu, liÖt m¾t toμn bé, h«n mª, tö vong (bÖnh n·o Wernicke). Tª phï tim m¹ch (tª phï thÓ −ít), suy tim, tim nhanh, ¸p suÊt m¹ch gi·n, ®æ må h«i, da Êm nãng, khã thë thÓ n»m, phï phæi vμ ngo¹i vi, co m¹ch ngo¹i vi 235
(l¹nh, xanh tÝm chi). Gi¶m huyÕt ¸p nhiÔm acid lactic, lùc c¶n m¹ch toμn th©n rÊt thÊp vμ kh«ng cã phï nÒ nÕu tr¹ng th¸i l−u l−îng thÊp. Tª phï trÎ con (bó s÷a): suy tim, mÊt ph¶n x¹ s©u cña g©n nÕu mÑ thiÕu thiamin. Tª phï g©y tho¸i ho¸ n¬ron thÇn kinh ngo¹i biªn, c¬ quan c¶m thô vμ c¬ quan vËn ®éng. §iÒu trÞ: Thiamin 10-20 mg/ngμy, chia nhiÒu lÇn, 20-30 mg/ngμy, víi bÖnh thÇn kinh võa hay nÆng. Tª phï tim m¹ch (Wernicke-Korsakoff) 50- 100 mg tiªm b¾p thÞt hay tÜnh m¹ch x 2 lÇn/ngμy cho ®Õn khi ®¸p øng (n−íc tiÓu cã mïi thiamin) sau ®ã dïng b×nh th−êng, (cã thÓ ph¶n vÖ khi tiªm m¹ch). ThiÕu B1 th−êng ®i víi thiÕu B-complex, nªn dïng liÖu ph¸p ®a vitamin tan trong n−íc. KÕt hîp magne, ®ång, yÕu tè ®èi víi transketolase (Mg sulfat) 1-2 ml dung dÞch 50% tiªm b¾p cïng víi thiamin ch÷a sù kh¸ng thiamin vμ gi¶m Mg huyÕt. LÖ thuéc thiamin do sai sãt bÈm sinh vÒ chuyÓn ho¸ víi liÒu 5-10 mg/ngμy. 2.6. Vitamin B2 (Riboflavin) Lμ thμnh phÇn cña nhiÒu hÖ thèng enzym, tham gia vμo chuyÓn ho¸ trung gian (flavoprotein), tham gia vμo hÖ thèng men cña chuçi h« hÊp tÕ bμo, chuyÓn ho¸ acid amin vμ lipid. 236
Ho¹t ®éng nh− coenzym thiÕt yÕu trong nhiÒu ph¶n øng oxy ho¸ vμ khö ho¸ trong chuyÓn ho¸ carbohydrat. ThiÕu hôt g©y tæn th−¬ng ë miÖng (niªm m¹c), m¾t, da, c¬ quan sinh dôc. Khã hÊp thô s÷a, protein ®éng vËt. ThiÕu vitamin B2 do: tiªu ch¶y, bÖnh gan, nghiÖn r−îu, truyÒn dÞch thiÕu vitamin. T¸i nhît, ng©m lét khoÐ miÖng (viªm nøt gãc miÖng), bÒ mÆt m«i ®á chãt nh− son (kh« nøt m«i), l»n nøt c¹n. NÕu nhiÔm nÊm C. albicans sinh ra th−¬ng tæn låi, tr¾ng x¸m gäi lμ chèc mÐp. L−ìi ®á. Da: nÕp mòi m«i, c¸nh mòi, tai, mÝ m¾t, b×u d−¬ng vËt, m«i lín, ©m hé ®á lªn cã vÈy nh¬n nhít, b· nhên tÝch tô ë nang l«ng t¹o ra lo¹i da c¸ mËp hay da lo¹n tuyÕn b·. §«i khi viªm gi¸c m¹c biÓu m«, lμm ch¶y n−íc m¾t, chãi m¾t, gi¶m thÞ lùc (l−u ý: thiÕu B6 còng g©y kh« nøt m«i, viªm da b· nhên, th−¬ng tæn m¾t cã thÓ còng do bÖnh kh¸c n÷a). §iÒu trÞ: Uèng nhiÒu lÇn 10-30 mg/ngμy. Sau dïng 2-4 mg 1 ngμy. Cã thÓ tiªm b¾p thÞt 5-20 mg/ngμy. 2.7. Niacin (Acid nicotinic) Lμ thμnh phÇn quan träng cña 2 coenzym NAD vμ NADP trong chuyÓn ho¸ chÊt, nh©n tè chuyÓn vËn hydro, ®iÖn tö trong ph¶n øng oxy ho¸ khö cña c¸c enzym. 237
Lμ mét vitamin tan trong n−íc cã ë nhiÒu thùc phÈm cã chøa thiamin. Gióp chuyÓn ho¸ ë tÕ bμo, trong ph¶n øng oxy ho¸ vμ khö. Th−êng g©y bÖnh pellagre, vïng ¨n b¾p (ng«) nhiÒu, cã triÖu chøng vÒ da, niªm m¹c, hÖ thÇn kinh trung −¬ng, d¹ dμy, ruét. Viªm miÖng ®á, viªm l−ìi, tiªu ch¶y, viªm da, lÖch l¹c t©m thÇn. Tæn th−¬ng da ®èi xøng, ban ®á, h¨m, ph× ®¹i ho¸ dμy, teo da kh« ®ãng vÈy kh«ng ®μn håi (th−êng cã nhiÔm khuÈn thø ph¸t). BiÕn ®æi niªm m¹c miÖng nh−ng còng cã thÓ niªm m¹c ©m ®¹o, niÖu ®¹o. Víi d¹ dμy - ruét kh«ng râ rÖt: nãng, khã chÞu, c¨ng ph×nh bông, buån n«n, n«n, tiªu ch¶y, lë loÐt d¹ dμy - ruét. Víi hÖ thÇn kinh trung −¬ng: lo¹n t©m thÇn, thÓ chÊt, gi¶m trÝ nhí, mÊt ®Þnh h−íng, ló lÉn, bÞa chuyÖn, lu mê ý thøc, ®¬ cøng chi. §iÒu trÞ: Dïng 300-1000 mg/ngμy, lμm nhiÒu lÇn uèng. Th−êng 300-500 mg lμ ®ñ. Th−êng dïng niacinamid (niacin g©y ®á bõng, ngøa, nãng, tª). NÕu cÇn 100-250 mg tiªm d−íi da x 2 lÇn 1 ngμy. NÕu cã bÖnh n·o uèng 1000 mg vμ 100-200 mg ngoμi ®−êng tiªu ho¸. KÕt hîp dïng B-complex. 2.8. Vitamin B6 (Pyridoxin) Lμ coenzym cña nhiÒu enzym, men chuyÓn vμ khö S, khö carboxyl cña acid glutamic t¹o -amino butyric (GABA), nh− chÊt ®iÒu chØnh ho¹t ®éng thÇn kinh. 238
Bao gåm mét nhãm hîp chÊt cã liªn quan chÆt chÏ víi nhau, phosphoryl ho¸ thμnh pyridoxalphosphat, ho¹t ®éng nh− mét coenzym: t¸ch carboxyl, chuyÓn nghÞch amin cña acid amin, khö amin cña acid hydroxyamin vμ cystein, biÕn ®æi tryptophan thμnh niacin, chuyÓn ho¸ acid bÐo. Thøc ¨n cã ®ñ B6. ThiÕu hôt do kÐm hÊp thô, khö ho¹t tÝnh cña thuèc g©y ra, mÊt m¸t qu¸ lín, chuyÓn ho¸ gia t¨ng. ChÊt deoxypyridoxin ®èi kh¸ng víi vitamin B6 g©y da b· nhên, nøt m«i, bÖnh thÇn kinh ngo¹i vi, gi¶m lymph« bμo, co giËt ë trÎ nhá, thiÕu m¸u ë ng−êi lín. §iÒu trÞ: Ng−êi lín 50-100 mg/ngμy, uèng. Thuèc khö ho¹t tÝnh cña B6 nh− thuèc chèng co giËt, corticoid, estrogen, Isoniazid, Penicillamin, Hydralazin... hoÆc hÊp thô kÐm ph¶i ®−îc söa ch÷a. TrÎ con lÖ thuéc: 0,4mg 1 ngμy, cã thÓ t¨ng lªn 10 mg. Ng−êi lín cã khi dïng liÒu cao 200-600 mg/ngμy. T¨ng oxalat niÖu nguyªn ph¸t tÝp I ®¸p øng víi B6 uèng 50-500 mg/ngμy. Qu¸ liÒu: LiÒu lín tõ 2-6 g/ngμy, g©y thÊt ®iÒu c¶m gi¸c, c¶m gi¸c rung vμ t− thÕ chi d−íi. 2.9. VitaminC (Acid ascorbic) Vai trß oxy ho¸ khö trong c¬ thÓ, chÊt chèng oxy ho¸, gióp cho ho¹t ®éng cña c¸c c¬ vμ chuyÓn ho¸ cao. Ch−a râ vai trß ®Æc hiÖu. Vitamin thiÕt yÕu h×nh thμnh chÊt t¹o keo, duy tr× sù toμn vÑn m« liªn kÕt, m« d¹ng x−¬ng, dentin 239
cña r¨ng, lμnh vÕt th−¬ng, báng. ChÊt khö m¹nh, cã thÓ ®−îc «xy ho¸ håi biÕn vμ dÔ ®−îc khö trong c¬ thÓ, nh− mét hÖ thèng «xy ho¸ khö trong tÕ bμo, tham gia vμo nhiÒu chuyÓn ho¸. B¶o vÖ men khö acid folic, gióp hÊp thô s¾t. ThiÕu hôt g©y bÖnh scorbut - mét bÖnh cÊp hay m¹n cã ®Æc tr−ng lμ xuÊt huyÕt vμ sù t¹o x−¬ng, t¹o dentin kh«ng b×nh th−êng. MÖt nhäc, nãng giËn, b¶i ho¶i, gi¶m c©n, ®au c¬ khíp m¬ hå. XuÊt huyÕt, ®èm xuÊt huyÕt, n−íu r¨ng s−ng, ®á tÝa, xèp bë, dÔ ch¶y m¸u. VÕt sÑo cò lë ra, khã lμnh vÕt th−¬ng, bÇm m¸u trong da. XuÊt huyÕt hμnh kÕt m¹c, bÖnh thÇn kinh x−¬ng ®ïi, thiÓu niÖu, phï chi d−íi, gi¶m tÝnh ph¶n øng cña m¹ch m¸u, viªm khíp gièng d¹ng thÊp. §iÒu trÞ: Dù phßng 100 mg/ngμy. BÖnh scorbut 250 mg x 4 lÇn/ngμy, råi dïng liÒu duy tr×. M¹n tÝnh dïng 300-500mg/ngμy, chia nhiÒu lÇn, nhiÒu th¸ng. Qu¸ liÒu: g©y sái thËn, buån n«n, viªm d¹ dμy, Øa ch¶y. Cã thÓ t¨ng oxalat niÖu, î nãng, co cøng c¬ bông, mÖt mái, ®á bõng, nhøc ®Çu, mÊt ngñ hoÆc buån ngñ. Vitamin C g©y thiÕu m¸u, tan m¸u, suy tim, suy thËn, khi tiªm m¹ch. Cã thÓ ph¶n vÖ chÕt ng−êi nÕu tiªm m¹ch (cã bisulfit). 2.10. Vitamin B12 (Cyanocobalamin, Hydroxocobalamin) Lμ thμnh phÇn cña nhiÒu enzym, quan träng trong viÖc t¹o acid nh©n, chuyÓn 5-methyl 240
tetrahydrofolat thμnh folat, chuyÓn ho¸ acid methyl malonic thμnh succinyl CoA cÇn cho ph¶n øng t¹o lipoprotein trong bao myelin. T¸c dông t¹o m¸u. Trong c¬ thÓ ng−êi, c¸c colamin nμy t¹o thμnh c¸c coenzym ho¹t ®éng rÊt cÇn cho tÕ bμo sao chÐp vμ t¨ng tr−ëng. NÕu kh«ng ®ñ B12 sÏ g©y ra suy gi¶m chøc n¨ng cña mét sè d¹ng acid folic cÇn thiÕt kh¸c ë trong tÕ bμo, bÊt th−êng huyÕt häc. Vitamin B12 rÊt cÇn cho tÊt c¶ c¸c m« cã tèc ®é sinh tr−ëng, tÕ bμo m¹nh nh− c¸c m« t¹o m¸u, ruét non, tö cung. ThiÕu vitamin B12 g©y hñy myelin sîi thÇn kinh. §iÒu trÞ: ThiÕu m¸u tù ph¸t hay sau c¾t d¹ dμy: ®Õn 10 microgam, ngμy tiªm b¾p thÞt, thiÕu m¸u ¸c tÝnh cã biÕn chøng tõ 100 mcg c¸ch 4 tuÇn lμ ®ñ. BÖnh Spru, bÖnh Øa ch¶y mì, bÖnh kh¸c thiÕu B12 do hÊp thô kÐm, thai nghÐn. §au d¹ dμy, thÇn kinh täa, ®au d©y thÇn kinh cæ - c¸nh tay, ®au do c¸c bÖnh thÇn kinh, t×nh tr¹ng mÖt mái nh−ng ch−a cã c¨n cø vÒ hiÖu qu¶. LiÒu l−îng chØ cÇn ®Õn 100 mcg tiªm b¾p hoÆc d−íi da (kh«ng bao giê tiªm tÜnh m¹ch). NÕu v−ît qu¸ l−îng ®ã sÏ bÞ nhanh chãng lo¹i ra qua ®−êng tiÓu. Kh«ng dïng nÕu dÞ øng víi cobalamin, u ¸c tÝnh (lμm u tiÕn triÓn), ng−êi cã c¬ ®Þa dÞ øng. Ph¶n vÖ nÆng cã thÓ g©y chÕt ng−êi. Trªn ®©y lμ 10 vitamin chÝnh, cã hÇu hÕt trong c¸c chÕ phÈm multivitamins hiÖn cã nhiÒu 241
trªn thÞ tr−êng, cã thÓ riªng rÏ hoÆc kÕt hîp víi vi l−îng kho¸ng, hoÆc víi c¸c acid amin víi c¸c biÖt d−îc cã tiÕng nh− Moriamin, Homtamin, Alvityl, Supradyn, Plus, Vitacaps, Vitasol, Plenyl, Neogadin... rÊt tiÖn dông. Cßn cã c¸c vitamin: B4 (adenin), B9 (acid folic), B13 (acid orotic), B15 (calci pangamat), B8 (biotin), PP (nicotinamid), H9 (acid paraaminobenzoic)... còng rÊt cÇn cho c¬ thÓ. 3. SUY DINH D−ìNG - N¨NG L−îNG Do chÕ ®é ¨n nghÌo protid - n¨ng l−îng, th−êng kÌm theo nhiÔm khuÈn. Mèi liªn quan chÆt chÏ gi÷a thÓ phï vμ thÓ gÇy ®Ðt. §−îc coi lμ thiÕu dinh d−ìng khi c©n nÆng/tuæi d−íi 2 ®é lÖch chuÈn (-2SD) so víi quÇn thÓ tham kh¶o. Møc ®é nh− sau: -2 ®Õn -3 ®é lÖch chuÈn: thiÕu dinh d−ìng võa (®é 1). Tõ -3 ®Õn -4 ®é lÖch chuÈn: thiÕu dinh d−ìng nÆng (®é 2). D−íi -4 ®é lÖch chuÈn: thiÕu dinh d−ìng rÊt nÆng (®é 3). TriÖu chøng: ë thÓ phï, träng l−îng cßn 60-80% mÆc dï cã phï, do xuÊt hiÖn s¾c tè lÊm chÊm n©u, bong ra, trît loÐt, dÔ bÞ nhiÔm khuÈn. TrÎ quÊy khãc, kÐm ¨n, ph©n sèng, láng, nhμy. ë thÓ gÇy ®Ðt, da bäc x−¬ng, nh− cô giμ, mÖt mái, thê ¬, hay rèi lo¹n tiªu hãa, ph©n láng sèng. ë thÓ phèi hîp, träng l−îng d−íi 60%, c¬ thÓ gÇy ®Ðt + phï, rèi lo¹n tiªu hãa. C¬ thÓ trÎ suy 242
dinh d−ìng th−êng thiÕu c¶ s¾t, magne, kali, kÏm, acid bÐo ch−a no, vitamin. BÖnh g©y th−¬ng tæn gan, tiªu hãa, tim m¹ch, n·o, thÇn kinh, hÖ thèng miÔn dÞch, rèi lo¹n chuyÓn hãa protid, glucid, lipid, chuyÓn hãa muèi - ®iÖn gi¶i. §iÒu trÞ: §é 1: ë nhμ, chÕ ®é ¨n hîp lý, theo dâi c©n nÆng. §é 2: cã thÓ ngo¹i tró, chÕ ®é ¨n uèng, theo dâi c©n nÆng - Xö trÝ bÖnh nhiÔm khuÈn (Øa ch¶y, tai mòi häng, sëi...). §é 3: coi nh− cÊp cøu, nhÊt lμ cã Øa ch¶y, mÊt n−íc, nhiÔm khuÈn. Bï n−íc - ®iÖn gi¶i - NÕu ®ì th× cho uèng oresol. Thuèc chèng nhiÔm khuÈn. Cho ¨n ®ñ calo (s÷a, ®−êng, dÇu, n−íc vμ vitamin, ¨n láng ®Õn ®Æc dÇn. (Chó ý: s¾t, vitamin A, acid folic). NÕu kh«ng ¨n ®−îc th× dïng s«ng (sonde). Ch¨m sãc tèt: vÖ sinh da, tai, m¾t, miÖng, khi cÇn cho ¨n thªm vÒ ®ªm, gi÷ th©n nhiÖt. Nguy c¬ tö vong th−êng do h¹ ®−êng huyÕt vμ h¹ th©n nhiÖt. C¸c thuèc kh¸c: Xem môc 1 vμ 2/XI. 243
XII. HuyÕt häc - khèi u - ung th− 1. BÖNH B¹CH CÇU CÊP (Leucemie) Lμ mét bÖnh ¸c tÝnh cña tæ chøc t¹o m¸u, tæn th−¬ng sù sinh s¶n vμ ph¸t triÓn cña dßng b¹ch cÇu, lÊn ¸t dßng hång cÇu vμ tiÓu cÇu. Ch−a râ nguyªn nh©n. Tiªn l−îng xÊu. TriÖu chøng: Cã c¸c thÓ bÖnh chÝnh: B¹ch cÇu cÊp thÓ tñy, thÓ lymph« cã héi chøng: nhiÔm khuÈn, xuÊt huyÕt d−íi da, néi t¹ng, u (h¹ch, gan, l¸ch to). Cßn cã thÓ ®au x−¬ng khíp, u trong hèc m¾t, tinh hoμn to, loÐt häng. §iÒu trÞ: XÐt nghiÖm, sinh thiÕt... §iÒu trÞ cã 4 giai ®o¹n: tÊn c«ng, duy tr×, t¸i tÊn c«ng, miÔn dÞch trÞ liÖu. Thuèc th−êng dïng lμ: Vincristin, Methotrexat, 6-mercaptopurin, Prednisolon, Daunorubicin, Cyclophosphamid. MiÔn dÞch: BCG sèng hoÆc Coryne bacteriumparvum. Hç trî: truyÒn m¸u, truyÒn tiÓu cÇu - b¹ch cÇu, kh¸ng sinh. GhÐp tñy: DiÖt tñy víi liÒu cao, sau ®ã truyÒn tñy cña bè mÑ, anh chÞ em ruét hoÆc nh÷ng ng−êi 244
cã hßa hîp tæ chøc. RÊt kh¶ quan cã thÓ sèng thªm trªn 10 n¨m. 2. Héi CHønG T¨NG LIPID M¸U Lipid trong c¬ thÓ ph©n bè ë 3 khu vùc. Khu vùc cÊu tróc cã ho¹t tÝnh chuyÓn ho¸ trong c¸c m«, khu vùc dù tr÷ t¹o nªn líp mì thμnh phÇn chÝnh lμ triglycerid, khu vùc l−u hμnh lipid ®−îc kÕt hîp víi mét lo¹i protein gäi lμ apoprotein ®Ó chuyÓn thμnh d¹ng hoμ tan víi tªn gäi lipoprotein l−u hμnh trong m¸u. Héi chøng t¨ng lipid m¸u cßn gäi lμ héi chøng rèi lo¹n chuyÓn ho¸ lipid, g©y nªn t×nh tr¹ng bÖnh lý phøc t¹p. Cã 2 lo¹i: T¨ng pilid m¸u nguyªn ph¸t (TLPMNP) vμ t¨ng lipid m¸u thø ph¸t (TLPMTP). Ng−êi ta ph©n biÖt lipoprotein tû träng rÊt thÊp (VLDL), lipoprotein cã tû träng thÊp (LDL), lipoprotein cã tû träng cao (HDL) vμ lipoprotein cã tû träng trung gian (IDL) vμ chylomicron. Dùa vμo tiÕn bé kü thuËt t¸ch ®−îc thμnh phÇn lipoprotein, ng−êi ta xÕp héi chøng t¨ng lipid thμnh 5 tÝp: - TÝp 1: T¨ng chylomicron m¸u, triglycerid t¨ng rÊt cao, cholesterol còng t¨ng, lipid toμn phÇn cao cã khi tíi 10g, HDL vμ LDL gi¶m (BÖnh hiÕm gÆp). - TÝp II: Chia 2 tÝp IIa vμ IIb. 245
+ IIa: T¨ng cholesterol m¸u nguyªn ph¸t: lipid toμn phÇn t¨ng võa ph¶i, cholesterol m¸u t¨ng rÊt cao, LDL-C t¨ng cao, HDL-C b×nh th−êng hoÆc gi¶m, triglycerid kh«ng t¨ng, VLDL b×nh th−êng, kh«ng cã chylomicron. G©y x¬ v÷a ®éng m¹ch sím. + IIb: T¨ng lipid m¸u hçn hîp gia ®×nh: lipid toμn phÇn t¨ng võa ph¶i, cholesterol t¨ng rÊt cao, LDL-C t¨ng cao, HDL-C gi¶m, triglycerid t¨ng, VLDL vμ LDL t¨ng, chylomicron vμ HDL kh«ng t¨ng. G©y x¬ v÷a ®éng m¹ch sím. - TÝp III: Rèi lo¹n lipoprotein beta m¸u: lipid toμn phÇn t¨ng cao, cholesterol vμ triglycerid t¨ng cao, IDL vμ VLDL t¨ng nhiÒu, HDL b×nh th−êng. BÖnh hiÕm gÆp. Th−¬ng tæn v÷a x¬ ®éng m¹ch. - TÝp IV: T¨ng glycerid m¸u néi sinh (t¨ng VLDL m¸u, t¨ng lipid m¸u do carbon hydrat): lipid toμn phÇn t¨ng cao, cholesterol LDL-C b×nh th−êng, HDL-C gi¶m, triglycerid t¨ng rÊt cao, VLDL t¨ng, HDL vμ LDL b×nh th−êng hoÆc gi¶m. BÖnh cã tÝnh di truyÒn kÌm theo rèi lo¹n chuyÓn ho¸ lipid. - TÝp V: T¨ng triglycerid m¸u hçn hîp: cholesterol t¨ng võa ph¶i, triglycerid t¨ng rÊt cao, chylomicron vμ VLDL t¨ng, LDL vμ HDL gi¶m. BÖnh hiÕm gÆp. Theo mét sè t¸c gi¶, héi chøng t¨ng lipoprotein m¸u n»m trong 3 tÝp IIa, IIb vμ IV. 99% c¸c tr−êng 246
hîp t¨ng lipoprotein m¸u g©y ra v÷a x¬ ®éng m¹ch víi c¸c tÝp IIa, IIb, III, IV (cã thÓ tÝp V). T¨ng lipid m¸u thø ph¸t gÆp trong nhiÔm bÖnh vμ dïng mét sè thuèc: bÖnh ®¸i th¸o ®−êng, bÖnh gót, suy tuyÕn gi¸p, t¾c mËt, thËn h− vμ suy thËn. Do thuèc: glucocorticoid, lîi tiÓu, øc chÕ beta vμ alpha... Héi chøng t¨ng lipid m¸u lμ mét yÕu tè nguy c¬ quan träng trong bÖnh v÷a x¬ ®éng m¹ch. Gi¶m cholesterol m¸u h¹n chÕ ®−îc qu¸ tr×nh tiÕn triÓn cña v÷a x¬ ®éng m¹ch, gi¶m triglycerid lμ gi¶m nguy c¬ cña bÖnh m¹ch vμnh. Nguy c¬ cao khi cã suy vμnh, nhåi m¸u c¬ tim, tai biÕn m¹ch m¸u n·o, ®¸i th¸o ®−êng. §iÒu trÞ: XÐt nghiÖm m¸u. ChÕ ®é ¨n lμ tèi quan träng, tr−íc c¶ thuèc. - TÝp I: Gi¶m mì, gi¶m c¶ acid bÐo b·o hoμ vμ kh«ng b·o hoμ, lipid trong thøc ¨n dïng 10-15 g/ngμy. - TÝp II: Gi¶m cholesterol (cã trong lßng ®á trøng, ãc, gan, thÞt bÐo, b¬...), gi¶m mì ®éng vËt, dïng dÇu thùc vËt. Nªn ¨n t«m, c¸. - TÝp IIb, III, IV: Gi¶m carbon hydrat (c¬m, ®−êng, b¸nh kÑo, r−îu, bia), dïng dÇu thùc vËt. Gi¶m c©n thÓ träng nÕu bÐo. - TÝp V: Ph¶i gi¶m mì, carbon hydrat vμ calo. Tãm l¹i: Nªn tr¸nh ¨n thÞt ®éng vËt cã l«ng, vó. Gi¶m carbon hydrat. ¡n t«m c¸ vμ dÇu thùc vËt. 247
a) Thuèc lμm ¶nh h−ëng ®Õn sinh tæng hîp lipid: - C¸c fibrat (Clofibrat, Fenofibrat, Gemfibrozil, Beclobrat, Bezafibrat, Ciprofibrat, Etofyllin, Pirifibrat, Simfibrat, Tocofibrat). Lμm gi¶m 30-40% triglycerid, 10-25% cholesterol, gi¶m LDL vμ VLDL, t¨ng 10% HDL, 28% apoprotein AI. Dïng cho c¸c tÝp IIa, IIb, III vμ IV. - C¸c statin (Fluvastatin, Lovastatin, Atorvastatin, Cerivastatin, Mevastatin, Pravastatin, Rosavastatin vμ Simvastatin). Lμm gi¶m 30-40% cholesterol, 35-40% LDL, gi¶m nhÑ triglycerid, t¨ng nhÑ HDL. Dïng cho c¸c tÝp IIa vμ IIb. - Acid nicotinic: Gi¶m VLDL vμ triglycerid, gi¶m LDL, HDL t¨ng nhÑ, øc chÕ sinh tæng hîp cholesterol. Dïng cho tÝp IIa, IIb, III vμ IV. Dilexpal 500 mg: 4-6 viªn/ngμy. Novacyl 670mg: 6 viªn/ngμy vμ Acipimox, Binifibrat, Etofibrat, Niceritrol, Nicofibrat, Pirozadil, Ronifibrat, Sorbinicat, Tocoferil nicotinat. b) Thuèc lμm gi¶m hÊp thu vμ t¨ng th¶i trõ lipid: - Cholestyramin: Gi¶m cholesterol vμ cã thÓ c¶ triglycerid. Dïng cho tÝp IIa. C¸c thuèc kh¸c: colestipol, divistyramin, colesevelam. - Pyricarbat: B¶o vÖ thμnh ®éng m¹ch. - C¸c vitamin (C vμ flavonoid). Ngoμi c¸c thuèc trªn, ng−êi ta cßn dïng: probacol (øc chÕ sinh tæng hîp lipid). D-thyroxin 248