Tổng quan về Báo chí Việt Nam trước
năm 1945 (phần 3)
TỔNG LUẬN VỀ LỊCH SỬ BÁO CHÍ VIỆT NAM
TỪ KHỞI THỦY ĐẾN 1945
(Tài liệu tham khảo đặc biệt)
III. BÁO CHÍ - MỘT NGHỀ MỚI – MỘT SỰ NGHIỆP
Lưu ý một lần nữa rằng, Văn minh tân học sách, tác phẩm vô danh xuất hiện
khoảng 1902, vốn được coi là “Tuyên ngôn” của xu hướng cải cách “Hóa dân
cường quốc” đầu thế kỷ, khi đề ra “6 đường” (sáu phương châm, biện pháp mở
mang dân trí), đã coi phát triển báo chí là một trong 6 biện pháp quan trọng nhất
bên cạnh việc “dùng chữ Quốc ngữ”, “hiệu đính sách vở”, “cổ vũ nhân tài”, “chấn
hưng công nghệ”...
Cũng khoảng năm 1909, ở nước ta, nổi lên trong dư luận câu ca:
“Mở tân giới xoay nghề tân học
Đón Tân trào dựng cuộc Tân dân
Tân thư, tân báo, tân văn
Chân đi, miệng nói xa gần thiếu đâu”
Cũng giống như ở Trung Quốc, bước đi ban đầu của nghề làm báo ở nước ta
bị qui định bởi sự xâm nhập, cuộc đụng độ và tiếp xúc văn minh Đông - Tây, sự
du nhập Kitô giáo vào Việt Nam và dĩ nhiên trong bối cảnh sự xâu xé thuộc địa
của chủ nghĩa tư bản phương Tây.
Theo Qua Công Chấn trong cuốn Lịch sử khoa học báo chí Trung Quốc thì
“nếu muốn tìm cái gọi là báo chí hiện đại Trung Quốc thì sớm nhất là Chinese
Monthay Magazine, ra ngày 5/8/1815) do một Giáo sĩ người Anh tên là Robert (hết
p.238) Morrison cùng với Lương Á Phát, mục sư Tin Lành đầu tiên người Trung
Hoa được thụ phong sáng lập1[1].
Ở nước ta, từ Bùi Đức Tịnh (xem Phần đóng góp của văn hoc Nam Hà -
Những bước đầu của báo chí, tiểu thuyết và thơ nói, Lửa Thiêng, Sài Gòn, 1973)
cho đến Bằng Giang gần đây đều khẳng định vai trò độc đáo này của những trí
thức Công giáo.
Bằng Giang nhận xét: “Trong số những tác giả tiêu biểu của văn học Quốc
ngữ ở Nam Kỳ buổi sơ khai, có mấy người kể tên theo thứ tự tuổi tác sau đây đều
là tín đồ Thiên Chúa giáo: Huỳnh Tịnh Của, Trương Vĩnh Ký, Nguyễn Trọng
Quản, Trần Chánh Chiếu...”2[2].
Có thể mở rộng nhận xét đó là, phần lớn những tờ báo chữ Quốc ngữ những
thập kỷ đầu tiên ở Sài Gòn cuối thế kỷ XIX đầu XX, các chủ bút đều là người
Công giáo.
Tuy vậy, theo nhận xét của Quản Chi, trong Thử tìm long mạch của tờ báo ta,
thì chính “những học trò Khổng Tử” lại có vị trí quan trọng trong sự phát triển
nghề làm báo ở nước ta. Tác giả viết “Kể cũng là hiện tượng trái lạ, vì tờ báo là
sản phảm của đời mới, thế mà nhà Nho, phái người cũ, lại là tay gây dựng và đứng
lên phất cờ đánh trống trên diễn đàn xứ này buổi đầu, nhà tân học lúc ấy chỉ đóng
một vai tuồng phụ...”3[3] (hết p.239).
Nhận xét nay muốn ghi nhận những đóng góp của các cây bút vốn là người
Nho học: Từ Hoàng Tăng Bí, Dương Bá Trạc (Trung Bắc Tân Văn), Nguyễn Bá
Trác, Đông Châu, Sở Cuồng Lê Dư, Nguyễn Đôn Phục (Nam Phong), Tản Đà (An
Nam Tạp Chí và Hữu Thanh), Ngô Đức Kế (Hữu Thanh), Huỳnh Thúc Kháng
(Tiếng Dân), của những nhà Nho - Tây học như Phạm Quỳnh, Phan Khôi, Nguyễn
Bá Học... Những cây bút loại này ở báo giới xứ Nam Kỳ là những bậc tiền bối như
Nguyễn Liên Phong, Nguyên Chánh Sắt, Nguyên Tử Thức, Lê Sum...
Nhưng dù thế nào cũng phải thừa nhận rằng, động lực quan trọng nhất
trong báo giới lúc đó là những nhà báo Tây học, thực sự “cầm bút sắt”. Họ
thuộc những thế hệ khác nhau - khác nhau có khi rất lớn về phương pháp tư
tưởng, quan niệm, về báo chí, nhưng về phương diện nghề nghiệp, thẩy đều góp
phần tạo nên ngôi nhà báo chí Việt Nam. Đó là những cây bút tiên phong:
Nguyễn Văn Vĩnh, Phạm Quỳnh, Phan Khôi, Nguyễn Văn Tố đến những Phan Văn
Trường, Nguyễn An Ninh, Bùi Quang Chiêu, Hoàng Tích Chu, Sương Nguyệt
Ánh, Nhất Linh, Khái Hưng, Đào Trinh Nhất, Vũ Bằng, Thế Lữ, Phùng Bảo
Thạch, Phùng Tất Đắc, Nguyễn Tường Phượng, Hoa Bằng, Đinh Gia Trinh, Vũ
Đình Hòe, Nguyên Tuân, Nguyễn Vỹ...
Dù thế nào, chính họ cũng đem cái thú đọc nhật trình vào đời sống thường
ngày, dù chúng mới chỉ thịnh hành ở đô thị.
Đầu những năm 40, Hoa Bằng nhận xét: “Nghề làm báo xứ ta mới xuất hiện
độ hơn 70 năm nay. Bây giờ, nhật báo, tạp chí, sớm gióng trống, tối khua chuông,
đổi mới tai mắt dân chúng, không phải là mới là nữa… (hết p.240)
Những phải nói là cũng như đời sống trí thức nói chung dưới thời thuộc địa,
làm báo là một nghề gian truân có khi nhục nhã như Vũ Bằng tâm sự: “Nghề làm
báo là nghề đưa ta đến bất cứ đâu miễn là thoát được nó ra”4[4].
Cuộc Cách mạng tháng Tám 1945 vĩ đại, không những là một biến cố lịch sử
dân tộc, là bước nhảy vọt đầu tiên của cách mạng nước ta hơn nửa thế kỷ qua mà
còn là sự hồi sinh, sự phục hưng của nền báo chí.
