Hình qu t và mái chèoạ
Ai C p c đ iậ ổ ạ , hay n n văn minh sông Ninề, g n li n v i c dân s ng bên hai bắ ề ớ ư ố ờ
sông Nin t i ạAi C pậ. Dòng sông Nin dài kho ng 6500 ảkm, có b y nhánh đ ra ả ổ Đ aị
Trung H iả, đã t o ra n i s n sinh ra m t trong các n n văn minh s m nh t ạ ơ ả ộ ề ớ ấ th gi iế ớ .
Ph n ầh l uạ ư sông Nin r ng l n, gi ng nh hình tam giác dài 700 km, hai bên b sôngộ ớ ố ư ờ
r ng t 10 d n 50 km t o thành m t vùng ộ ừ ế ạ ộ sinh thái ng p n c và bán ng p n c - m tậ ướ ậ ướ ộ
đ ng b ng phì nhiêu v i ồ ằ ớ đ ngộ th c v tự ậ đa d ng và đông đúc. Hàng năm t ạ ừ tháng 6 đ nế
tháng 9, n c lũ sông Nin dâng lên làm tràn ng p c khu đ ng b ng r ng l n và b iướ ậ ả ồ ằ ộ ớ ồ
đ p m t l ng ắ ộ ượ phù sa kh ng l , màu m . Các lo i th c v t ch y u nh : ổ ồ ỡ ạ ự ậ ủ ế ư đ i m chạ ạ ,
ti u m chể ạ , chà là, sen,… sinh sôi n y n quanh năm. Ai C p cũng có m t qu n thả ở ậ ộ ầ ể
đ ng v t đa d ng và phong phú, mang đ c đi m ộ ậ ạ ặ ể đ ng b ngồ ằ -sa m cạ nh ưvoi, h u caoươ
cổ, s tư ử, trâu, bò, cá s uấ, các loài cá, chim,…
T t c các đi u ki n thiên nhiên u đãi đã góp ph n hình thành n n văn minh Ai C pấ ả ề ệ ư ầ ề ậ
s m nh t. Các ngành ngh nh đánh b t cá, ớ ấ ề ư ắ nông nghi pệ, th công nghi pủ ệ và th ngươ
nghi pệ đ u phát tri n ngay t 3.000 năm tr c ề ể ừ ướ Công nguyên. Đ c bi t, các ặ ệ di s nả ki nế
trúc đ s và đ t đ n m t trình đ v n lên t m kỳ quan c a th gi i nh : các ồ ộ ạ ế ộ ộ ươ ầ ủ ế ớ ư kim tự
tháp, các ki t tác v ệ ề h i h aộ ọ , điêu kh cắ và ngh thu t ệ ậ p xácướ ,…
Theo cách phân đ nh th i gian c a ị ờ ủ Manetho (th k 3 TCN) thì l ch s Ai C p c đ iế ỷ ị ử ậ ổ ạ
đ c chia ra thành C , Trung và Tân V ng qu c v i 30 v ng tri u kéo dài kho ngượ ổ ươ ố ớ ươ ề ả
t cu i thiên niên k th 4 tr c Công nguyên đ n năm 332 tr c Công nguyên. Vuaừ ố ỷ ứ ướ ế ướ
c a toàn cõi Ai C p th ng có các vua ch h u d i quy n, nên các tài li u ủ ậ ườ ư ầ ướ ề ệ ti ngế
Pháp, ti ng Tây Ban Nhaế, ti ng B Đào Nhaế ồ dùng danh t C , Trung và Tân Đ qu cừ ổ ế ố
thay vì V ng qu c. Danh t ươ ố ừ pharaon b t đ u đ c các vua Ai C p c dùng tắ ầ ượ ậ ổ ừ
v ng tri u th 12ươ ề ứ tr đi. ởPharaon có nghĩa là ngôi nhà l nớ ám ch cung vua. V n cònỉ ẫ
nhi u nghiên c u v các v ng tri u Ai C p đang đ c ti p t c và có th các v ngề ứ ề ươ ề ậ ượ ế ụ ể ươ
tri u này s còn thay đ i, b i vì ngày nay các công tác ề ẽ ổ ở kh o cả ổ v n ti p t c phát hi nẫ ế ụ ệ
thêm nhi u d li u, ch ng c khác nhau.ề ữ ệ ứ ứ
M c l cụ ụ
[nẩ]
•1 L ch s qua các th i kìị ử ờ
o1.1 Th i kỳ Ti n tri u đ i (13.000 TCN - 3.200 TCN)ờ ề ề ạ
o1.2 Th i kỳ S tri u đ i (3.100 TCN - 3.000 TCN)ờ ơ ề ạ
o1.3 Th i kỳ C v ng qu c (2.815 TCN - 2.400 TCN)ờ ổ ươ ố
1.3.1 2815 - 2700 tr c Công nguyênướ
o1.4 2700 - 2400 tr c Công nguyênướ
o1.5 Th i kỳ chuy n ti p th nh t (2.400 TCN - 2.046 TCN)ờ ể ế ứ ấ
1.5.1 2400 - 2200 tr c Công nguyênướ
1.5.2 2200 - 2050 tr c Công nguyênướ
o1.6 Th i kỳ Trung v ng qu c (2.046 TCN - 1.750 TCN)ờ ươ ố
1.6.1 2.046 tr c Công nguyên - 1.800 tr c Côngướ ướ
nguyên
1.6.2 1.800 - 1.750 tr c Công nguyênướ
o1.7 Th i kỳ chuy n ti p th nhì (1.700 TCN - 1.590 TCN)ờ ể ế ứ
1.7.1 1.700 - 1.590 tr c Công nguyênướ
o1.8 Th i kỳ Tân v ng qu c (1.590 TCN - 1.078 TCN)ờ ươ ố
1.8.1 1590 - 1310 tr c Công nguyênướ
1.8.2 1.310 - 1.078 tr c Công nguyênướ
o1.9 Th i kỳ chuy n ti p th ba (1.078 TCN - 663 TCN)ờ ể ế ứ
o1.10 Th i h u nguyên (663 TCN - 332 TCN)ờ ậ
•2 Thành t u văn hóa Ai C p cự ậ ổ
o2.1 Ngh thu t p xác Ai C p cệ ậ ướ ậ ổ
o2.2 Ch vi t Ai C p cữ ế ậ ổ
o2.3 Văn h c - ngh thu t Ai C p cọ ệ ậ ậ ổ
o2.4 Ki n trúc Ai C p cế ậ ổ
o2.5 Th gi i quan - tri t h c Ai C p cế ớ ế ọ ậ ổ
o2.6 Chính sách qu n lý và thuả ế
•3 Chú thích
•4 Xem thêm
•5 Đ c thêmọ
•6 Liên k t ngoàiế
[s aử] L ch s qua các th i kìị ử ờ
Bài này n m trongằ
L ch s Ai C pị ử ậ .
Ai C p c đ iậ ổ ạ
Ai C p thu c Ba Tậ ộ ư
Ai C p thu c Hy L pậ ộ ạ
Ai C p thu c La Mãậ ộ
Ai C p thu c R pậ ộ Ả ậ
Nhà Tulun
Nhà Ikhshid
Nhà Fatima
Nhà Ayyub
Nhà Mamluk
Ai C p thu c Ottomanậ ộ
Nhà Muhammad Ali
Ai C p hi n đ iậ ệ ạ
Ng i Ai C pườ ậ
[s aử] Th i kỳ Ti n tri u đ i (13.000 TCN - 3.200 TCN)ờ ề ề ạ
•13.000 TCN: Dân mi n nam Ai C p đã b t đ u tr ng lúa m ch. ề ậ ắ ầ ồ ạ
•7.000 TCN: Dân c đ ng b ng sông Nin đã bi t canh tác. ư ồ ằ ế
•5.000 TCN: Có x Ombos, kinh đô là Ballas mi n nam Ai C p (cũng g i làứ ở ề ậ ọ
Th ng Ai C pượ ậ ). Mi n b c Ai C p (ề ắ ậ H Ai C pạ ậ ) có x Balamun, kinh đô làứ
Behedet.
•4.500 TCN: Ng i Ai C p đã bi t dùng d ng l ch m i năm có 365 ngày.ườ ậ ế ươ ị ỗ
Truy n thuy t cho r ng ng i đ t ra l ch đó là ề ế ằ ườ ặ ị Thoth. Thoth cũng đ c cho làượ
ng i đã đ t ra m u t Ai C p, ườ ặ ẫ ự ậ toán h cọ và thiên văn h cọ[c nầ d nẫ ngu nồ]. Ng i Aiườ
C p tôn ông là th n c a th i gian. ậ ầ ủ ờ
•4.000 TCN: X Ombos chi m x Balamun. ứ ế ứ
•3.900 TCN: X Ombos b chia đôi: x Nekhein phía b c và x Buto phíaứ ị ứ ở ắ ứ ở
nam.
•3.700 TCN: Ng i mi n b c Ai C p b t đ u bi t dùng ườ ề ắ ậ ắ ầ ế kim lo iạ.
•3.600 TCN: X Nekhein mi n b c chi m đu c x Buto mi n nam. H đ nhứ ở ề ắ ế ợ ứ ở ề ọ ị
đô ởHeliopolis (Nh t Thành). ậ
•3.500 TCN: Ai C p l i chia đôi: Nekhein gi mi n b c, Buto đ c l p mi nậ ạ ữ ề ắ ộ ậ ở ề
nam.
•3.300 TCN: Ng i phu ng đông tràn sang chi m x Nekhein. ườ ơ ế ứ
•3.250 TCN: Vua x Buto là ứScorpion II th ng đ c vua c a Nekhein. ắ ượ ủ
[s aử] Th i kỳ S tri u đ i (3.100 TCN - 3.000 TCN)ờ ơ ề ạ
•3.100 TCN: Con c a vua Scorpion II là ủMenes (hay Horus Narmer) đánh đu iổ
đ c ng i ph ng đông, th ng nh t Nekhein và Buto. Menes l p m t tri uượ ườ ươ ố ấ ậ ộ ề
đ i m i, t c là ạ ớ ứ v ng tri u th nh tươ ề ứ ấ , trong v ng ph c a Manetho. Menesươ ổ ủ
cũng đ c coi là ng i khai sinh ra n c Ai C p. ượ ườ ướ ậ
•V ng tri u th nh tươ ề ứ ấ : Menes xây d ng thành ph ự ố Memphis (B ch Thành) l nạ ớ
nh t th gi i th i đó. Ông đóng đô thành ấ ế ớ ờ ở This. V ng tri u th nh t có 7-9ươ ề ứ ấ
đ i vua và truy n đ c kho ng 300 năm. Các vua th i này th ng đánh đôngờ ề ượ ả ờ ườ
d p b c. Menes có đánh ẹ ắ Libya. Djer đã chi m đ t ế ấ Sudan đ n gh nh th nhì c aế ề ứ ủ
sông Nin. Den và Semerkhet đánh bán đ o Sinaiả.
Th i này các s gia còn tranh lu n nhi u v cách đ nh năm. Ph n đông x p cu c th ngờ ử ậ ề ề ị ầ ế ộ ố
nh t Ai C p c a Menes vào năm 3100 TCN. Có ng i x p tr đ n năm 2900 TCN. Tàiấ ậ ủ ườ ế ễ ế
li u x a c a ệ ư ủ Julius Africanus x p s m đ n năm 5664 TCN.ế ớ ế
•V ng tri u th 2ươ ề ứ : kh i đ u v i vua ở ầ ớ Hotepsekhemwy. Nh ng ng i k v ôngữ ườ ế ị
là Nebire, Nineter (Raneb), Uneg, Senji, Peribsen và Khasekhemwy. Vào hai
v ng tri u đ u, dân Ai C p đã xây nhi u lăng t m r t l n (ươ ề ầ ậ ề ẩ ấ ớ m Mastabaộ).
Kinh đô c a hai v ng tri u đ u là thành This nên th i đ i c a hai v ng tri uủ ươ ề ầ ờ ạ ủ ươ ề
này cũng g i là "th i Thinite". ọ ờ
[s aử] Th i kỳ C v ng qu c (2.815 TCN - 2.400 TCN)ờ ổ ươ ố
[s aử] 2815 - 2700 tr c Công nguyênướ
•V ng tri u th 3ươ ề ứ : Vua Djoser sai Vizia Imhotep xây d ng kim t tháp có b cự ự ậ
th m đ u tiên ề ầ ở Saqqara.
[s aử] 2700 - 2400 tr c Công nguyênướ
•V ng tri u th 4ươ ề ứ : m t trang s vàng son c a C v ng qu c vì đã đ l i r tộ ử ủ ổ ươ ố ể ạ ấ
nhi u di s n văn hoá. Các vua ề ả Khufu, Khafre và Menkaure là ch nhân ba kimủ
t tháp l n ự ớ ở Giza. Theo Herodotos, có 300.000 nhân công xây Kim t thápự
Khufu trong 20 năm, kim t tháp l n nh t đ c xây d i s ch th c a Viziaự ớ ấ ượ ướ ự ỉ ị ủ
Hemon, đây là m t trong ộB y kỳ quan th gi i c đ iả ế ớ ổ ạ
•V ng tri u th 5ươ ề ứ : Vua Sahure x ng là "Con c a th n Rê". Các kim t thápư ủ ầ ự
đ u tiên đ c xây d ng ầ ượ ự ở Abusir.
•V ng tri u th 6ươ ề ứ : Có các vua Pepi I, Pepi II. Pepi II ngôi 94 năm, nên tri uở ề
đ i ông đ c các s gia Âu M x p h ng là đ i vua lâu dài nh t ạ ượ ử ỹ ế ạ ờ ấ th gi iế ớ n uế
không tính các huy n tho i. ề ạ
