Ngành công nghệ Rau Hoa Quả và Cảnh quan
DỰ ÁN GIÁO DỤC ĐẠI HỌC VIỆT NAM - HÀ LAN
----------------------------------
BỆNH CÂY NÔNG NGHIỆP
(Bài giảng cho ngành Công nghệ Rau – Hoa – Quả và Cảnh quan)
Biên soạn
TS. Hà Viết Cường
Hà Nội – 2008
Khoa Nông học, Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội
1
Ngành công nghệ Rau Hoa Quả và Cảnh quan
Mục lục
PHẦN I. BỆNH CÂY ĐẠI CƯƠNG…………………………….………………………….9
Chương 1. Giới thiệu…………………………………………………………………….…10
1. Đối tượng của bệnh cây học .................................................................................................... 9
2. Tác hại của bệnh cây ............................................................................................................. 10
3. Định nghĩa bệnh cây ............................................................................................................. 11
4. Các nhóm (loại) bệnh cây .................................................................................................... 11
5. Phân loại bệnh cây theo tác nhân gây bệnh .......................................................................... 12
5.1. Bệnh truyền nhiễm (bệnh hữu sinh): gây ra bởi các sinh vật sống và có khả năng lan
truyền. Bệnh truyền nhiễm bao gồm: .................................................................................... 12
5.2. Bệnh không truyền nhiễm (bệnh phi sinh): Gây ra bởi các yếu tố môi trường bất lợi và
không có khả năng lan truyền. .............................................................................................. 12
6. Các nhóm tác nhân (sinh vật) chính gây bệnh cây ................................................................ 13
6.1. Nấm và vi sinh vật giống nấm ....................................................................................... 13
6.2. Vi khuẩn gây bệnh cây ................................................................................................... 13
6.3. Virus gây bệnh cây ......................................................................................................... 13
6.4. Mollicutes (Phytoplasma và Spiroplasma) .................................................................... 14
6.5. Viroid ............................................................................................................................ 14
6.6. Tuyến trùng hại thực vật ................................................................................................ 14
7. Một số khái niệm về khả năng gây bệnh của vi sinh vật gây bệnh ....................................... 14
7.1. Phân loại tác nhân gây bệnh theo tính ký sinh .............................................................. 14
7.2. Phân loại tác nhân gây bệnh theo phương thức sử dụng nguồn dinh dưỡng. ................ 15
7.3. Tính gây bệnh và tính độc của vi sinh vật gây bệnh ...................................................... 15
7.4. Tính chuyên hóa của vi sinh vật gây bệnh ..................................................................... 16
1. Ảnh hưởng của bệnh đến các chức năng sinh lý của cây. ..................................................... 17
1.1. Biến đổi chức năng quang hợp ....................................................................................... 17
1.2. Biến đổi chức năng hô hấp ............................................................................................. 17
1.3. Biến đổi tính thấm của màng tế bào ............................................................................... 17
1.4. Biến đổi sự thoát hơi nước qua bề mặt lá ....................................................................... 17
1.5. Biến đổi vận chuyển nước ............................................................................................. 18
1.6. Biến đổi vận chuyển các sản phẩm đồng hóa. ............................................................... 18
1.7. Biến đổi sự chuyển hóa đạm, gluxit. .............................................................................. 18
1.8. Biến đổi cân bằng chất điều hòa sinh trưởng trong cây ................................................. 18
2. Triệu chứng bệnh cây ............................................................................................................ 18
2.1. Định nghĩa ...................................................................................................................... 18
2.2. Các loại triệu chứng ...................................................................................................... 18
Khoa Nông học, Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội
2
Ngành công nghệ Rau Hoa Quả và Cảnh quan
3. Dấu hiệu bệnh ....................................................................................................................... 20
3.1. Định nghĩa ...................................................................................................................... 20
3.2. Các loại dấu hiệu ............................................................................................................ 20
1. Định nghĩa ............................................................................................................................ 21
2. Qui tắc Koch ......................................................................................................................... 21
3. Các phương pháp chẩn đoán ................................................................................................. 21
3.1. Chẩn đoán dựa trên triệu chứng bệnh ............................................................................ 21
3.2. Chẩn đoán dựa trên dấu hiệu bệnh (= kiểm tra vi sinh vật gây bệnh trên cây) .............. 21
3.3. Chẩn đoán dựa trên phân ly nuôi cấy tác nhân gây bệnh (phương pháp sinh học) ........ 22
3.4. Chẩn đoán dựa trên huyết thanh học .............................................................................. 22
3.5. Chẩn đoán dựa trên các kỹ thuật sinh học phân tử ........................................................ 22
1. Khái niệm và thuật ngữ ......................................................................................................... 23
1.1. Dịch bệnh ....................................................................................................................... 23
1.2. Nguồn bệnh (inoculum) ................................................................................................. 24
1.3. Nguồn bệnh sơ cấp và thứ cấp (primary/secondary inoculum) ..................................... 24
1.4. Tam giác bệnh (disease triangular) ............................................................................... 24
1.5. Tứ diện bệnh (disease pyramid) ..................................................................................... 25
1.6. Chu kỳ bệnh (disease cycle) ........................................................................................... 26
2. Phân loại dịch bệnh ............................................................................................................... 27
2.1. Tính chu kỳ của dịch bệnh ............................................................................................. 27
2.2. Dịch bệnh đơn chu kỳ .................................................................................................... 27
2.2.1 Khái niệm ................................................................................................................. 27
2.3. Dịch bệnh đa chu kỳ ....................................................................................................... 28
2.4. Dịch bệnh hỗn hợp ........................................................................................................ 29
2.5. Dịch bệnh đa vụ (polyetic epidemic) ............................................................................ 30
3. Thành phần của dịch bệnh .................................................................................................... 31
3.1. Các yếu tố của cây ký chủ .............................................................................................. 31
3.1.1 Mức độ kháng hay mẫn cảm di truyền. .................................................................... 31
3.1.2 Mức độ đồng nhất di truyền. ................................................................................... 32
3.1.3 Loại cây trồng ......................................................................................................... 33
3.1.4 Tuổi cây .................................................................................................................... 33
3.2. Các yếu tố của tác nhân gây bệnh .................................................................................. 34
3.2.1 Mức độ độc. ............................................................................................................ 34
3.2.2 Lượng nguồn bệnh. ................................................................................................. 34
3.2.3 Kiểu sinh sản của tác nhân gây bệnh ....................................................................... 34
3.2.4 Sinh thái của tác nhân gây bệnh. ............................................................................. 35
Khoa Nông học, Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội
3
Ngành công nghệ Rau Hoa Quả và Cảnh quan
3.2.5 Kiểu lan truyền của tác nhân gây bệnh .................................................................... 35
3.3. Các yếu tố môi trường .................................................................................................... 36
3.3.1 Nhiệt độ .................................................................................................................... 36
3.3.2 Độ ẩm (moisture) ..................................................................................................... 36
1. Các nguyên lý quản lý bệnh hiện đại .................................................................................... 38
1.1. Các chiến thuật giảm nguồn bệnh sơ cấp ....................................................................... 38
1.2. Các chiến thuật giảm tốc độ tăng bệnh .......................................................................... 38
1.3. Các chiến thuật làm giảm thời gian dịch bệnh ............................................................... 38
2. Một số biện pháp cụ thể ....................................................................................................... 39
2.1. Biện pháp sử dụng giống chống bệnh và giống sạch bệnh ............................................ 39
2.2. Biện pháp canh tác ......................................................................................................... 39
2.3. Biện pháp sinh học ......................................................................................................... 39
2.4. Biện pháp cơ lý học ........................................................................................................ 40
2.5. Biện pháp kiểm dịch thực vật ........................................................................................ 40
2.6. Biện pháp hoá học .......................................................................................................... 40
2.6.1 Đinh nghĩa. .............................................................................................................. 40
2.6.2 Ưu điểm (3 ưu điểm chính) ...................................................................................... 40
2.6.3 Nhược điểm. ............................................................................................................ 40
2.6.4 Các khái niệm về chất độc ...................................................................................... 40
2.6.5 Phân loại thuốc trừ bệnh .......................................................................................... 41
2.6.6 Thành phần của thuốc .............................................................................................. 42
2.6.7 Các dạng chế phẩm thường dùng: ........................................................................... 42
2.6.8 Phương pháp sử dụng thuốc: .................................................................................... 42
2.6.9 Nguyên tắc sử dụng thuốc đúng .............................................................................. 43
2.6.10 Thuốc trừ bệnh (nấm và vi khuẩn) ......................................................................... 43
2.6.11 Các nhóm thuốc bệnh ............................................................................................. 44
1. Đặc điểm chung .................................................................................................................... 49
2. Biến thái của nấm .................................................................................................................. 49
3. Sinh sản của nấm ................................................................................................................... 50
3.1. Sinh sản từ cơ quan sinh trưởng ..................................................................................... 50
3.2. Sinh sản vô tính .............................................................................................................. 50
3.3. Sinh sản hữu tính của nấm: ............................................................................................ 51
3.3.1 Sinh sản hữu tính đẳng giao ..................................................................................... 51
3.4. Vai trò của sinh sản vô tính và hữu tính của nấm .......................................................... 51
4. Chu kỳ phát triển của nấm .................................................................................................... 52
5. Dinh dưỡng gây bệnh ............................................................................................................ 52
Khoa Nông học, Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội
4
Ngành công nghệ Rau Hoa Quả và Cảnh quan
5.1. Quá trình xâm nhiễm của nấm và vai trò của ngoại cảnh .............................................. 52
5.2. Dinh dưỡng ký sinh của nấm ......................................................................................... 53
6. Phân loại nấm gây bệnh cây (tham khảo) ............................................................................. 54
A. VI SINH VẬT GIỒNG NẤM ............................................................................................. 54
I. GIỚI PROTOZOA ........................................................................................................... 54
B. NẦM THẬT ........................................................................................................................ 55
7. Một số ví dụ nấm và bệnh nấm hại rau – hoa – quả ............................................................. 61
7.1. Phytophthora infestans (bệnh mốc sương cà chua, khoai tây) ....................................... 61
7.1.1 Triệu chứng/dấu hiệu ............................................................................................... 61
7.1.2 Nguyên nhân gây bệnh. ............................................................................................ 62
7.1.3 Đặc điểm phát sinh phát triển ................................................................................. 62
7.1.4 Biện pháp phòng trừ ................................................................................................. 63
7.2. Sclerotium rolfsii (bệnh héo rũ gốc mốc trắng) ............................................................. 64
7.2.1 Triệu chứng/dấu hiệu ............................................................................................... 64
7.2.2 Nguyên nhân gây bệnh ............................................................................................. 64
7.2.3 Đặc điểm phát sinh phát triển ................................................................................. 64
7.2.4 Phòng trừ .................................................................................................................. 65
7.3. Rhizoctonia solani (bệnh lở cổ rễ) ................................................................................ 66
7.3.1 Triệu chứng ............................................................................................................. 66
7.3.2 Nguyên nhân gây bệnh ............................................................................................. 66
7.3.3 Đặc điểm phát sinh phát triển ................................................................................. 66
7.3.4 Biện pháp phòng trừ ................................................................................................. 67
7.4. Fusarium oxysporum f sp. lycopersici (héo Fusarium cà chua) .................................... 68
7.4.1 Triệu chứng/dấu hiệu ............................................................................................... 68
7.4.2 Nguyên nhân gây bệnh ............................................................................................. 68
7.4.3 Đặc điểm phát sinh phát triển ................................................................................. 68
7.4.4 Biện pháp phòng trừ ................................................................................................. 69
7.5. Uromyces appendiculatus = U. phaseoli (gỉ sắt đậu đỗ) ............................................... 70
7.5.1 Triệu chứng/dấu hiệu ............................................................................................... 70
7.5.2 Nguyên nhân ........................................................................................................... 70
7.5.3 Phát sinh phát triển. .................................................................................................. 70
7.5.4 Phòng trừ .................................................................................................................. 71
7.6. Colletotrichum gloeosporioides (bệnh thán thư xoài và nhiều cây khác) ...................... 72
7.6.1 Triệu chứng /dấu hiệu .............................................................................................. 72
7.6.2 Nguyên nhân gây bệnh ............................................................................................. 72
7.6.3 Phát sinh phát triển ................................................................................................... 73
Khoa Nông học, Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội
5