Bài giảng Chương 4: Bệnh nhiễm sắc thể

Chia sẻ: Ha The Vinh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:30

Thêm vào BST

Báo xấu

76
lượt xem 8
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Bài giảng chương 4 "Bệnh nhiễm sắc thể" trình bày những nội dung đại cương về bệnh nhiễm sắc thể, bất thường số lượng nhiễm sắc thể, bệnh lý bất thường số lượng nhiễm sắc thể, bất thường cấu trúc nhiễm sắc thể,... Đây là tài liệu tham khảo hữu ích cho các bạn chuyên ngành Y - Dược.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Bài giảng Chương 4: Bệnh nhiễm sắc thể

CHѬѪNG IV: BӊNH NHIӈM SҲC THӆ DÀN BÀI I. ĈҤI CѬѪNG II. BҨT THѬӠNG SӔ LѬӦNG NST III. BӊNH LÝ BҨT THѬӠNG SӔ LѬӦNG NST IV. BҨT THѬӠNG CҨU TRÚC NST V. BӊNH LÝ BҨT THѬӠNG CҨU TRÚC NST TÀI LIӊU THAM KHҦO MӨC TIÊU Hӑc xong phҫn này sinh viên sӁ có khҧ năng: - Giҧi thích 3 cѫ chӃ gây ÿa bӝi thӇ; - Giҧi thích 3 cѫ chӃ gây lӋch bӝi; - Trình bày nguyên nhân, cѫ chӃ, triӋu chӭng lâm sàng cӫa ba bӋnh lý lӋch bӝi NST thѭӡng thѭӡng gһp nhҩt (trisomy 21, 13, 18); - Trình bày nguyên nhân, cѫ chӃ, triӋu chӭng lâm sàng cӫa các bӋnh lý lӋch bӝi NST giӟi tính: Turner, Klinefelter; - Trình bày cѫ chӃ phát sinh và hұu quҧ các bҩt thѭӡng cҩu trúc NST: mҩt ÿoҥn, nhân ÿoҥn, ÿҧo ÿoҥn, chuyӇn ÿoҥn, NST ÿӅu, NST hai tâm; - Trình bày ba ví dө bӋnh lý bҩt thѭӡng cҩu trúc NST: Hӝi chӭng mèo kêu, Hӝi chӭng Di-George và Hӝi chӭng Down chuyӇn ÿoҥn. 2
I. ĈҤI CѬѪNG 1956, Tjio và Levan xác ÿӏnh chính xác sӕ lѭӧng NST ngѭӡi là 46 NST: 46, XX (XY) 1959, Lejeune và cӝng sӵ ÿã mô tҧ 1 bӋnh nhân ÿҫu tiên vӟi rӕi loҥn nhiӉm sҳc thӇ (thӯa 1 NST 21) thѭӡng ÿѭӧc gӑi là hӝi chӭng DOWN. Vài năm sau hàng loҥt các bӋnh có liên quan ÿӃn rӕi loҥn NST ӣ ngѭӡi ÿã ÿѭӧc công bӕ nhѭ hӝi chӭng Turner, hӝi chӭng Klinefelter ... Tӯ ÿó trӣ ÿi mӝt chѭѫng mӟi trong bӋnh hӑc ngѭӡi ÿã ra ÿӡi ÿó là bӋnh hӑc NST. Hҫu hӃt các bҩt thѭӡng trong cҩu trúc, tӵ nhân ÿôi NST, phân ly NST ÿӅu gây hұu quҧ quan sát ÿѭӧc trên lâm sàng. Các bҩt thѭӡng NST có thӇ ÿѭӧc chia thành hai nhóm chính: bҩt thѭӡng vӅ sӕ lѭӧng và bҩt thѭӡng vӅ cҩu trúc. Hѫn 50% các trѭӡng hӧp sҧy thai tӵ nhiên có liên quan ÿӃn các bҩt thѭӡng NST, ÿa sӕ là do bҩt thѭӡng sӕ lѭӧng NST dҥng lӋch bӝi (trisomy, monosomy). II. BҨT THѬӠNG SӔ LѬӦNG NST 1. Ĉҥi cѭѫng Ӣ ngѭӡi, bҩt kǤ sai lӋch sӕ lѭӧng nào so vӟi 2n = 46 ÿӅu gây ra nhӳng biӇu hiӋn bҩt thѭӡng cho cá thӇ có thӇ quan sát ÿѭӧc. Có thӇ chia bҩt thѭӡng sӕ lѭӧng NST thành hai loҥi: - Tăng chҹn hoһc lҿ cҧ bӝ n NST: 3n, 4n... gӑi làÿa bӝi (polyploidy); - Tăng hoһc giҧm mӝt hoһc vài NST so vӟi bӝ NST bình thѭӡng, gӑi là lӋch bӝi (aneuploidy). 2. Ĉa bӝi a. Nguyên nhân - Hóa chҩt:Mӝt sӕ hóa chҩt có tác dөng gây tӃ bào ÿa bӝi thӇ là Colchicin, Vinblastin... Trong nuôi cҩy tӃ bào, ngay cҧ ÿӕi vӟi tӃ bào cӫa ngѭӡi, vӟi nӗng ÿӝ cao cӫa các chҩt trên sӁ tҥo nên nhiӅu tӃ bào ÿa bӝi; - Tác nhân vұt lý:SӕcnhiӋt ÿӝ cao hoһc thҩp có tác dөng ӭc chӃ quá trình giҧm phân tҥo nên giao tӱ lѭӥng bӝi (2n) hoһc ӭc chӃ các lҫn phân bào nguyên nhiӉm ÿҫu tiên cӫa hӧp tӱ, tҥo nên các tӃ bào ÿa bӝi.
˯ ch͇ b. C˯ Cá thӇÿa bӝi có thӇ ÿѭӧc hìình thành tӯ ӯ các cѫ ch hӃ sau: (1) S Sӵ thө tinh cӫa các giaao ѭӡng cӫa hӧp tӱ bҩtt thѭӡng; (22) Sӵ phân chia bҩt thѭ h tӱ; (3) S Sӵ xâm nhұұp cӫa tӃ bàào v trӭng ÿãã thө tinh. cӵc vào ӵ cҧn trӣqu (1) Sӵ m nhiӉm xҧҧy ra trong quá trình tҥo uá trình giҧm t giao tӱ có thӇ tҥo ra r các giiao tӱ bҩt th hѭӡng. Sӵ thө t bҩt thѭӡnng này kéo theo các hұұu t tinh cӫaa các giao tӱ quҧ: - Sӵ thө tinnh cӫa mӝt giao tӱ (trӭӭng hoһc tiinh trùng) bbҩt thѭӡng (2n) ( vӟi mӝӝt ӱ tam bӝi (33n): giao tӱ bình thѭӡng (n) sӁ tҥo nnên 1 hӧp tӱ (2n) + (n)) Æ hӧp tӱ (3n) = 69N NST. - nh cӫa trӭngg (2n) và tinnh trùng (2nn) Æ tӭ bӝii (4n) = 92 NST. Sӵ thө tin N - Sӵ thө tinnh kép cӫa mӝt trӭng bbình thѭӡn ng (n) vӟi 2 tinh trùng bình thѭӡnng (n) Æ hӧp p tӱ tam bӝӝi (3n). (2) Khi K hӧp tӱ nhân n ÿôi ӣ giai g ÿoҥn quuá sӟm khôông kèm theeo sӵ phân chia cӫa bàào tѭѫngg, ta sӁ cóhhӧp tӱ tӭ bӝӝi (4n). Sauu ÿó các hӧp tӱ này ttiӃp tөc phân chia bìnnh thѭӡnng tҥo thànhh các phôi bào b (4n) và phát triӇn thành t cѫ thӇӇ (4n). Trѭӡnng hӧp bӝ NST N cӫa hӧ ӧp tӱ nhân ÿÿôi rӗi phânn bӕ sӕ NST T cho 2 nhâân con khônng ÿӅu: 1 nhân nhұnn ÿѭӧc 1n; 1 nhân kia nhұn n ÿѭӧc (3n) ; phôi bào (1n) bӏӏ tiêu vong còn phôi bào (3nn) phát triӇnn thành cѫ thӇ t tam bӝi (3n). Trѭӡnng hӧp tӯ 1 hӧp tӱ (3nn); các NST nhân ÿôi rӗӗi phân chia theo 3 cӵc cho 3 phôôi bào khác k nhau: n, n 2n, 3n. Phhôi bào (n) tiêu vong, còn 2 phôi bào 2n và 3n 3 phát triӇnn h cѫ thӇ khҧҧm có 2 dònng tӃ bào2n//3n. thành
Trѭӡnng hӧp hӧp tӱ (4n) sauu khi nhân ÿÿôi sӕ NST,, phân chia theo 3 cӵc tҥo thành cѫ c thӇ khhҧm 2n/3n. ӵ xâm nhұp cӫa 1 tӃ bàào cӵc (n) vào hӧp tӱ (2 (3)Sӵ 2n) ӣ giai ÿoҥn ÿ 1 phôi bàotҥo nênn cѫ thӇӇ tam bӝi 3nn . c (n) ӣ giaai ÿoҥn 2 phhôi bào tҥo thành cѫ th Sӵ xââm nhұp cӫaa 1 tӃ bào cӵc hӇ khҧm 2n/3nn. ̵u qu̫ÿa b͡i c. H̵ b th͋ Hҫu hӃt ӡng hӧp rӕi loҥn NST ӣ ngѭӡi ÿӅu h các trѭӡ u bӏ chӃt troong thӡi kǤ phôi thai. Theo Boué (19777) khi phânn tích Karyyotype ӣ các bào thai ssҭy tӵ nhiên, nhұn thҩҩy 60% là có rӕi loҥn l NST cө thӇ là tthai tam bӝӝi 19,9% (Hình ( ӭ bӝi 6,2% 1); tӭ %; my các loҥii 53,7%; 455, XO chiӃm Trisom m 15,3%.
H ình 1: NhiӉӉm sҳc thӇ ÿÿӗ mӝt trѭӡ ӡng hӧp tam m bӝi thӇ Nguӗn: Kho (N oa Di truyӅӅn, BV Hùn g Vѭѫng, T TPHCM) Mӝt sӕ s trѭӡng hӧ ӧp thai ÿѭӧ ӧc sinh ra, thhì NST ÿӅuu ӣ trҥng tháái khҧm 2n//3n. Các thaai này thhѭӡng trӑnng lѭӧng khhi ÿҿ thҩp sso vӟi thai bình thѭӡnng; kèm theeo dӏ tұt bҭm m sinh vùng v ÿҫu, mһt, m dӏ dҥng g xѭѫng, taay và chân có c thӇ dínhh ngón, dӏ dҥng d cѫ quaan sinh dөc. d - Trҿ sѫ sinnh 69, XXYY có dҩu hiӋӋu rõ rӋt nhѭ tinh hoànn nhӓ, lӛ tiӇӇu ÿóng thҩpp, bìu chҿ ÿôôi. - Trҿ sѫ sinnh 69, XXXX có hiӋn tѭ ѭӧng giҧm sҧn s buӗng trrӭng. - Karyotype cӫa mӝt sӕ s trѭӡng hӧ ӧp tam bӝi thӇ. 46, XX / 69, X XXX 46, XX / 69, X XXY 46, XY / 69, X XXY 46, XY / 69, X XYY - 15% các trѭӡng t t tinh cӫaa giao tӱ ÿѫ hӧp tam bӝi là kӃt quҧ sӵ thө ѫn bӝi (n) vӟi giao tӱ t bҩt thѭӡnng lѭӥng bӝӝi (2n). - 85% các trѭӡng t hӧp tam bӝi còn lҥi chӫ yӃӃu là do sӵ thө tinh cӫaa 1 trӭng vӟ ӟi 2 tinh trùn ng, gây ra thhai trӭng báán phҫn. - ThӇ tӭ bӝӝi gһp chӫ yӃu y ӣ các tӃ bào thai sҭҭy. Rҩt hiӃmm gһp thӇ tӭ ӭ bӝi khҧm ӣ ѫ sinh sӕng. các trҿ sѫ
3. LӋch bӝi a. Nguyên nhân - Do rӕi loҥn chӭc năng tuyӃn giáp: Ngѭӡi ta nhұn thҩy ӣ các gia ÿình có rӕi loҥn chӭc năng tuyӃn giáp thì tҫn sӕ con cái bӏ hӝi chӭng Down hoһc hӝi chӭng Klinefelter cao hѫn các gia ÿình bình thѭӡng. - NhiӉm phóng xҥ: NhiӉm phóng xҥ ÿѭӧc coi là mӝt nguyên nhân ÿѭa ÿӃn sӵ không phân ly NST trong quá trình giҧm nhiӉm, tҥo nên các giao tӱ lӋch bӝi. Ngѭӡi ta thҩy ӣ nhӳng bӋnh nhân có rӕi loҥn NST dҥng lӋch bӝi, ÿһc biӋt là mҽ cӫa nhӳng ngѭӡi bӏ hӝi chӭng Down cho thҩy có sӵ tiӃp xúc vӟi tia xҥ lâu dài. - Do bӕ mҽ lӟn tuәi, ÿһc biӋt là tuәi ngѭӡi mҽ: Mӝt hiӋn tѭӧng ÿã ÿѭӧc xác nhұn hoàn toàn là khi tuәi cӫa ngѭӡi mҽ gҫn 40 thì tӹ lӋ con bӏ hӝi chӭng Down và các loҥi Trisomy khác tăng cao hѫn so vӟi các trѭӡng hӧp mà ngѭӡi mҽ còn ít tuәi. b. C˯ ch͇ Cá thӇlӋch bӝi có thӇ ÿѭӧc hình thành tӯ các cѫ chӃ sau: (1)Không phân ly NST trong giҧm phân; (2)Không phân ly NST trong nguyên phân; (3) Thҩt lҥc NST ӣ kǤ sau (Hình 2). (1) Không phân ly NST trong gi̫m phân Trong quá trình giҧm phân ÿӕi vӟi tӃ bào mҫm, các NST tѭѫng ÿӗng sӁ phân ly ÿӇ tҥo nên các giao tӱ bình thѭӡng chӭa bӝ NST ÿѫn bӝi (n), ÿӇ khi thө tinh sӁ tҥo nên hӧp tӱ lѭӥng bӝi 2n = 46 NST. Trong quá trình giҧm phân, nӃu có mӝt cһp NST nào ÿó không phân ly mà cùng nhau ÿi vào 1 giao tӱ , kӃt quҧ sӁ tҥo nên các giao tӱ bҩt thѭӡng (ta gӑi là các giao tӱ lӋch bӝi) nghƭa là có giao tӱ thӯa 1 NST và có giao tӱ thiӃu 1 NST. Các giao tӱ lӋch bӝi khi thө tinh sӁ hình thành các hӧp tӱ lӋch bӝi. HiӋn tѭӧng không phân ly các NST trong quá trình giҧm phân có thӇ xҧy ra: - Ĉӕi vӟi dòng tinh hoһc dòng trӭng. - Ĉӕi vӟi NST giӟi tính và NST thѭӡng. - Ӣ lҫn giҧm phân I hoһc lҫn giҧm phân II. (2) Không phân ly NST trong nguyên phân Cѫ chӃ này gһp khi hӧp tӱ ÿang phân chia, gây ra nhiӅu dòng tӃ bào có sӕ lѭӧng NST khác nhau trên mӝt cѫ thӇ (gӑi là tình trҥng khҧm). Cѫ chӃ này không bao giӡ gây nên lӋch bӝi dҥng Trisomy hoһc monosomy thuҫn nhҩt.
- NӃu hiӋn tѭӧng khônng phân ly NST xҧy ra r ӣ lҫn phâân cҳt thӭ nhҩt n ӧp cӫa hӧ tӱ, sӁ tҥo 2 phôi bào khác nhau: 1 phôi bàoo chӭa 45 NST N và 1 phhôi bào chӭ ӭa 47 NST. Hai phôi bàào này tiӃpp tөc phân chia c tҥo thàành cѫ thӇ có c 2 dòng tӃ t b 45/47 gӑi là thӇ khhҧm. bào lӋch bӝi - NӃu hiӋn tѭӧng khônng phân ly NST xҧy ra ӣ lҫn phâân cҳt thӭ III cӫa hӧp tӱ ӱ, sӁ tҥo thànnh 3 dòng tӃ t bào 45/466/47. Dòng tӃ bào chӭa 45 NST không k có khhҧ năng sӕngg thì cѫ thӇӇ khҧm chӍ còn c lҥi 2 dòòng tӃ bào 46 và 47. Trong T trѭӡnng hӧp hiӋn tѭӧng khônng phân ly xҧyx ra nhiӅӅu lҫn sӁ tҥoo thành cѫ thӇ khҧm rҩҩt phӭc tҥp. T ͧ kǤ sau (3) Thh̭t l̩c NST Ӣ kǤ sau, nӃu cóó 1 NST khhông bám vvào thoi vôô sҳc và khôông trѭӧt vӅ v cӵc tӃ bàào ÿѭӧc,, nҵm bҩt ÿӝng ÿ ӣ tӃ bào b chҩt rӗii tiêu biӃn ÿi, kӃt quҧҧ sӁ có mӝtt tӃ bào coon thiӃu 1 NST. HiӋn tѭӧng thҩt lҥc NST ӣ kǤ k sau có thhӇ xҧy ra tro ong: - Giҧm phâân: tҥo thànhh giao tӱ thhiӃu 1 NST.. - Quá trìnhh phân chia cӫa hӧp tӱ,, tҥo thành cѫ c thӇ khҧm m. Hình 2: Các cѫ chӃ o tӱ lӋch bӝӝi c tҥo giao c. Ph hân lo̩i c cѫ chӃÿã ÿѭӧc trình bày ӣ phҫҫn trên, cѫ thӇ lӋch bӝӝi có thӇ thuuӝc các dҥnng Vӟi các sau: Th͋ không k (Nulllisomy: 2n - 2): thiӃu cҧ 2 chiӃc cӫa mӝt ccһp NST nàào ÿó, khônng gһp trrѭӡng hӧp nnào ӣ ngѭӡi.
Th͋ ÿ˯n (Monosomy: 2n - 1): thiӃu 1 chiӃc cӫa 1 cһp NST nào ÿó. - Không gһp Monosomy NST thѭӡng vì phҫn lӟn ÿӅu bӏ chӃt ӣ thӡi kǤ phôi thai; - ChӍ gһp Monosomy NST giӟi tính (45, XO). Th͋ ba (Trisomy: 2n + 1): có thêm 1 chiӃc thuӝc vӅ cһp NST nào ÿó. Loҥi này hay gһp ӣ ngѭӡi. - Ĉӕi vӟi thai sҭy: khҧo sát NST ӣ các thai sҭy, bҩt cӭ trisomy cӫa NST nào cǊng có thӇ thҩy (ngoҥi trӯ NST sӕ 1 và sӕ 5); - Ĉӕi vӟi trҿ sѫ sinh: Trisomy chӍ thҩy ӣ NST 13, 18, 21 và 22. Th͋ ÿa (Polysomy : 2n + 2 ; 2n + 3 ...): loҥi này ít gһp. - 48, XXXY Æ Polysomy X; - 48, XXX, + 21 Æ Trisomy kép (dѭ NST X và NST sӕ 21)... Th͋ kh̫m (mosaic): trong cùng 1 cѫ thӇ có 2 hoһc nhiӅu dòng tӃ bào chӭa Karyotype khác nhau. - 45, XO / 47, XXX; - 46, XX / 47, XX, +21... d. H̵u qu̫ l͏ch b͡i ͦ phôi thai Khi phân tích Karyotype ӣ các thai sҭy tӵ nhiên ta không gһp Monosomy NST thѭӡng, chӫ yӃu gһp các loҥi Trisomy cӫa bҩt kǤ NST nào (trӯ NST sӕ 1 và sӕ 5). Theo logic thì tӹ lӋ Monosomy và Trisomy phҧi bҵng nhau. Nhѭ vұy, ta có thӇ suy ra rҵng tҩt cҧ nhӳng hӧp tӱ Monosomy NST thѭӡng ÿӅu chӃt rҩt sӟm ӣ giai ÿoҥn phôi, không phát triӇn ÿѭӧc tӟi giai ÿoҥn bào thai. ͦ tr̓ em sau khi sinh Tӹ lӋ sai lӋch NST chiӃm 0,5% - 1%. Trong các sai lӋch NST thѭӡng thì Trisomy chiӃm tӹ lӋ cao nhҩt, nhѭng chӍ có 3 loҥi Trisomy là sӕng ÿѭӧc sau khi sinh ÿó là các Trisomy 13, 18 và 21, trong ÿó Trisomy 21 là có khҧ năng sӕng tӟi tuәi trѭӣng thành, còn 2 loҥi Trisomy 13 và 18 thì trên 90% ÿӅu chӃt trong vòng 1 năm tuәi. Các loҥi Trisomy NST thѭӡng khác nhѭ Trisomy 2, 7, 8, 9, 20 và 22 thӍnh thoҧng cǊng gһp và sӕng ÿѭӧc mӝt khi nó ӣ trong tình trҥng khҧm.
III. BӊNH LÝ BҨT THѬӠNG SӔ LѬӦNG NST 1. Trisomy 21 hay Hӝi chӭng Down Là ví dө thѭӡng gһp nhҩt cho lӋch bӝi NST ӣ ngѭӡi dҥng trisomy. Ĉѭӧc mô tҧ lҫn ÿҫu tiên bӣi Langdon Down năm 1866. Tuy nhiên, mãi ÿӃn năm 1959 Lejeune và cӝng sӵ mӟi tìm thҩy ӣ trҿ bӏ hӝi chӭng Down có 47 NST, thӯa 1 NST sӕ 21. a. Vͣi h͡i chͱng trisomy 21 trên lâm sàng, b̫n ch̭t di truy͉n có th͋ thu͡c các tr˱ͥng hͫp sau: - Trisomy 21 thuҫn nhҩt, chiӃm khoҧng 90% các trѭӡng hӧp: bӋnh nhân có 3 NST 21. Karyotype cho kӃt quҧ 47, XX, + 21 hoһc 47, XY, + 21. NST 21 thӯa trong 80% trѭӡng hӧp có nguӗn gӕc tӯ mҽ, 20% có nguӗn gӕc tӯ bӕ; - Trisomy 21 do lһp ÿoҥn liên quan ÿӃn phҫn lӟn cánh dài cӫa NST 21; - Trisomy 21 chuyӇn ÿoҥn (chi tiӃt trong phҫn Bҩt thѭӡng cҩu trúc NST). Trong mӝt sӕít trѭӡng hӧp (4% - 6%), các bҩt thѭӡng di truyӅn kӇ trên có thӇ gһp dҥng thӇ khҧm (xuҩt hiӋn trong quá trình nguyên phân cӫa hӧp tӱ, chӍ tìm thҩy ӣ mӝt sӕ cѫ quan). Tùy tӹ lӋ các tӃ bào bình thѭӡng / các tӃ bào trisomy 21 mà các triӋu chӭng lâm sàng cӫa bӋnh nhân có ÿӝ nһng thay ÿәi. b. T̯n sṷt ChiӃm tӹ lӋ khoҧng 1/660 trҿ sѫ sinh sӕng. Tӹ lӋ này càng tăng cao khi phân tích Karyotype ӣ các thai sҭy. c. Nguyên nhân - Tuәi mҽ cao là yӃu tӕ nguy cѫ quan trӑng nhҩt, và là lý do chӍÿӏnh chҭn ÿoán trѭӟc sinh; - Tuәi bӕ: không rõ và có lӁ không có ҧnh hѭӣng gì cҧ. Mӝt sӕ tài liӋu cho rҵng nӃu tuәi cha quá lӟn thì cǊng sinh con bӏ dӏ tұt bҭm sinh nhѭng không phҧi hӝi chӭng Down. - Bӕ mҽ bӏ nhiӉm phóng xҥ, viêm gan siêu vi. Tuәi mҽ Nguy cѫ con mҳc hӝi chӭng Trisomy 21 20 - 24 1/1550 25 - 29 1/1000 30-34 1/700 40 1/100 42 1/65
d. Tri͏u chͱng lâm sàng Các triӋu chӭng lâm sàng sau ÿây có thӇ ÿѭӧc quan sát thҩy ӣ bӋnh nhân trisomy 21 (Hình 3): - Ĉҫu nhӓ, trán hҽp, gáy rӝng và phҷng; - Mһt tròn, nét mһt trҫm cҧm; - Khe mҳt xӃch, lông mi ngҳn và thѭa; - Gӕc mǊi tҽt, môi khô và dày; - Lѭӥi dài, dày, nӭt nҿ, hay thè ra ngoài; - Tai nhӓ; - Giҧm trѭѫng lӵc cѫ, dӉ ÿѭa ÿӃn thoát vӏ rӕn; - ThiӇu năng tâm thҫn, chӍ sӕ thông minh IQ = 25 Æ 50; - Cѫ quan sinh dөc kém phát triӇn; - Thѭӡng kèm theo dӏ tұt bҭm sinh tim và ӕng tiêu hóa; - NӃp vân da bàn tay có nhӳng thay ÿәi rõ rӋt nhѭ các ÿѭӡng vân tay mӡ, khó quan sát. Lòng bàn tay có mӝt nӃp ngang ÿѫn ÿӝc (rãnh khӍ) ӣ 1 bên hoһc 2 bên lòng bàn tay (quan sát ÿѭӧc ӣ khoҧng 50% các trѭӡng hӧp); - Ngón tay út ngҳn, thѭӡng chӍ có 2 ÿӕt và quһp vào trong. Hình 3: Nét mһt ÿiӇn hình cӫa bӋnh nhân Trisomy 21 e. Cẖn ÿoán tr˱ͣc sinh - Xét nghiӋm huyӃt thanh mҽ ÿѭӧc thӵc hiӋn nhѭ công cө tҫm soát ÿҫu tiên, ÿѭӧc chӍÿӏnh tùy theo tuәi thai: Thai 11 - 13 tuҫn tuәi: xét nghiӋm PAPP-A và ȕ-HCG. Có thӇ phӕi hӧp vӟi ÿo mӝ mӡ da gáy trên siêu âm, ÿӇÿҥt khҧ năng phát hiӋn 85%, vӟi khҧ năng dѭѫng tính giҧ 5%; Thai thuӝc ba tháng giӳa thai kǤ: xét nghiӋmAFP, uE3, và ȕ-HCG. - Xét nghiӋm di truyӅn làcҫn thiӃt ÿӇ chҭn ÿoán. Các xét nghiӋm có thӇ thӵc hiӋn là: NhiӉm sҳc thӇ ÿӗ (Hình 4) FISH (Hình 5) Phân tích SNP (Single Nucleotide Polymorphism)
Hình 4: NhiӉӉm sҳc thӇÿÿӗ mӝt trѭӡ H ӡng hӧp Tri somy 21 (N Nguӗn: Kho oa Di truyӅӅn, BV Hùn g Vѭѫng, T TPHCM) Hình 5: Hìnnh ҧnh FISH H H mӝt trѭӡn ng hӧp Trissomy 21 (N Nguӗn: Kho oa Di truyӅӅn, BV Hùn g Vѭѫng, T TPHCM)
f. Ti͇n tri͋n Tiên lѭӧng sӕng phө thuӝc vào tình trҥng dӏ tұt tim và ӕng tiêu hóa kèm theo. BӋnh nhi dӉ nhҥy cҧm ÿӕi vӟi vi khuҭn và bӋnh bҥch cҫu. Tӹ lӋ tӱ vong chiӃm 50% trong vòng 5 năm ÿҫu. Khoҧng 8% bӋnh nhân sӕng ÿӃn 40 tuәi. ChӃ ÿӝ giáo dөc và chăm sóc ÿһc biӋt cho nhӳng bӋnh nhân trisomy 21 là cҫn thiӃt ÿӇ tăng chҩt lѭӧng sӕng cӫa bӋnh nhân và gia ÿình. 2. Trisomy 13 hay Hӝi chӭng Patau Nhӳng biӇu hiӋn dӏ dҥng kiӇu Trisomy 13 có lӁ ÿã ÿѭӧc mô tҧ cách ÿây 300 năm. Mãi ÿӃn năm 1960, Patau và cӝng sӵ mӟi xác ÿӏnh có sӵ sai lӋch NST trong hӝi chӭng này là thӯa 1 NST thuӝc nhóm D (Patau gӑi là D1 Trisomy). Tuәi thӑ trung bình cӫa bӋnh nhân trisomy 13 khoҧng 90 ngày. BӋnh nhân rҩt hiӃm khi vѭӧt quá 1 năm tuәi. a. Nguyên nhân CǊng phө thuӝc vào tuәi mҽ và các ÿiӅu kiӋn môi trѭӡng sӕng. b. B̫n ch̭t di truy͉n: 80% trѭӡng hӧp là Trisomy 13 thuҫn nhҩt : 47, XX, + 13. 20% trѭӡng hӧp là Trisomy 13 khҧm 46, XX/47, XX, +13 hoһc chuyӇn ÿoҥn: 46, XX, -14, + t(13/14),hoһc46, XX, -21, + t(13/21),hoһc46, XX, -21, + t(13/21) c. T̯n sṷt Ít gһp hѫn hӝi chӭng Down, chiӃm tӹ lӋ 1/7000 trҿ sѫ sinh. Tӹ lӋ mҳc bӋnh theo giӟi tính Nam : Nӳ = 1 : 1 d. Tri͏u chͱng lâm sàng Trisomy 13 có nhӳng dӏ tұt nһng nhѭ (Hình 6): - Ĉҫu nhӓ, nhӓ tӯ phҫn ÿӍnh ra phҫn trán; chiӃm 80% trѭӡng hӧp. - Da có nhiӅu dӏ dҥng mҥch. Cә ngҳn. - Mҳt nhӓ hoһc không có mҳt (90%), có thӇ ÿөc giác mҥc (30%). - MǊi tҽt và bè; môi trên và hàm Ӄch bӏ hӣ. Sӭt môi mӝt bên hoһc hai bên chiӃm tӯ 70% - 90% trѭӡng hӧp. - Tai có nhiӅu dӏ dҥng, vӏ trí hѫi thҩp, vành tai ép sát vào da ÿҫu. - Bàn tay, bàn chân thѭӡng thӯa ngón chiӃm 80% trѭӡng hӧp. - Có nhiӅu dӏ dҥng ӣ tim và cѫ quan sinh dөc. Trong mӝt sӕ trѭӡng hӧp, nhӳng dӏ dҥng mһt cӫa bӋnh nhân có thӇ lҫm vӟi hӝi chӭng Down không ÿiӇn hình.
Hình 6: Nhӳng dӏ dҥngÿiӇn hình trong hӝi chӭng Patau 3. Trisomy 18 hay Hӝi chӭng Edwards Ĉѭӧc Edwards và cӝng sӵ mô tҧ vào năm 1960. a. T̯n sṷt Tӹ lӋ 1/4000 - 1/8000 trҿ sѫ sinh. b. Nguyên nhân Mҽ có công tác liên quan ÿӃn tia xҥ, mҽ bӏ nhiӉm ÿӝc thai nghén trong nhӳng tháng ÿҫu mang thai. c. B̫n ch̭t di truy͉n - 80% trѭӡng hӧp là Trisomy thuҫn nhҩt. Karyotype: 47, XX, +18 hoһc 47, XY, +18; - 10% trѭӡng hӧp là Trisomy ӣ dҥng khҧm. Karyotype: 46, XX/ 47,XX, +18 hoһc 46, XY/ 47,XY, +18; - 10% trѭӡng hӧp là Trisomy kép, ví dө karyotype: 48, XXY, +18, thѭӡng gây thai lѭu.
d. Tri͏u chͱng lâm sàng Trҿ sѫ sinh trisomy 18 có nhӳng triӋu chӭng lâm sàng ÿһc trѭng mà tӯ ÿó ta có thӇ hѭӟng ÿӃn chҭn ÿoán nhѭ: - Ĉҫu nhӓ, trán hҽp, gáy phҷng và rӝng. Tai ÿóng thҩp và dӏ dҥng, không có dái tai, gӡ tai không rõ, các xoҳn và ÿӕi xoҳn ít phát triӇn. - Hàm dѭӟi kém phát triӇn: miӋng nhӓ hình tam giác. - Bàn tay: cѫ nâng ngón kém phát triӇn do ÿó các ngón tay thѭӡng quһp vào nhau. Lòng bàn tay có rãnh khӍ giӕng nhѭ trѭӡng hӧp hӝi chӭng Down. - Dӏ tұt bҭm sinh chӫ yӃu ӣ tim, thұn, cѫ quan sinh dөc. - Tәng trҥng: trҿ yӃu, ít vұn ÿӝng, tâm thҫn - vұn ÿӝng kém phát triӇn. - Tuәi thӑ trung bình khoҧng 2 tháng. Trҿ chӃt chӫ yӃu là do biӃn chӭng tim và nhiӉm trùng nһng ӣ phәi và cѫ quan niӋu. Hình 7: Nhӳng dӏ dҥng ÿiӇn hình trong hӝi chӭng Edwards
4. Hӝi chӭng Klinefelter Ĉѭӧc Klinefelter miêu tҧ vào năm 1942. Trѭӟc tuәi dұy thì, thѭӡng bӋnh nhân chѭa có biӇu hiӋn lâm sàng ÿӇ phân biӋt vӟi các bé trai bình thѭӡng. Các triӋu chӭng ÿѭӧc quan sát rõӣ bӋnh nhân trѭӣng thành. a. T̯n sṷt Hӝi chӭng Klinefelter là bӋnh lý lӋch bӝi tѭѫng ÿӕi thѭӡng gһp, tӹ lӋ tӯ khoҧng 1/1000 ÿӃn 1/600 trҿ sѫ sinh. b. Nguyên nhân Không phân ly trong quá trình giҧm phân tҥo giao tӱ cӫa cha hoһc mҽÿӅu có thӇ là nguyên nhân dҭn ÿӃn sӵ hình thành hӧp tӱ 47, XXY (trӭng XX kӃt hӧp vӟi tinh trùng Y, hoһc trӭng X kӃt hӧp vӟi tinh trùng XY). CǊng có trѭӡng hӧp: Trӭng XX kӃt hӧp vӟi tinh trùng XY, Trӭng XXXX kӃt hӧp vӟi tinh trùng Y... c. B̫n ch̭t di truy͉n Hӝi chӭng Klinefelter trên lâm sàng có thӇ tѭѫng ӭng vӟi karyotype 47, XXY (Hình 8), hay 48, XXXY, hay thұm chí 49, XXXXY. Trong nhân tӃ bào cӫa bӋnh nhân quan sát thҩy sӕ lѭӧng thӇ Barr tѭѫng ӭng vӟi sӕ lѭӧng NST X thӯa. Hình 8: Karyotype mӝt trѭӡng hӧp Klinefelter 47, XXY (Nguӗn: Karvita B. Ahluwalia. Genetics. New Age International, tái bҧn lҫn thӭ 2, 2009)
d. Tri͏u chͱng lâm sàng - Cao, tӹ lӋ bҩt thѭӡng: tay chân dài, thân ngҳn; - Ngӵc rӝng; - Ít lông tóc; - Tinh hoàn nhӓ, dѭѫng vұt nhӓ; - Kém sinh sҧn tinh trùng; - Giҧm ham muӕn tình dөc, rӕi loҥn tình dөc; - Chұm phát triӇn tâm thҫn. ĈiӅu trӏ hӛ trӧ bҵng androgens ngoҥi sinh có thӇ giúp phát triӇn thӇ chҩt và tâm thҫn tѭѫng ÿӕi bình thѭӡng. BӋnh nhân Klinefelter ӣ tuәi trѭӣng thành có tҫn suҩt ung thѭ vú cao hѫn so vӟi nam giӟi bình thѭӡng. 5. Hӝi chӭng Turner a. T̯n sṷt Tӹ lӋ1/5.000 trҿ sѫ sinh. Hӝi chӭng này quan sát thҩy trong khoҧng 5% các thai sҭy. b. Nguyên nhân Không phân ly trong quá trình giҧm phân tҥo giao tӱ cӫa mҽ tҥo thành hai loҥi giao tӱ: thiӃu NST X và thӯa mӝt NST X. Sӵ thө tinh giӳa trӭng thiӃu NST X và tinh trùng X tҥo thành hӧp tӱ 45, XO (Error! Reference source not found.). c. B̫n ch̭t di truy͉n Hӝi chӭng Turner có karyotype 45, XO. Trong nhân các tӃ bào cӫa bӋnh nhân Turner không quan sát thҩy thӇ Barr nào. Ĉa sӕ các trѭӡng hӧp bӋnh nhân Turner ӣ thӇ khҧm: 45, XO / 47, XXX, hoһc 45, XO/46, XX / 47, XXX. Nghiên cӭu các trѭӡng hӧp hӝi chӭng Turner ÿem lҥi mӝt sӕ kiӃn thӭc bә sung: tuy có sӵ bҩt hoҥt mӝt NST X ӣ ngѭӡi nӳ bình thѭӡng, nhѭng mӝt sӕ gien trên NST X vүn hoҥt ÿӝng trên cҧ hai NST X và cҫn thiӃt cho sӵ phát triӇn bình thѭӡng cӫa ngѭӡi nӳ. d. Tri͏u chͱng lâm sàng - BiӇu hiӋn giӟi tính nӳ, tuy nhiên thѭӡng gһp vô kinh nguyên phát, thiӇu sҧn và kém chӭc năng buӗng trӭng - Tҫm vóc thҩp - Móng tay mӅm, lӗi - NhiӅu nút ruӗi - Cә rӝng, chân tóc thҩp
- Chân vòng kiӅng - Xѭѫng bàn tay, xѭѫng bàn chân thӭ tѭ ngҳn ĈiӅu trӏ hӛ trӧ bҵng hormone estrogens giúp bӋnh nhân Turner dұy thì và phát triӇn tѭѫng ÿӕi bình thѭӡng. Ĉa sӕ bӋnh nhân thích ӭng tӕt vӟi cuӝc sӕng. IV. BҨT THѬӠNG CҨU TRÚC NST 1. Ĉҥi cѭѫng Ĉa sӕ nhӳng cá thӇ mang bҩt thѭӡng cҩu trúc NST: - biӇu hiӋn kiӇu hình bӋnh lý; - tҥo thành các giao tӱ bҩt thѭӡng. Mӝt sӕ trѭӡng hӧp bҩt thѭӡng cҩu trúc NST ÿѭӧc gӑi là “cân bҵng” không kéo theo hұu quҧ vӅ kiӇu hình (chuyӇn ÿoҥn cân bҵng, ÿҧo ÿoҥn), nhѭng vүn có khҧ năng tҥo giao tӱ bҩt thѭӡng và gây mҩt cân bҵng chҩt liӋu di truyӅn ӣ ÿӡi con. 2. Nguyên nhân - Tia phóng xҥ: Là mӝt yӃu tӕ gây ÿӝt biӃn ÿã ÿѭӧc ÿӅ cұp ÿӃn rҩt sӟm; Tҫn sӕ ÿӝt biӃn tӹ lӋ thuұn vӟi liӅu lѭӧng phóng xҥ; Các ÿӝt biӃn NST tăng nhanh ngay sau khi bӏ phóng xҥ, NST lҥ ÿѭӧc hình thành (NST hai tâm , NST vòng). - Hoá chҩt gây ÿӝt biӃn : Có nhiӅu hӧp chҩt hoá hӑc có khҧ năng làm tăng tҫn sӕ rӕi loҥn NST; Nhӳng hoá chҩt có tính chҩt kìm hãm phân bào (mӝt sӕ thuӕc chӕng ung thѭ), mӝt sӕ hoá chҩt vӯa có khҧ năng gây ung thѭ, vӯa có khҧ năng gây ÿӝt biӃn NST; Hoá chҩt nhѭ chì, Benzen, thӫy ngân, thuӕc trӯ sâu, diӋt cӓ... cǊng gây rӕi loҥn cҩu trúc NST. - Vai trò cӫa Virus: NhiӅu quan sát cho thҩy: sau khi mҳc bӋnh ÿұu mùa, thӫy ÿұu, rubeola, viêm gan siêu vi thì sӕ trѭӡng hӧp NST bҩt thѭӡng tăng lên ӣ mүu lympho bào nuôi cҩy. 3. Cѫ chӃ phát sinh bҩt thѭӡng cҩu trúc nhiӉm sҳc tӱ và nhiӉm sҳc thӇ Tҩt cҧ các NST có sai lӋch vӅ cҩu trúc ÿӅu do hұu quҧ cӫa sӵ ÿӭt, gãy cӫa NST. Các ÿoҥn bӏ ÿӭt gãy hҫu hӃt ÿӅu ÿѭӧc nӕi lҥi và hàn gҳn lҥi theo ÿúng nhѭ cǊ, nӃu sӵ hàn gҳn không ÿúng nhѭ cǊ thì mӟi gây nên sӵ thay ÿәi vӅ cҩu trúc.
Trongg chu kǤ tӃ bào, giai ÿoҥn ÿ phân bbào chӍ chiӃm mӝt khoҧng thӡi gian g ngҳn, vì v h hӃt tác ÿӝng ӣ giai ÿoҥn giann kǤ. vұy các nhân tӕ hҫu Tùy theo t ӝng ÿӃn NS các nhân tӕ tác ÿӝ ST ӣ giai ÿooҥn trѭӟc hhoһc sau kh hi DNA nhâân ÿôi mà n ӣ dҥng saii lӋch kiӇu NST m biӇu hiӋn N hoһc kiӇuk nhiӉm sҳc tӱ (Hìnnh 9). - Trѭӟc khii DNA nhânn ÿôi (G1, ÿÿҫu pha S): Æ Sai lӋchh kiӇu NST; - Sau khi DNA D nhân ÿôi ÿ (S, G2, M) Æ Sai lӋch l ӱ Æ Sai lӋcch kiӇu nnhiӉm sҳc tӱ kiӇu NSTT (sau 1 chuu kǤ tiӃp theeo). H Hình 9: Phátt sinh sai lӋӋch kiӇu nh iӉm sҳc thӇӇ và sai lӋchh kiӇu nhiӉ m sҳc tӱ 4. Các loҥi sai lӋch kiӇu k nhiӉm m sҳc tӱ (H Hình 10) - KhuyӃt ÿѫѫn (gap): Mӝt M chӛ nàoo ÿó cӫa mӝt m nhiӉm sҳc tӱ khôngg liên tөc do d không bҳtt màu. Ĉӝ lӟnl cӫa chӛӛ nhҥt thѭӡ ӡng không lӟn hѫn ÿѭӡ ӡng kính cӫӫa nhiӉm sҳcc tӱ. - KhuyӃt kéép (isogap): Sӵ không bҳt màu nàày lҥi xҧy raa ӣ cҧ 2 nhiiӉm sҳc tӱ. - Ĉӭt ÿѫn: Mӝt ÿoҥn nhiӉm n sҳc ttӱ bӏ ÿӭt tácch ra xa phҫҫn nhiӉm sҳҳc tӱ còn lҥҥi, ÿӝ xa cӫaa khoҧng cáách giӳa 2 phҫn thѭӡn ng lӟn hѫn ÿѭӡng kínnh cӫa nhiӉm m sҳc tӱ. - KhuyӃt kéép: Ĉӭt xҧy y ra ӣ cҧ haii nhiӉm sҳcc tӱ ӣ vӏ trí giӕng nhauu. - ChuyӇn nhiӉm n sҳc tӱ: t Các nhhiӉm sҳc tӱ cӫa 2 hay nhiӅu NST T bӏ ÿӭt, cáác nhiӉm sҳcc tӱ bӏ ÿӭt ghép g lҥi vӟii nhau tҥo thhành các hìình 3 cánh hoһc h 4 cánhh. Hình 100: Các loҥi ssai lӋch kiӇӇu nhiӉm sҳҳc tӱ
Hìnhh 11: Sai lӋ ch kiӇu nhiiӉm sҳc tӱÿÿiӇn hình quuan sát thҩy y tronng bӋnh lý ThiӃu máu Fanconia. (Ng guӗn: http:///www.ncbii.nlm.nih.go ov/books/N NBK6087/) 5. Các loҥi sai lӋch kiӇu k nhiӉm m sҳc thӇ a. M̭t ÿo o̩n (deletiion) Mҩt ÿoҥn ÿ là hiӋnn tѭӧng NSST bӏ ÿӭt rӡӡi ra mӝt hooһc nhiӅu ÿÿoҥn, ÿoҥn bӏ b ÿӭt khônng có tâm m sӁ tiêu biӃn b ÿi hoһһc gҳn sangg NST khácc; phҫn cònn lҥi mang tâm trӣ nêên ngҳn hѫn so vӟi lúc ban ÿҫuu. Ví dө: Hӝӝi chӭng mèo m kêu. - Mҩt ÿoҥnn cuӕi (Termminal deletioon): Xҧy raa ӣ mӝt nháánh, ÿoҥn khhông tâm tiiêu biӃn ÿi. Xҧy raa ӣ cҧ hai nhánh n ӣ gҫnn cuӕi ; 2 ÿoҥn ÿ khôngg tâm tiêu biӃn b ÿi, phҫҫn còn lҥҥi mang tâm m sӁ uӕn coong lҥi nӕi vӟi nhau ttҥo nên NST hình vònng (thѭӡnng gһp nhҩtt là NST sӕ 13, 18 và NST N X). - Mҩt ÿoҥnn giӳa (Interrstitial delecction): Sinh ra r do 2 chӛӛ ÿӭt xҧy raa ӣ cùng mӝt nhánh. Ĉ Ĉoҥn nҵm giӳa g ӣ 2 chhӛ ÿӭt bӏӏ tiêu ÿi, 2 phҫn còn llҥi cӫa NST T nӕi lҥi vӟӟi nhau tҥi chӛ ÿӭt tҥҥo thành mӝt NST mӟi.m Các NST N mҩt ÿooҥn ngҳn hѫ ѫn so vӟi NST N ÿӗng ddҥng cӫa nó, các gen ӣ ÿoҥn ÿӭt ÿ bӏ mҩt ÿi,ÿ do vұy chӍ c còn các allele ÿѫn ÿӝc ӣ ÿoҥnn còn lҥi trêên NST nguyên n vҽn. Chính vì vұy v nhӳng gen còn lҥii ӣ ÿoҥn ÿó sӁ luôn biӇӇu hiӋn ÿѭӧc ÿ tính chhҩt cӫa mìnhh, dù là alleele lһn. Mҩt ÿoҥn ÿ cǊng cóó thӇ xҧy ra trong t quá trìnnh bҳt chéo và tái tә hӧpp giӳa hai cһһp NST tѭѫnng ÿӗng có ÿoҥn khhông tѭѫng ӭng vӟi nhhau, hұu quҧҧ tҥo thành hai NST táái tә hӧp bbҩt T mҩt ÿoҥn, mӝt ng: mӝt NST thѭӡn m NST thêêm ÿoҥn (Hìình 12C: Mҩҩt ÿoҥn – thêêm ÿoҥn).
Hình 12: Cѫ chӃ gây ra các bҩt thѭӡng cҩu trúc NST thѭӡng gһp b. Ĉ̫o ÿo̩n (inversion) Ĉҧo ÿoҥn là hiӋn tѭӧng mӝt ÿoҥn NST bӏ ÿӭt ӣ 2 chӛ, ÿoҥn ÿӭt quay 180º và mӓm ÿӭt nӕi lҥi theo mӝt trұt tӵ mӟi (Hình 12A). Có hai kiӇu ÿҧo ÿoҥn: - Ĉҧo ÿoҥn ngoài tâm: (Paracentric inversion) Hai chӛ ÿӭt cùng ӣ mӝt nhánh, do ÿó khi có ÿҧo ÿoҥn xҧy ra chӍ sӕ tâm và vӏ trí cӫa tâm NST vүn nhѭ cǊ . Trѭӡng hӧp này khó nhұn ra có sӵ ÿҧo ÿoҥn khi nhuӝm bҵng Giemsa ÿѫn thuҫn; Tuy nhiên, vӟi kӻ thuұt nhuӝm băng NST, nhiӅu trѭӡng hӧp ÿҧo ÿoҥn ÿã ÿѭӧc quan sát rõ. - Ĉҧo ÿoҥn quanh tâm: Hai chӛ ÿӭt ӣ hai nhánh hai bên tâm; NӃu 2 chӛ ÿӭt cách tâm không bҵng nhau thì NST mӟi tҥo thành có chӍ sӕ tâm thay ÿәi.