Bài giảng Nông lâm kết hợp

Bμi gi¶ng N«ng l©m kÕt hîp

Ch−¬ng tr×nh hç trî L©m NghiÖp X· Héi

Ch−¬ng Tr×nh Hç Trî L©m NghiÖp X· Héi

Bμi gi¶ng

N«ng l©m kÕt hîp

Nhãm t¸c gi¶:

NguyÔn V¨n Së - §Æng H¶i Ph−¬ng: §¹i Häc N«ng L©m TP. Hå ChÝ Minh

Vâ Hïng, NguyÔn V¨n Th¸i: §¹i Häc T©y Nguyªn

Lª Quang B¶o, D−¬ng ViÖt T×nh, Lª Quang VÜnh: §¹i Häc N«ng L©m HuÕ

Ph¹m Quang Vinh, KiÒu ChÝ §øc: §ai Häc L©m NghiÖp Xu©n Mai

§Æng Kim Vui, Mai Quang Tr−êng: §¹i Häc N«ng L©m Th¸i Nguyªn

Per Rubdejer, Cè VÊn dù ¸n SIDA/ICRAF/SEANAFE

Hμ Néi, 2002

Giíi thiÖu

Trong kho¶ng 2 thËp niªn cuèi cña thÕ kû 20, ngμnh n«ng l©m nghiÖp ®· vμ ®ang cã nh÷ng biÕn ®æi lý thó vμ quan träng, trong ®ã ph¶i kÓ sù ra ®êi cña m«n N«ng L©m kÕt hîp. M«n nμy ®−îc h×nh thμnh do cã sù gia t¨ng quan t©m ®Õn sù hiÖn diÖn cña con ng−êi ë vïng rõng nói cao mμ sù hiÖn diÖn nμy kh«ng ph¶i lóc nμo còng lμ nguyªn nh©n cña sù suy tho¸i tμi nguyªn tù nhiªn. Ngμnh L©m NghiÖp hiÖn nay ®ang ph¸t triÓn thªm L©m nghiÖp x· héi hay céng ®ång trong ®ã céng ®ång ng−êi d©n vïng cao lμ c¸c trî thñ ®¾c lùc cña chÝnh s¸ch n«ng l©m nghiÖp cña nhiÒu quèc gia ë ¸ Ch©u trong ®ã cã ViÖt Nam. Cho ®Õn nay, nhiÒu chÝnh s¸ch cña nhμ n−íc ViÖt Nam trong ®ã cã c¸c ch−¬ng tr×nh 661, ®Þnh canh ®Þnh c−, giao ®Êt kho¸n rõng, vμ s¾c luËt 327 ®· hæ trî hμng v¹n ha trång rõng ®−îc tiÕn hμnh do sù hîp t¸c cña d©n c− vμ c¸c c¬ quan n«ng l©m nghiÖp nhμ n−íc.

Nh»m hç trî cho chÝnh s¸ch ph¸t triÓn n«ng th«n, còng nh− ®Ó ®¸p øng c¸c yªu cÇu thùc tiÔn cña s¶n xuÊt, m«n häc N«ng L©m KÕt Hîp ®−îc Ch−¬ng tr×nh Hç trî L©m nghiÖp X· héi (SFSP), dù ¸n m¹ng l−íi ®μo t¹o n«ng l©m kÕt hîp (SEANAFE) cïng n¨m tr−êng ®¹i häc trong n−íc gåm §¹i Häc N«ng L©m Thñ §øc, §¹i Häc N«ng L©m Th¸i Nguyªn, §¹i Häc L©m NghiÖp Xu©n Mai, §¹i Häc N«ng L©m HuÕ vμ §¹i Häc N«ng L©m T©y Nguyªn ®· so¹n th¶o tËp bμi gi¶ng n«ng l©m kÕt hîp nμy ®Ó phôc vô cho gi¶ng d¹y vμ häc tËp cho c¸c tr−êng tõ n¨m 2000. M«n häc nμy ®−îc ®Æt c¬ së trªn sù phèi hîp hμi hßa cña c¸c chuyªn m«n chÝnh cña nhμ tr−êng nh− n«ng, l©m vμ sóc häc ®Ó t¹o ra mét ngμnh häc ph¸t triÓn v÷ng bÒn vμ mang tÝnh b¶o vÖ sinh th¸i ë vïng ®åi nói cao. Ngoμi ra, m«n häc còng ®· dùa vμo c¸c nghiªn cøu khoa häc trªn kh¾p thÕ giíi vÒ l·nh vùc sö dông ®Êt v÷ng bÒn tõ h¬n 30 n¨m trë l¹i ®©y.

PhÇn bμi gi¶ng cña m«n nμy ®−îc x©y dùng nh»m giíi thiÖu mét c¸ch kh¸i qu¸t vÒ c¬ së vμ kü thuËt N«ng L©m kÕt hîp. Nã ®−îc chia ra lμm 5 phÇn: PhÇn 1 giíi thiÖu h×nh ¶nh thùc sù cña vïng ®åi nói cao hiÖn nay víi sù tËp trung vμo hiÖn t−îng du canh ph¸ rõng lμm rÉy vμ sù suy tho¸i tμi nguyªn thiªn nhiªn ë n−íc ta. PhÇn hai th¶o luËn vÒ c¸c kh¸i niÖm c¬ b¶n cña n«ng l©m kÕt hîp. Ch−¬ng thø ba giíi thiÖu c¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp chÝnh ë ViÖt Nam gåm c¸c hÖ thèng truyÒn thèng vμ c¶i tiÕn. PhÇn thø t− giíi thiÖu tæng qu¸t c¸c kü thuËt n«ng l©m kÕt hîp ¸p dông cho c¸c trang tr¹i nhá gåm trång trät vμ ch¨n nu«i. Vμ PhÇn thø n¨m tæng kÕt c¸c c¸ch tiÕp cËn ®Ó thiÕt kÕ, x©y dùng vμ ph¸t triÓn c¸c hÖ thèng N«ng L©m kÕt hîp nh»m ®−a kü thuËt nμy vμo thuc tÕ n«ng th«n.

¦íc väng cña c¸c t¸c gi¶ lμ phÇn bμi gi¶ng nμy kh«ng dõng ë mét chç mμ cßn ph¶i ®−îc bæ sung liªn tôc ®Ó lμm tμi liÖu h−íng dÉn cho sinh viªn triÓn khai c¸c c«ng t¸c ph¸t triÓn n«ng th«n cña m×nh trong t−¬ng lai. T¸c gi¶ hoμn toμn tin t−ëng vμo sù quan t©m vμ nhiÖt t©m cña ng−êi ®äc vμ sinh viªn trong viÖc c¶i tiÕn kh«ng ngõng néi dung cña bμi gi¶ng nμy.

Nhãm gi¶ng viªn so¹n th¶o m«n häc n«ng l©m kÕt hîp

Th¸ng 4 n¨m 2002

Danh s¸ch c¸c b¶ng

Trang

B¶ng 1: C¸c biÖn ph¸p ph©n lo¹i c¸c hÖ thèng vμ kü thuËt n«ng l©m kÕt

31

hîp ë ph¹m vi thÕ giíi (Nair, 1989)

B¶ng 2: Møc ®é xãi mßn cña c¸c ph−¬ng thøc sö dông ®Êt kh¸c nhau

(dùa theo Ohigbo vμ Lal, 1977)

B¶ng 3: ThÝ dô vÒ b¶ng kiÓm kª n«ng hé

B¶ng 4: ThÝ dô vÒ b¶ng thu chi cña n«ng hé

B¶ng 5: Mét sè loμI c©y thuèc cã thÓ dïng chöa bÖnh th«ng th−êng cho

103

gia sóc

B¶ng 6 : BiÓu sμng läc tiªu chÝ cho sù bÒn v÷ng cña c¸c kü thuËt n«ng l©m

119

kÕt hîp

Danh s¸ch c¸c h×nh

H×nh 1: Rõng bÞ tæn th−¬ng

H×nh 2: Giao thoa gi÷a ®Êt n«ng nghiÖp vμ l©m nghiÖp

H×nh 3: M©u thuÉn gi÷a trång trät vμ l©m nghiÖp trong ®iÒu kiÖn ¸p lùc d©n

sè gia t¨ng dÉn ®Õn sù ph¸t triÓn kü thuËt n«ng l©m kÕt hîp ®a d¹ng

12

ë vïng cao (theo Kuo, 1977)

H×nh 4: C¸c lîi Ých, tiÒm n¨ng vμ mét sè giíi h¹n cña c¸c hÖ thèng n«ng l©m

20

kÕt hîp

H×nh 5: Gi¶n ®å 3 vßng trßn c©y l©u n¨m, hoa mμu vμ vËt nu«i trong hÖ thèng

26

n«ng l©m kÕt hîp

30 H×nh 6: S¬ ®å ph©n lo¹i theo cÊu t¹o c¸c thμnh phÇn

H×nh 7: M« t¶ chu tr×nh hoμn tr¶ chÊt dinh d−ìng vμ kh¶ n¨ng kiÓm so¸t chèng

xãi mßn trong mét hÖ thèng trång xen theo b¨ng (cña Kang vμ Wilson,

36

1987)

36 H×nh 8: Líp th¶m vËt rông d−íi t¸n rõng trång c©y tai t−îng

H×nh 9: Giíi thiÖu c¸c tiÕn tr×nh mμ c©y l©u n¨m cã thÓ c¶i thiÖn ®−îc ®iÒu

37

kiÖn ®Êt (Young, 1989)

H×nh 10: M« h×nh SALT canh t¸c s¶n xuÊt hoa mμu l−¬ngthùc vμ t¹o thu nhËp

trªn ®Êt dèc

38 H×nh 11: §Æc ®iÓm ®a d¹ng vμ phßng hé cña rõng tù nhiªn t¹i §«ng Nam Bé,

40

ViÖt Nam

43 H×nh 12: C©y khÕ cho qu¶

43 H×nh 13 : Mét loμi thùc vËt lμm c©y thuèc mäc tù nhiªn t¹i rõng C«n §¶o

46 H×nh 14 : Bá ho¸ ®Ó c¶i t¹o phôc håi ®Êt

H×nh 15 : S¬ ®å theo thêi gian cña kü thuËt bá ho¸ c¶i tiÕn cña ng−êi d©n

47

téc Naalad, Philipin

48 H×nh 16 : HÖ thèng rõng – ruéng bËc thang

49 H×nh 17 : HÖ thèng v−ên rõng ë ViÖt Nam

H×nh 18 : HÖ thèng v−ên c©y c«ng nghiÖp chÌ, cμ phª xen c©y ¨n qu¶ vμ

50

c©y rõng

52 H×nh 19 : HÖ thèng v−ên c©y ¨n qu¶

53 H×nh 20 : HÖ thèng v−ên – ao – chuång (VAC)

54 H×nh 21 : HÖ thèng rõng – v−ên – ao – chuång (RVAC) t¹i ViÖt Nam

56 H×nh 22 : HÖ thèng canh t¸c theo ®−êng ®ång møc trªn ®Êt dèc

57 H×nh 23 : Trång xen theo b¨ng

58 H×nh 24 : HÖ thèng canh t¸c xen theo b¨ng – SALT 1

58 H×nh 25 : Khung ch÷ A ®Ó ®o ®−êng ®ång møc

62 H×nh 26 : Kü thuËt SALT 2

63 H×nh 27 : Kü thuËt SALT 3

65 H×nh 28 : S¬ ®å trång c©y lμm hμng rμo ph©n ranh giíi

65 H×nh 29: KÕt cÊu ®ai ch¾n giã kÝn

66 H×nh 30: Sù bè trÝ liªn kÕt c¸c ®ai ch¾n giã

68 H×nh 31: HÖ thèng NLKH Taungya h×nh vßng trßn ë Nigeria

69 H×nh 32: HÖ thèng NLKH Taungya kiÓu hμnh lang ë Zaiir

70 H×nh 33: HÖ thèng rõng-®ång cá phèi hîp

71 H×nh 34: S¬ ®å canh t¸c l©m ng− phèi hîp

79 H×nh 35: C©y che phñ ®Êt

76 H×nh 36 : Qu¸ tr×nh xãi mßn vμ l¾ng ®äng

78 H×nh 37 : Canh t¸c theo ®−êng ®ång møc

79 H×nh 38 : Canh t¸c bËc thang

80 H×nh 39 : C©y che phñ ®Êt

81 H×nh 40 : Lu©n canh hoa mμu

82 H×nh 41 : Trång cá theo b¨ng ®ång møc

83 H×nh 42 : Hμng rμo c©y xanh ®ång møc

84 H×nh 43 : §ai ®æi h−íng n−íc ch¶y

85 H×nh 44 : Rμo c¶n c¬ giíi

H×nh 45 : Bë t−êng ®¸

H×nh 46 : C¸c hè bÈy ®Êt

H×nh 47 : Ao tÝch chøa n−íc

H×nh 48 ; Canh t¸c rÈy kh«ng ®èt

95 H×nh 49 : §èt chÆn löa

97 H×nh 50 : C¸c kiÓu liÕp trong v−ên −¬m trang tr¹i NLKH

98 H×nh 51 : Dμn che vμ vËt liÖu lμm dμn che

102

H×nh 52 : Ðp gia sóc ¨n ®Ó vç bÐo

H×nh 53 : Khu vùc trång c©y vμ cá lμm thøc ¨n gia sóc

104

Môc lôc

Trang

Lêi giíi thiÖu, danh s¸ch b¶ng vμ h×nh, danh tõ viÕt t¾t

Khung ch−¬ng tr×nh m«n häc n«ng l©m kÕt hîp

Ch−¬ng I: Më ®Çu

Bμi 1: C¸c vÊn ®Ò th¸ch thøc trong qu¶n lý bÒn v÷ng tμi

nguyªn thiªn nhiªn

Bμi 2: TriÓn väng ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp nh− lμ mét

ph−¬ng thøc qu¶n lý sö dông ®Êt bÒn v÷ng

Ch−¬ng II: Nguyªn lý vÒ n«ng l©m kÕt hîp

Bμi 3: Kh¸i niÖm vμ ®Æc ®iÓm cña hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp

Bμi 4: Ph©n lo¹i c¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp

Bμi 5: Vai trß cña thμnh phÇn c©y l©u n¨m trong c¸c hÖ thèng

n«ng l©m kÕt hîp

Bμi 6: Rõng trong c¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp

Ch−¬ng III: M« t¶ vμ ph©n tÝch c¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp

Bμi 7: C¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp truyÒn thèng

Bμi 8: C¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp c¶i tiÕn

Ch−¬ng IV: Kü thuËt n«ng l©m kÕt hîp

Bμi 9: Giíi thiÖu c¸c kü thuËt b¶o tån ®Êt vμ n−íc

Bμi 10: C¸c kü thuËt ¸p dông trong trang tr¹i nhá n«ng l©m

kÕt hîp

Ch−¬ng V: ¸p dông vμ ph¸t triÓn kü thuËt n«ng l©m kÕt hîp

105

Bμi 11: Giíi thiÖu chung vÒ qu¸ tr×nh ¸p dông vμ ph¸t triÓn

kü thuËt n«ng l©m kÕt hîp cã sù tham gia

106

Bμi 12: M« t¶ ®iÓm, chÈn ®o¸n vμ thiÕt kÕ kü thuËt n«ng l©m

112

kÕt hîp cã sù tham gia

Bμi 13: Thùc hiÖn c¸c ho¹t ®éng nghiªn cøu vμ ph¸t triÓn n«ng

115

l©m kÕt hîp

Chó gi¶i vÒ tõ ng÷

120

Tμi liÖu tham kh¶o

128

C¸c bμi ®äc thªm

Ch−¬ng I

Më ®Çu

Môc ®Ých

• X¸c ®Þnh vμ ph©n tÝch c¸c vÊn ®Ò th¸ch thøc vμ c¸c nhu cÇu c¶i tiÕn trong sö dông vμ

qu¶n lý ®Êt ®ai miÒn nói

• NhËn thÊy ®−îc triÓn väng cña ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp cho qu¶n lý sö dông bÒn

v÷ng ®Êt ®ai n«ng th«n vμ miÒn nói

Môc tiªu: Sau khi häc xong ch−¬ng nμy, sinh viªn cã kh¶ n¨ng

• Nªu vμ ph©n tÝch ®−îc c¸c ®Æc tr−ng cña hÖ sinh th¸i nh©n v¨n miÒn nói vμ c¸c vÊn ®Ò

khã kh¨n trong ph¸t triÓn n«ng th«n miÒn nói hiÖn nay

• Ph©n tÝch c¸c nh©n tè quyÕt ®Þnh sù ph¸t triÓn cña n«ng l©m kÕt hîp trªn thÕ giíi vμ ë

ViÖt Nam

• X¸c ®Þnh c¸c lîi Ých, tiÒm n¨ng, vμ c¸c tån t¹i cÇn kh¾c phôc cña ph¸t triÓn n«ng l©m

kÕt hîp ë n−íc ta.

Bμi 1. C¸c vÊn ®Ò th¸ch thøc trong qu¶n lý bÒn v÷ng tμi nguyªn thiªn nhiªn

Môc tiªu: sau khi häc xong bμi nμy, sinh viªn cã kh¶ n¨ng:

• X¸c ®Þnh c¸c vÊn ®Ò mang tÝnh th¸ch thøc cho qu¶n lý sö dông ®Êt bÒn v÷ng ë n«ng

th«n miÒn nói theo c¸c tiªu chÝ c¬ b¶n: tÝnh bÒn v÷ng, tÝnh hiÖu qu¶ vμ tÝnh c«ng b»ng

• X¸c ®Þnh c¸c nguyªn nh©n mang tÝnh b¶n chÊt cña c¸c khã kh¨n

• NhËn ra c¸c nhu cÇu thay ®æi sö dông vμ qu¶n lý ®Êt ®ai theo tiÕp cËn tæng hîp vμ cã

sù tham gia

1 C¸c vÊn ®Ò trong ph¸t triÓn n«ng th«n miÒn nói

ë c¸c quèc gia §«ng Nam ¸, khu vùc ®Êt n«ng th«n vμ miÒn nói chiÕm phÇn lín diÖn tÝch l·nh thæ vμ lμ n¬i sinh sèng cña mét bé phËn lín d©n c− cña quèc gia. ë ViÖt Nam, ®Êt ®åi nói chiÕm kho¶ng 2/3 diÖn tÝch vμ lμ vïng sinh sèng cña h¬n 1/3 d©n sè c¶ n−íc (Jamieson vμ céng sù, 1998; Chu H÷u Quý, 1995; Rambo, 1995).

1.1 TÝnh chÊt mong manh vμ dÔ bÞ tæn th−¬ng cña ®Êt vμ rõng nhiÖt ®íi

Rõng vμ ®Êt lμ hai nguån tμi nguyªn nh¹y c¶m cña vïng nhiÖt ®íi Èm. Khi kh«ng bÞ t¸c ®éng, c¸c hÖ sinh th¸i rõng nhiÖt ®íi vèn æn ®Þnh nhê vμo sù ®a d¹ng cao ®é cña c¸c loμi c©y vμ con, ®−îc g¾n kÕt víi nhau th«ng qua c¸c chu tr×nh dinh d−ìng gÇn nh− khÐp kÝn (Warner, 1991). Theo Richard (1977) (trÝch dÉn bëi Warner, 1991), sù æn ®Þnh cña hÖ sinh th¸i vïng nhiÖt ®íi chÝnh lμ sù thÓ hiÖn kh¶ n¨ng chèng ®ì c¸c biÕn ®æi thÊt th−êng cña khÝ hËu vμ c¸c yÕu tè kh¸c cña m«i tr−êng tù nhiªn. Trong ®ã, c¸c loμi thùc vËt th©n gç ®ãng vai trß chñ ®¹o trong viÖc quyÕt ®Þnh cÊu tróc, chøc n¨ng vμ tÝnh bÒn v÷ng cña hÖ sinh th¸i rõng.

Tuy nhiªn sù æn ®Þnh nμy chØ cã thÓ tån t¹i trong khu«n khæ qu¸ tr×nh diÔn thÕ tù nhiªn. D−íi t¸c ®éng cña con ng−êi, rõng vμ ®Êt nhiÖt ®íi trë nªn rÊt dÔ bÞ suy tho¸i. ChÝnh c¸c nh©n tè ®a d¹ng, phøc t¹p vμ chu tr×nh dinh d−ìng khÐp kÝn vèn cã kh¶ n¨ng duy tr× hÖ sinh th¸i rõng nhiÖt ®íi trong bèi c¶nh kh«ng bÞ t¸c ®éng ®· t¹o nªn c¸c ®Æc tÝnh dÔ bÞ tan vì khi tiÕp xóc víi con ng−êi (Warner, 1991). ë rõng m−a nhiÖt ®íi, do tÝnh chÊt chuyªn biÖt cao ®é cña tõng loμi thùc vËt ®· dÉn ®Õn kh¶ n¨ng phôc håi thÊp khi cã t¸c ®éng trªn qui m« lín cña con ng−êi (Goudic, 1984 - trÝch dÉn bëi Warner, 1991). Do phÇn lín chÊt dinh d−ìng trong hÖ sinh th¸i ®−îc dù tr÷ trong sinh khèi, nªn mét khi rõng bÞ chÆt ph¸ ®i th× xÈy ra hiÖn t−îng thiÕu chÊt dinh d−ìng ®Ó duy tr× t¨ng tr−ëng míi cña c¸c loμi c©y. Thªm vμo ®ã do l−îng m−a lín, trong ®iÒu kiÖn kh«ng cã c©y che phñ, c¸c qu¸ tr×nh röa tr«i vμ xãi mßn diÔn ra m¹nh mÏ lμm ®Êt ®ai bÞ tho¸i hãa nhanh chãng. Nh− vËy sù bÒn v÷ng cña ®Êt rõng nhiÖt ®íi hoμn toμn phô thuéc vμo líp che phñ thùc vËt cã cÊu tróc phøc t¹p, ®a d¹ng mμ trong ®ã c¸c loμi c©y th©n gç ®ãng vai trß chñ ®¹o. HiÖn t−îng thiÕu chÊt dinh d−ìng trong ®Êt còng nh− vai trß quyÕt ®Þnh cña th¶m thùc vËt rõng ®Õn sù bÒn v÷ng vÒ søc s¶n xuÊt cña ®Êt cho thÊy vÒ c¬ b¶n th× ®Êt nhiÖt ®íi kh«ng phï hîp víi c¸c ph−¬ng thøc s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ®éc canh

1.2 TÝnh ®a d¹ng vÒ sinh th¸i - nh©n v¨n cña khu vùc n«ng th«n vμ miÒn nói

• §a d¹ng vÒ ®Þa h×nh-®Êt ®ai-tiÓu khÝ hËu: Sù biÕn ®æi m¹nh vÒ ®Þa h×nh dÉn ®Õn biÕn

®éng lín vÒ ®Êt ®ai vμ tiÓu khÝ hËu c¶ trªn nh÷ng ph¹m vi nhá.

• §a d¹ng sinh häc: HÖ ®éng thùc vËt phong phó vμ ®a d¹ng. Thùc vËt bao gåm rÊt

nhiÒu loμi vμ d¹ng sèng kh¸c nhau.

• §a d¹ng vÒ d©n téc vμ v¨n hãa: MiÒn nói ViÖt Nam lμ ®Þa bμn sinh sèng cña h¬n 1/3 d©n sè c¶ n−íc thuéc 54 d©n téc kh¸c nhau. Mçi d©n téc cã c¸c ®Æc ®iÓm v¨n ho¸ ®Æc thï (Jamieson vμ céng sù, 1998).

• §a d¹ng vÒ c¸c hÖ thèng canh t¸c truyÒn thèng: Sù ®a d¹ng vÒ ®iÒu kiÖn tù nhiªn (®iÒu kiÖn lËp ®Þa vμ sinh c¶nh) vμ x· héi ®· t¹o nªn sù ®a d¹ng vÒ hÖ thèng canh t¸c truyÒn thèng ë n«ng th«n miÒn nói. C¸c kiÕn thøc kü thuËt vμ qu¶n lý truyÒn thèng trong sö dông ®Êt vμ canh t¸c cña ng−êi d©n ë n«ng th«n miÒn nói rÊt ®a d¹ng, ®· ®−îc thö nghiÖm, chän läc vμ ph¸t triÓn qua nhiÒu thÕ kû.

• N«ng th«n miÒn nói chÞu ¶nh h−ëng cña nhiÒu yÕu tè kinh tÕ x· héi rÊt phøc t¹p: Bªn c¹nh c¸c ®Æc ®iÓm phøc t¹p vÒ tù nhiªn nh− ®Þa h×nh, tiÓu khÝ hËu, ®Êt ®ai vμ sinh häc, trong nh÷ng thËp kû gÇn ®©y khu vùc n«ng th«n miÒn nói ®ang g¸nh chÞu sù t¸c ®éng cña nhiÒu nh©n tè kinh tÕ x· héi nh− d©n sè gia t¨ng, chÝnh s¸ch kh«ng cô thÓ vμ ¶nh h−ëng cña kinh tÕ thÞ tr−êng, sù x©m nhËp v¨n hãa ngo¹i lai tõ bªn ngoμi, v.v. ®· dÉn ®Õn c¸c thay ®æi phøc t¹p vÒ tμi nguyªn vμ v¨n ho¸ x· héi t¹o ra nh÷ng trë ng¹i vμ th¸ch thøc lín cho qu¶n lý/sö dông bÒn v÷ng nguån tμi nguyªn.

TÝnh ®a d¹ng vÒ sinh th¸i nh©n v¨n cña khu vùc n«ng th«n miÒn nói lμ mét trong nh÷ng c¬ së ®Ó ®a d¹ng hãa c¸c hÖ thèng sö dông ®Êt, còng nh− ph¸t triÓn c¸c hÖ thèng sö dông tμi nguyªn tæng hîp. Tuy nhiªn, ®©y còng lμ th¸ch thøc lín cho c¸c nhμ qu¶n lý, nhμ lËp chÝnh s¸ch do yªu cÇu ph¶i h×nh thμnh vμ ph¸t triÓn tõng hÖ thèng qu¶n lý sö dông ®Êt, c¸c hÖ thèng canh t¸c phï hîp cho tõng ®iÒu kiÖn sinh th¸i nh©n v¨n ®Æc thï.

2 C¸c thay ®æi mang tÝnh th¸ch thøc cho ph¸t triÓn bÒn v÷ng n«ng th«n miÒn nói

• Sù gia t¨ng ¸p lùc d©n sè g©y ra c¸c vÊn ®Ò bøc xóc vÒ ®Êt canh t¸c vμ an toμn l−¬ng

thùc, vμ søc Ðp lªn tμi nguyªn thiªn nhiªn miÒn nói

ë c¸c khu vùc n«ng th«n miÒn nói, mËt ®é d©n c− kh«ng cao nh− c¸c khu vùc ®« thÞ ë vïng ®ång b»ng nh−ng l¹i cã tèc ®é t¨ng d©n sè rÊt nhanh. Theo §ç §×nh S©m (1995), tèc ®é t¨ng d©n sè ë miÒn nói ViÖt Nam biÕn ®éng trong kho¶ng 2,5% - 3,5% trong khi tèc ®é b×nh qu©n cña c¶ n−íc ë d−íi møc nμy nhiÒu. T×nh tr¹ng nμy mét phÇn chñ yÕu do phong trμo di d©n tù do tõ c¸c khu vùc ®ång b»ng qu¸ ®«ng ®óc lªn c¸c vïng ®åi nói, ®Æc biÖt lμ c¸c tØnh khu vùc T©y Nguyªn (§ak Lak, Gia Lai, Kon Tum). D©n sè t¨ng trong ®iÒu kiÖn khan hiÕm ®Êt cã tiÒm n¨ng n«ng nghiÖp ë miÒn nói ®· dÉn ®Õn b×nh qu©n ®Êt canh t¸c ®Çu ng−êi gi¶m. Tuy miÒn nói ViÖt Nam ®−îc xem lμ khu vùc d©n c− th−a thít víi mËt ®é b×nh qu©n 75 ng−êi/km2 nh−ng b×nh qu©n diÖn tÝch ®Êt canh t¸c ®Çu ng−êi rÊt thÊp (vμo kho¶ng 1200 - 1500 m2/ng−êi) (FAO vμ IIRR, 1995), trong khi ®ã møc ®Êt canh t¸c ®Ó ®¸p øng nhu cÇu l−¬ng thùc tèi thiÓu lμ 2000m2/ng−êi. ë khu vùc miÒn nói cña 11 tØnh phÝa Nam, diÖn tÝch canh t¸c b×nh qu©n ®Çu ng−êi ë d−íi 1000m2/ng−êi, cßn thÊp h¬n c¶ ë miÒn nói ë c¸c tØnh phÝa b¾c

miÒn Trung nh− NghÖ An vμ Thanh Hãa (Jamieson vμ céng sù, 1998). Trong lóc ®ã kh¶ n¨ng t¨ng diÖn tÝch lóa n−íc - lμ hÖ thèng s¶n xuÊt ngò cèc cã n¨ng suÊt cao vμ æn ®Þnh nhÊt ViÖt Nam - ë khu vùc miÒn nói rÊt h¹n chÕ, chØ diÔn ra ë c¸c khu vùc ph©n t¸n nhá hÑp cã thÓ t−íi tiªu ®−îc. V× vËy cã thÓ nãi r»ng mËt ®é d©n sè ®ang tiÕn gÇn ®Õn hoÆc thËm chÝ ®· v−ît qu¸ kh¶ n¨ng chÞu ®ùng cña ®Êt ®ai ë phÇn lín khu vùc miÒn nói (Jamieson vμ céng sù, 1998).

Sù gia t¨ng d©n sè ®· t¹o ra ¸p lùc lín lªn tμi nguyªn thiªn nhiªn miÒn nói lμ rõng, ®Êt vμ

nguån n−íc, lμm c¸c nguån tμi nguyªn quÝ gi¸ nμy suy gi¶m nhanh chãng.

• Sù suy tho¸i vÒ tμi nguyªn thiªn nhiªn vμ m«i tr−êng

- Sù suy gi¶m nhanh chãng tμi nguyªn rõng: §é che phñ rõng c¶ n−íc gi¶m tõ 43% vμo n¨m 1943 xuèng 32,1% n¨m 1980, 27,2% n¨m 1990 sau ®ã t¨ng dÇn lªn 28,1% n¨m 1995 råi ®¹t ®Õn 33,2% n¨m 1999 (Theo tμi liÖu “ ChiÕn l−ît ph¸t triÓn l©m nghiÖp giai ®o¹n 2001-2010 ®−îc Bé N«ng NghiÖp vμ Ph¸t TriÓn N«ng Th«n phª duyÖt theo Q§ sè 199/Q§- BNN-PTNT ngμy 22/1/2002). C¸ch ®©y 50 n¨m, rõng tù nhiªn bao phñ phÇn lín khu vùc ®åi nói nh−ng trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y ®· gi¶m xuèng d−íi 20% ë phÇn lín khu vùc ®åi nói phÝa B¾c, thËm chÝ cã n¬i gi¶m cßn 10% nh− ë khu vùc miÒn nói vïng T©y B¾c. C¸c diÖn tÝch rõng cßn l¹i phÇn lín lμ rõng nghÌo kiÖt, tr÷ l−îng gç thÊp vμ hiÕm cã loμi c©y cã gi¸ trÞ kinh tÕ.

- Sù suy tho¸i cña ®Êt ®ai lμ ®iÒu dÔ thÊy ë kh¾p miÒn nói ViÖt Nam. Do thiÕu rõng che phñ, xãi mßn ®Êt vμ röa tr«i chÊt dinh d−ìng diÔn ra m¹nh lμm gi¶m ®é mμu mì cña ®Êt. Canh t¸c n−¬ng rÉy vèn lμ ph−¬ng thøc canh t¸c truyÒn thèng cña c¸c d©n téc miÒn nói, tá ra kh¸ phï hîp trong ®iÒu kiÖn mËt ®é d©n c−

H×nh 1 . Rõng bÞ tæn th−¬ng

thÊp vμ tμi nguyªn rõng cßn phong phó. Trong nh÷ng thËp kû gÇn ®©y, do ¸p lùc d©n sè vμ sù suy gi¶m diÖn tÝch rõng, giai ®o¹n canh t¸c kÐo dμi h¬n vμ giai ®o¹n bá hãa bÞ rót ng¾n l¹i, dÉn ®Õn sù suy gi¶m liªn tôc cña ®é ph× ®Êt vμ cá d¹i ph¸t triÓn m¹nh. KÕt qu¶ dÉn ®Õn gi¶m n¨ng suÊt c©y trång mét c¸ch nhanh chãng.

- Sù suy gi¶m vÒ ®a d¹ng sinh häc: NhiÒu loμi ®éng thùc vËt ®· bÞ biÕn mÊt hoÆc trë nªn khan hiÕm. N¹n ph¸ rõng, viÖc ph¸t triÓn trång rõng thuÇn loμi vμ n«ng nghiÖp ®éc canh ®· lμm suy gi¶m ®a d¹ng sinh häc, trong ®ã bao gåm c¶ ba cÊp ®é: ®a d¹ng di truyÒn, ®a d¹ng chñng loμi vμ ®a d¹ng vÒ hÖ sinh th¸i .

• T×nh tr¹ng ®ãi nghÌo

Vμo n¨m 1994, khi GDP b×nh qu©n cña c¶ n−íc lμ 270 USD th× ë miÒn nói phÝa B¾c chØ lμ 150 USD vμ ë T©y Nguyªn lμ 70 USD. RÊt nhiÒu n¬i ë miÒn nói cã thu nhËp tiÒn mÆt b×nh qu©n ®Çu ng−êi d−íi 50 USD/n¨m. Hé nghÌo ®ãi chiÕm 34% ë miÒn nói phÝa B¾c vμ h¬n 60% ë T©y Nguyªn, víi thu nhËp b×nh qu©n ®Çu ng−êi d−íi 50.000®/th¸ng, rÊt thÊp so víi tØ lÖ hé nghÌo ®ãi b×nh qu©n lμ 27% cña c¶ n−íc. H¬n 56% hé gia ®×nh ë miÒn nói phÝa B¾c vμ T©y Nguyªn ë t×nh tr¹ng suy dinh d−ìng nghiªm träng, cã tiªu thô n¨ng l−îng d−íi

1500kcals/ng−êi/ngμy trong lóc ph¶i cÇn 2200-2500kcals/ng−êi/ngμy (Jamieson vμ céng sù, 1995). T×nh tr¹ng ®ãi nghÌo kh«ng chØ thÓ hiÖn ë thu nhËp thÊp mμ cßn ë kh«ng ®¶m b¶o c¸c nhu cÇu c¬ b¶n kh¸c nh− gi¸o dôc, y tÕ, th«ng tin v¨n hãa x· héi, v.v.

• Sù ph¸t triÓn theo c¸c m« h×nh canh t¸c rËp khu«n, ¸p ®Æt vμ phô thuéc vμo bªn

ngoμi.

Tr¸i ng−îc víi ®iÒu kiÖn ®a d¹ng vÒ sinh th¸i- nh©n v¨n vμ sù phong phó vÒ kiÕn thøc canh t¸c truyÒn thèng ë miÒn nói, c¸c ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn miÒn nói cña chÝnh phñ th−êng thùc hiÖn theo c¸c "m« h×nh" qu¶n lý kü thuËt ®ång bé, h×nh thμnh theo c¸ch nghÜ cña ng−êi vïng ®ång b»ng. C¸c nhμ n«ng nghiÖp vμ l©m nghiÖp ®−îc ®μo t¹o chÝnh thèng th−êng cã ®Þnh kiÕn vÒ sù l¹c hËu cña c¸c ph−¬ng thøc s¶n xuÊt truyÒn thèng, hay nghÜ ®Õn viÖc t¨ng c−êng thùc hiÖn ph¸p luËt nhμ n−íc vμ ¸p ®Æt c¸c m« h×nh kü thuËt s¶n xuÊt tõ bªn ngoμi h¬n lμ h×nh thμnh c¸c vμ ph¸t triÓn c¸c hÖ thèng qu¶n lý kü thuËt thÝch øng, phèi hîp gi÷a kiÕn thøc b¶n ®Þa vμ kü thuËt míi phï hîp víi c¸c ®iÒu kiÖn cô thÓ cña n«ng d©n vμ thóc ®Èy ph¸t huy tÝnh tù chñ cña hä trong qu¶n lý tμi nguyªn (Hoμng H÷u C¶i, 1999). ChÝnh ®iÒu nμy ®· lμm gi¶m hiÖu qu¶ vμ t¸c dông cña nhiÒu c¸c ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn miÒn nói mÆc dï cã ®Çu t− rÊt lín.

• Xu h−íng giao thoa gi÷a l©m nghiÖp, n«ng nghiÖp vμ c¸c ngμnh kh¸c trong sö dông tμi

nguyªn thiªn nhiªn vμ ph¸t triÓn kinh tÕ

H×nh 2. Giao thoa gi÷a ®Êt n«ng nghiÖp vμ l©m nghiÖp

Kh¸i niÖm ®Êt n«ng nghiÖp, ®Êt l©m nghiÖp mét c¸ch thuÇn tóy vμ t¸ch biÖt theo quan niÖm tr−íc ®©y ®a trë nªn kh«ng cßn phï hîp ë nhiÒu khu vùc d©n c− ë miÒn nói. Ph¸t triÓn sö dông ®Êt thuÇn n«ng hoÆc thuÇn l©m ®· béc lé nhiÒu h¹n chÕ lín, ch¼ng h¹n canh t¸c thuÇn n«ng trªn ®Êt dèc cho n¨ng suÊt thÊp vμ kh«ng æn dÞnh trong khi ph¸t triÓn thuÇn l©m l¹i cã khã kh¨n vÒ nhu cÇu l−¬ng thùc tr−íc m¾t. Thùc tiÔn s¶n xuÊt ®· xuÊt hiÖn c¸c ph−¬ng thøc sö dông ®Êt tæng hîp, cã sù ®an xen gi÷a n«ng nghiÖp, l©m nghiÖp vμ thñy s¶n.

3 Nhu cÇu vμ th¸ch thøc ®èi víi ph¸t triÓn bÒn v÷ng n«ng

th«n miÒn nói

3.1 Ph¸t triÓn bÒn v÷ng n«ng th«n miÒn nói

Ph¸t triÓn n«ng nghiÖp vμ n«ng th«n bÒn v÷ng lμ qu¶n lý vμ b¶o tån c¸c nguån tμi nguyªn thiªn nhiªn vμ ®Þnh h−íng c¸c thay ®æi kü thuËt vμ ®Þnh chÕ nh»m ®¶m b¶o tho¶ m·n c¸c nhu cÇu cña con ng−êi cña c¸c thÕ hÖ hiÖn t¹i vμ trong t−¬ng lai. §ã lμ sù ph¸t triÓn ®¶m b¶o b¶o tån ®Êt, n−íc vμ c¸c nguån gen ®éng thùc vËt, chèng xuèng cÊp vÒ m«i tr−êng, phï hîp vÒ kü thuËt, kh¶ thi vÒ kinh tÕ vμ ®−îc x· héi chÊp nhËn (FAO, 1995). Nãi mét c¸ch ®¬n gi¶n h¬n, ph¸t triÓn bÒn v÷ng chÝnh lμ viÖc sö dông tμi nguyªn ®¸p øng ®−îc c¸c nhu cÇu vÒ s¶n xuÊt cña thÕ hÖ hiÖn t¹i, trong khi vÉn b¶o tån ®−îc nguån tμi nguyªn cÇn cho nhu cÇu cña c¸c thÕ hÖ t−¬ng lai.

3.2 C¸c th¸ch thøc

Bèi c¶nh thay ®æi trªn ®· cho thÊy nhu cÇu ph¸t triÓn n«ng th«n miÒn nói còng chÝnh lμ

th¸ch thøc cho ph¸t triÓn bÒn v÷ng. C¸c th¸ch thøc nμy lμ:

• H×nh thμnh vμ ph¸t triÓn c¸c ph−¬ng thøc qu¶n lý sö dông tμi nguyªn thiªn nhiªn (bao gåm rõng, ®Êt vμ n−íc) mét c¸ch tæng hîp trong ®ã cã sù dung hßa gi÷a c¸c lîi Ých vÒ kinh tÕ vμ b¶o tån tμi nguyªn m«i tr−êng

• Qu¶n lý vμ sö dông ®Êt ®åi nói cã hiÖu qu¶

• Qu¶n lý vμ sö dông ®Êt ®¶m b¶o tÝnh c«ng b»ng ®−îc sù chÊp chÊp nhËn cña ng−êi

d©n vμ c¸c nhãm ®èi t−îng cã liªn quan kh¸c.

N«ng l©m kÕt hîp lμ mét ph−¬ng thøc sö dông ®Êt tæng hîp gi÷a l©m nghiÖp víi c¸c ngμnh n«ng nghiÖp (bao gåm c¶ ch¨n nu«i) vμ thñy s¶n, cã nhiÒu −u ®iÓm vμ ý nghÜa vÒ b¶o vÖ tμi nguyªn m«i tr−êng, ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi ®−îc c«ng nhËn réng r·i trªn kh¾p thÕ giíi.

¸p lùc d©n sè gia t¨ng

M©u thuÉn trong qu¶n lý vμ sö dông ®Êt

Khai hoang nhiÒu diÖn tÝch rõng h¬n ®Ó s¶n xuÊt thªm l−¬ng thùc

§Êt rõng cÇn ®−îc b¶o vÖ ®Ó t¸i t¹o l¹i rõng, chèng l¹i canh t¸c n−¬ng rÉy kh«ng bÒn v÷ng

Ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp

ChiÒu h−íng

s¶n xuÊt ®a d¹ng

Trång xen hoa mμu vμ c©y l©u n¨m ®Ó tèi ®a hãa søc s¶n xuÊt trong tμi nguyªn ®iÒu kiÖn khan hiÕm

C©y l©u n¨m vμ hoa mμu ®−îc qu¶n lý tæng hîp ®Ó tèi −u hãa viÖc b¶o vÖ ®Êt vμ n−íc, trong khi vÉn tháa m·n nhu cÇu s¶n xuÊt l−¬ng thùc

H×nh3. M©u thuÉn gi÷a trång trät vμ l©m nghiÖp trong ®iÒu kiÖn t¨ng ¸p lùc d©n sè ®Én ®Õn sù ph¸t triÓn kü thuËt n«ng l©m kÕt hîp ®a d¹ng ë vïng cao

(Theo Kuo, 1977)

Bμi 2.Ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp nh− lμ mét ph−¬ng thøc qu¶n lý sö dông ®Êt bÒn v÷ng

Môc tiªu: sau khi häc xong bμi nμy, sinh viªn cã kh¶ n¨ng:

• Ph©n tÝch ®−îc c¸c thay ®æi vÒ chÝnh s¸ch ph¸t triÓn, c¸c nh©n tè chi phèi sù ph¸t triÓn

cña n«ng l©m kÕt hîp trªn thÕ giíi vμ ë ViÖt Nam

• X¸c ®Þnh c¸c lîi Ých cã thÓ cña n«ng l©m kÕt hîp trong ph¸t triÓn ®êi sèng céng ®ång

vμ b¶o vÖ tμi nguyªn m«i tr−êng

• X¸c ®Þnh vμ ph©n tÝch c¸c tiÒm n¨ng, c¬ héi vμ c¸c h¹n chÕ trong viÖc ph¸t triÓn n«ng

l©m kÕt hîp ë n−íc ta.

1 L−îc sö h×nh thμnh vμ ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp

1.1 LÞch sö ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp thÕ giíi

Canh t¸c c©y th©n gç cïng víi c©y trång n«ng nghiÖp trªn cïng mét diÖn tÝch lμ mét tËp qu¸n s¶n xuÊt l©u ®êi cña n«ng d©n ë nhiÒu n¬i trªn thÕ giíi. Theo King (1987), cho ®Õn thêi Trung cæ ë ch©u ¢u, vÉn tån t¹i mét tËp qu¸n phæ biÕn lμ "chÆt vμ ®èt" råi sau ®ã tiÕp tôc trång c©y th©n gç cïng víi c©y n«ng nghiÖp hoÆc sau khi thu ho¹ch n«ng nghiÖp. HÖ thèng canh t¸c nμy vÉn tån t¹i ë PhÇn Lan cho ®Õn cuèi thÕ kû 19, vμ vÉn cßn ë mét sè vïng cña §øc ®Õn tËn nh÷ng n¨m 1920. NhiÒu ph−¬ng thøc canh t¸c truyÒn thèng ë ch©u ¸, Ch©u Phi vμ khu vùc nhiÖt ®íi ch©u Mü ®· cã sù phèi hîp c©y th©n gç víi c©y n«ng nghiÖp ®Ó nh»m môc ®Ých chñ yÕu lμ hç trî cho s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vμ t¹o ra c¸c s¶n phÈm phô kh¸c kh¸c nh−: gç, cñi, ®å gia dông, v.v.

1.1.1 Sù ph¸t triÓn cña hÖ thèng Taungya

Vμo cuèi thÕ kû 19, hÖ thèng taungya b¾t ®Çu ph¸t triÓn réng r·i ë Myanmar d−íi sù b¶o hé cña thùc d©n Anh. Trong c¸c ®ån ®iÒn trång c©y gç tÕch (Tectona grandis), ng−êi lao ®éng ®−îc phÐp trång c©y l−¬ng thùc gi÷a c¸c hμng c©y ch−a khÐp t¸n ®Ó gi¶i quyÕt nhu cÇu l−¬ng thùc hμng n¨m. Ph−¬ng thøc nμy sau ®ã ®−îc ¸p dông réng r·i ë Ên §é vμ Nam Phi. C¸c nghiªn cøu vμ ph¸t triÓn c¸c hÖ thèng kÕt hîp nμy th−êng h−íng vμo môc ®Ých s¶n xuÊt l©m nghiÖp, ®−îc thùc hiÖn bëi c¸c nhμ l©m nghiÖp víi viÖc lu«n cè g¾ng ®¶m b¶o c¸c nguyªn t¾c

• Gi¶m thiÓu hoÆc kh«ng g©y tæn h¹i ®Õn c¸c loμi c©y rõng trång lμ ®èi t−îng cung cÊp

s¶n phÈm chñ yÕu trong hÖ thèng

• Sinh tr−ëng cña c©y rõng trång kh«ng bÞ h¹n chÕ bëi c©y n«ng nghiÖp

• Tèi −u hãa vÒ thêi gian canh t¸c c©y trång n«ng nghiÖp sÏ ®¶m b¶o tØ lÖ sèng vμ tèc ®é

sinh tr−ëng nhanh cña c©y trång th©n gç.

• Loμi c©y rõng trång cã kh¶ n¨ng c¹nh tranh víi c¸c loμi c©y n«ng nghiÖp

• Tèi −u hãa mËt ®é ®Ó ®¶m b¶o sù sinh tr−ëng liªn tôc cña c©y trång th©n gç.

ChÝnh v× vËy mμ c¸c hÖ thèng nμy ch−a ®−îc xem xÐt nh− lμ mét hÖ thèng qu¶n lý sö

dông ®Êt cã ý nghÜa cho ph¸t triÓn n«ng nghiÖp (Nair, 1995).

1.1.2 C¸c nh©n tè lμm tiÒn ®Ò cho sù ph¸t triÓn cña n«ng l©m kÕt hîp trªn

ph¹m vi toμn cÇu

C¸c nh©n tè nμy bao gåm:

• Sù ®¸nh gi¸ l¹i chÝnh s¸ch ph¸t triÓn cña Ng©n hμng ThÕ giíi (WB);

• Sù t¸i thÈm ®Þnh c¸c chÝnh s¸ch l©m nghiÖp cña Tæ chøc L−¬ng N«ng (FAO) thuéc

Liªn HiÖp Quèc;

• Sù thøc tØnh c¸c mèi quan t©m khoa häc vÒ xen canh vμ hÖ thèng canh t¸c;

• T×nh tr¹ng thiÕu l−¬ng thùc ë nhiÒu vïng trªn thÕ giíi;

• Sù gia t¨ng n¹n ph¸ rõng vμ suy tho¸i vÒ m«i tr−êng sinh th¸i;

• Cuéc khñng ho¶ng n¨ng l−îng trong thËp niªn 70 cña thÕ kû 20 vμ sau ®ã lμ sù leo

thang vÒ gi¸ c¶ vμ thiÕu ph©n bãn;

• Trung t©m Nghiªn cøu ph¸t triÓn Quèc tÕ (IDRC) cña Canada thiÕt lËp dù ¸n x¸c ®Þnh

c¸c −u tiªn nghiªn cøu vÒ l©m nghiÖp nhiÖt ®íi.

• C¸c thay ®æi vÒ chÝnh s¸ch ph¸t triÓn n«ng th«n

Trong vßng 2 thËp niªn 60 vμ 70 cña thÕ kû 20, d−íi sù b¶o trî cña Nhãm t− vÊn vÒ Nghiªn cøu N«ng nghiÖp Quèc tÕ (CGIAR), nhiÒu trung t©m nghiªn cøu n«ng nghiÖp quèc tÕ ®−îc thμnh lËp ë nhiÒu khu vùc trªn thÕ giíi nh»m nghiªn cøu n©ng cao n¨ng suÊt cña c¸c lo¹i c©y trång vμ vËt nu«i chñ yÕu ë vïng nhiÖt ®íi. ViÖc ph¸t triÓn c¸c gièng c©y trång ngò cèc n¨ng suÊt cao vμ c¸c kü thuËt th©m canh liªn quan nhê vμo nç lùc cña mét sè Trung t©m vμ c¸c ch−¬ng tr×nh quèc gia cã liªn quan ®· t¹o nªn mét sù thay ®æi lín vÒ n¨ng suÊt n«ng nghiÖp mμ th−êng ®−îc gäi lμ C¸ch m¹ng Xanh (Green Revolution) (Borlaug vμ Dowswell, 1988). Tuy nhiªn c¸c nhμ qu¶n lý vμ ph¸t triÓn ®· sím nhËn thÊy r»ng c¸c kü thuËt th©m canh míi ®· lμm t¨ng nhu cÇu ph©n bãn vμ c¸c chi phÝ ®Çu vμo kh¸c trong khi ®ã vÉn cßn mét bé phËn lín n«ng d©n nghÌo n»m ngoμi tÇm ¶nh h−ëng tÝch cùc cña cuéc c¸ch m¹ng trªn. PhÇn lín c¸c Trung t©m nghiªn cøu n«ng nghiÖp quèc tÕ vμ c¸c ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn n«ng nghiÖp quèc gia trong thêi gian nμy chØ míi tËp trung nghiªn cøu c¸c lo¹i c©y trång riªng rÏ trong khi thùc tÕ n«ng d©n l¹i canh t¸c mét c¸ch tæng hîp: trång xen c¸c lo¹i c©y n«ng nghiÖp kh¸c nhau, c©y ng¾n ngμy víi c©y gç dμi ngμy, v.v. Sù thiÕu sãt nμy ®· ®−îc nhiÒu nhμ qu¶n lý vμ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch nhËn ra.

Tõ ®Çu thËp niªn 70, chÝnh s¸ch ph¸t triÓn cña Ng©n hμng ThÕ giíi ®· b¾t ®Çu chó ý h¬n c¸c vïng n«ng th«n nghÌo cïng víi sù tham gia cña n«ng d©n vμo c¸c ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn n«ng th«n. Trong ch−¬ng tr×nh L©m nghiÖp x· héi cña WB trong nh÷ng n¨m 1980 kh«ng chØ chøa ®ùng nhiÒu yÕu tè cña n«ng l©m kÕt hîp mμ cßn thiÕt kÕ trî gióp n«ng d©n th«ng qua gia t¨ng s¶n xuÊt l−¬ng thùc thùc phÈm, b¶o vÖ m«i tr−êng vμ ph¸t huy c¸c lîi Ých truyÒn thèng cña rõng. Trong thêi gian nμy, bªn c¹nh ph¸t triÓn n«ng nghiÖp, FAO ®Æc biÖt chó träng nhÊn m¹nh vai trß quan trong cña l©m nghiÖp trong ph¸t triÓn n«ng th«n, khuyÕn c¸o n«ng d©n vμ nhμ n−íc nªn chó träng ®Æc biÖt ®Õn c¸c Ých lîi cña rõng vμ c©y th©n gç ®Õn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, khuyÕn c¸o c¸c nhμ qu¶n lý sö dông ®Êt kÕt hîp c¶ n«ng nghiÖp vμ l©m nghiÖp vμo hÖ thèng canh t¸c cña hä (King, 1979). NhiÒu kh¸i niÖm míi vÒ l©m nghiÖp nh− l©m nghiÖp céng ®ång, l©m nghiÖp x· héi ®· ®−îc h×nh thμnh vμ ¸p dông ë nhiÒu n−íc mμ n«ng l©m kÕt hîp th−êng ®−îc xem lμ mét ph−¬ng thøc sö dông ®Êt nhiÒu tiÒm n¨ng, ®em l¹i nh÷ng lîi Ých trùc tiÕp cho céng ®ång ®Þa ph−¬ng vμ toμn x· héi.

• N¹n ph¸ rõng vμ t×nh tr¹ng suy tho¸i m«i tr−êng

Cuèi thËp niªn 70 vμ c¸c n¨m ®Çu thËp niªn 80, sù suy tho¸i tμi nguyªn m«i tr−êng toμn cÇu, nhÊt lμ n¹n ph¸ rõng, ®· trë thμnh mèi quan t©m lo l¾ng lín cña toμn x· héi. Sù ph¸t triÓn cña n«ng nghiÖp n−¬ng rÉy ®i kÌm víi ¸p lùc d©n sè, sù ph¸t triÓn n«ng nghiÖp th©m canh hãa häc, ®éc canh trªn qui m« lín vμ khai th¸c l©m s¶n lμ nh÷ng nguyªn nh©n chñ yÕu g©y ra sù mÊt rõng, suy tho¸i ®Êt ®ai vμ ®a d¹ng sinh häc. Theo −íc tÝnh cña FAO (1982), du canh lμ nguyªn nh©n t¹o ra h¬n 70% cña tæng diÖn tÝch rõng nhiÖt ®íi bÞ mÊt ë ch©u Phi; diÖn tÝch ®Êt rõng bá hãa sau n−¬ng rÉy chiÕm 26,5% diÖn tÝch rõng khÐp t¸n cßn l¹i ë ch©u Phi, kho¶ng 16% ë ch©u Mü Latin vμ 22,7% ë khu vùc nhiÖt ®íi cña ch©u ¸.

• Gia t¨ng quan t©m vÒ nghiªn cøu c¸c hÖ thèng canh t¸c tæng hîp vμ c¸c hÖ thèng kü

thuËt truyÒn thèng

Thùc tr¹ng nμy cïng nhiÒu nç lùc nghiªn cøu ®· gîi më ra c¸c chiÕn l−îc qu¶n lý sö dông ®Êt tæng hîp thay thÕ cho c¸c ph−¬ng thøc qu¶n lý hiÖn thêi kh«ng bÒn v÷ng ®· ®−îc x¸c ®Þnh lμ mét xu h−íng tÊt yÕu. Ch¼ng h¹n nh− c¸c nhμ sinh th¸i häc ®· cung cÊp nhiÒu b»ng chøng thuyÕt phôc vÒ vai trß cña rõng vμ c©y th©n gç ®èi víi viÖc ®¶m b¶o ®é æn ®Þnh cña hÖ sinh th¸i, dÉn ®Õn c¸c biÖn ph¸p cÇn thiÕt ®Ó b¶o vÖ rõng cßn l¹i, ®−a c¸c loμi c©y th©n gç l©u n¨m vμo c¸c hÖ thèng sö dông ®Êt còng nh− lμm thay ®æi quan ®iÓm canh t¸c. §· cã nhiÒu kÕt qu¶ nghiªn cøu ban ®Çu ë nhiÒu khu vùc trªn thÕ giíi vÒ tÝnh hiÖu qu¶ cao trong viÖc sö dông c¸c tμi nguyªn tù nhiªn (®Êt, n−íc vμ ¸nh s¸ng mÆt trêi) còng nh− tÝnh æn ®Þnh cao cña c¸c hÖ thèng xen canh, c¸c hÖ thèng canh t¸c tæng hîp so víi hÖ thèng n«ng nghiÖp ®éc canh (Papendick vμ céng sù, 1976). C¸c nghiªn cøu cña c¸c nhμ nh©n chñng häc vμ khoa häc x· héi vÒ hÖ thèng sö dông ®Êt ®· chØ ra tÇm quan träng cña c¸c hÖ thèng canh t¸c tæng hîp b¶n ®Þa/truyÒn thèng vμ l−u ý cÇn xem xÐt chóng trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn c¸c tiÕp cËn míi (Nair, 1995).

• Sù h×nh thμnh Trung t©m Quèc tÕ vÒ Nghiªn cøu N«ng L©m KÕt Hîp (ICRAF)

Vμo th¸ng 7/1977, ®−îc sù ñy nhiÖm cña Trung t©m Nghiªn cøu Ph¸t triÓn Quèc tÕ

(IDRC) cña Canada, John Bene ®· tiÕn hμnh dù ¸n nghiªn cøu víi c¸c môc tiªu:

- X¸c ®Þnh c¸c kho¶ng trèng trong ®μo t¹o vμ nghiªn cøu l©m nghiÖp thÕ giíi;

- §¸nh gi¸ sù phô thuéc lÉn nhau gi÷a n«ng nghiÖp vμ l©m nghiÖp ë c¸c quèc gia nhiÖt

®íi cã thu nhËp thÊp vμ ®Ò xuÊt nghiªn cøu nh»m tèi −u hãa sö dông ®Êt;

- X©y dùng c¸c ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu l©m nghiÖp nh»m t¹o ra c¸c t¸c ®éng kinh tÕ,

x· héi cã ý nghÜa ë cho c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn;

- §Ò xuÊt c¸c s¾p xÕp vÒ tæ chøc, thÓ chÕ ®Ó thùc hiÖn c¸c nghiªn cøu trªn mét c¸ch cã

hiÖu qu¶ vμ

- ChuÈn bÞ kÕ ho¹ch hμnh ®éng ®Ó cã ®−îc ñng hé cña c¸c nhμ tμi trî quèc tÕ.

MÆc dï víi môc ®Ých ban ®Çu lμ x¸c ®Þnh c¸c −u tiªn nghiªn cøu cho l©m nghiÖp nhiÖt ®íi, nhãm nghiªn cøu cña John Bene ®· ®i ®Õn kÕt luËn r»ng: ®Ó tèi −u hãa sö dông ®Êt nhiÖt ®íi, −u tiªn sè mét nªn lμ nghiªn cøu vμ ph¸t triÓn c¸c hÖ thèng kÕt hîp gi÷a l©m nghiÖp víi n«ng nghiÖp vμ ch¨n nu«i. Hay nãi c¸ch kh¸c, ®· cã mét sù chuyÓn dÞch träng t©m tõ l©m nghiÖp sang nh÷ng kh¸i niÖm sö dông ®Êt réng h¬n, phï hîp h¬n ë c¶ hai ph−¬ng diÖn trùc tiÕp (tr−íc m¾t) vμ dμi h¹n (Bene vμ céng sù, 1977). B¸o c¸o dù ¸n nμy cña IDRC ®· ®−îc c¸c c¬ quan quèc tÕ xem xÐt vμ dÉn ®Õn sù h×nh thμnh Héi ®ång Quèc tÕ vÒ Nghiªn cøu N«ng

L©m kÕt hîp vμo n¨m 1977, vμo 1991 c¬ quan nμy ®−îc ®æi tªn thμnh Trung t©m Quèc tÕ vÒ Nghiªn cøu N«ng L©m kÕt hîp (International Centre for Research in Agroforestry - ICRAF). KÓ tõ khi thμnh lËp, ICRAF lμ tæ chøc lu«n ®i ®Çu trong thu thËp th«ng tin, tiÕn hμnh c¸c dù ¸n nghiªn cøu, chuyÓn giao kÕt qu¶ trong l·nh vùc n«ng l©m kÕt hîp.

1.1.3 Sù ph¸t triÓn ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn trong nghiªn cøu vμ ph¸t triÓn

Song song víi sù ph¸t triÓn kh¸i niÖm vμ c¸c nghiªn cøu kü thuËt, ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn trong nghiªn cøu vμ ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp còng kh«ng ngõng ®−îc c¶i thiÖn. Trong mét thËp niªn gÇn ®©y, c¸c c«ng cô chÈn ®o¸n - thiÕt kÕ - ph¸t triÓn ®· ®−îc ph¸t triÓn trªn c¬ së lý luËn cña c¸c tiÕp cËn cã sù tham gia vèn ®−îc sö dông phæ biÕn trong l©m nghiÖp x· héi. C¸c nghiªn cøu ph©n tÝch ¶nh h−ëng cña m«i tr−êng chÝnh s¸ch ®Õn ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp vμ c¸c t¸c ®éng cña ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp lªn hÖ thèng sö dông ®Êt, c¶nh quan vμ m«i tr−êng kinh tÕ x· héi còng nh− kh¶ n¨ng chÊp nhËn cña n«ng d©n còng ®ang ®−îc chó träng xem xÐt. Bªn c¹nh ®ã, nhiÒu ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu míi cã liªn quan ®Õn c¸c ngμnh khoa häc kh¸c nh− khoa häc ®Êt, sinh lý häc thùc vËt, sinh th¸i häc, khoa häc hÖ thèng vμ m« pháng, v.v. ®· ®−îc ¸p dông vμo nghiªn cøu n«ng l©m kÕt hîp ®· t¹o ra ®−îc c¸c tiÕn bé ®¸ng kÓ trong nghiªn cøu.

1.1.4 Sù hßa nhËp cña n«ng l©m kÕt hîp vμo ch−¬ng tr×nh ®μo t¹o n«ng nghiÖp, l©m nghiÖp vμ ph¸t triÓn n«ng th«n

Ngμy nay, c¸c kiÕn thøc vÒ n«ng l©m kÕt hîp ®· ®−îc ®−a vμo gi¶ng d¹y ë c¸c tr−êng ®¹i häc, viÖn nghiªn cøu-®μo t¹o vÒ n«ng nghiÖp, l©m nghiÖp, ph¸t triÓn n«ng th«n vμ qu¶n lý tμi nguyªn thiªn nhiªn. TiÒm n¨ng cña n«ng l©m kÕt hîp trong viÖc c¶i t¹o ®Êt, b¶o tån ®a d¹ng sinh häc vμ nguån n−íc nãi chung ®· ®−îc c«ng nhËn. VÒ thùc chÊt th× n«ng l©m kÕt hîp th−êng ®−îc xem nh− lμ mét hÖ thèng sö dông ®Êt cã tiÒm n¨ng ®em l¹i c¸c Ých lîi vÒ l©m s¶n, l−¬ng thùc thùc phÈm trong lóc vÉn cã kh¶ n¨ng b¶o tån vμ kh«i phôc hÖ sinh th¸i.

1.2 L−îc sö ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp ë ViÖt Nam

Còng nh− nhiÒu quèc gia kh¸c trªn thÕ giíi, c¸c tËp qu¸n canh t¸c n«ng l©m kÕt hîp ®· cã ë ViÖt Nam tõ l©u ®êi, nh− c¸c hÖ thèng canh t¸c n−¬ng rÉy truyÒn thèng cña ®ång bμo c¸c d©n téc Ýt ng−êi, hÖ sinh th¸i v−ên nhμ ë nhiÒu vïng ®Þa lý sinh th¸i trªn kh¾p c¶ n−íc, v.v. Lμng truyÒn thèng cña ng−êi ViÖt còng cã thÓ xem lμ mét hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp b¶n ®Þa víi nhiÒu nÐt ®Æc tr−ng vÒ cÊu tróc vμ c¸c dßng chu chuyÓn vËt chÊt vμ n¨ng l−îng.

Tõ thËp niªn 60, song song víi phong trμo thi ®ua s¶n xuÊt, hÖ sinh th¸i V−ên - Ao - Chuång (VAC) ®−îc nh©n d©n c¸c tØnh miÒn B¾c ph¸t triÓn m¹nh mÏ vμ lan réng kh¾p c¶ n−íc víi nhiÒu biÕn thÓ kh¸c nhau thÝch hîp cho tõng vïng sinh th¸i cô thÓ. Sau ®ã lμ c¸c hÖ thèng Rõng - V−ên - Ao - Chuång (RVAC) vμ v−ên ®åi ®−îc ph¸t triÓn m¹nh ë c¸c khu vùc d©n c− miÒn nói. C¸c hÖ thèng rõng ngËp mÆn- nu«i trång thñy s¶n còng ®−îc ph¸t triÓn m¹nh ë vïng duyªn h¶i c¸c tØnh miÒn Trung vμ miÒn Nam. C¸c dù ¸n ®−îc tμi trî quèc tÕ còng giíi thiÖu c¸c m« h×nh canh t¸c trªn ®Êt dèc theo ®−êng ®ång møc (SALT) ë mét sè khu vùc miÒn nói. Trong hai thËp niªn gÇn ®©y, ph¸t triÓn n«ng th«n miÒn nói theo ph−¬ng thøc n«ng l©m kÕt hîp ë c¸c khu vùc cã tiÒm n¨ng lμ mét chñ tr−¬ng ®óng ®¾n cña §¶ng vμ Nhμ n−íc. Qu¸ tr×nh thùc hiÖn chÝnh s¸ch ®Þnh canh ®Þnh c−, kinh tÕ míi, míi ®©y c¸c ch−¬ng tr×nh 327, ch−¬ng tr×nh 5 triÖu ha rõng (661) vμ chÝnh s¸ch khuyÕn khÝch ph¸t triÓn kinh tÕ trang tr¹i ®Òu cã liªn quan ®Õn viÖc x©y dùng vμ ph¸t triÓn c¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp t¹i ViÖt Nam.

C¸c th«ng tin, kiÕn thøc vÒ n«ng l©m kÕt hîp còng ®· ®−îc mét sè nhμ khoa häc, tæ chøc tæng kÕt d−íi nh÷ng gãc ®é kh¸c nhau. §iÓn h×nh lμ c¸c Ên phÈm cña Lª Träng Cóc vμ céng sù (1990) vÒ viÖc xem xÐt vμ ph©n tÝch c¸c hÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp vïng trung du miÒn B¾c trªn c¬ së tiÕp cËn sinh th¸i nh©n v¨n. C¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp ®iÓn h×nh trong n−íc ®· ®−îc tæng kÕt bëi FAO vμ IIRR (1995), còng nh− ®· ®−îc m« t¶ trong Ên phÈm cña Côc KhuyÕn N«ng vμ KhuyÕn l©m d−íi d¹ng c¸c "m« h×nh" sö dông ®Êt. Mittelman (1997) ®· cã mét c«ng tr×nh tæng quan rÊt tèt vÒ hiÖn tr¹ng n«ng l©m kÕt hîp vμ l©m nghiÖp x· héi ë ViÖt Nam, ®Æc biÖt lμ c¸c nh©n tè chÝnh s¸ch ¶nh h−ëng ®Õn sù ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp. Tuy nhiªn c¸c t− liÖu nghiªn cøu vÒ t−¬ng t¸c gi÷a ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp víi m«i tr−êng tù nhiªn, kinh tÕ x· héi xung quanh (vi m« vμ vÜ m«) vÉn cßn rÊt Ýt.

2 Lîi Ých cña c¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp vμ th¸ch thøc

2.1 C¸c lîi Ých cña n«ng l©m kÕt hîp

Thùc tiÔn s¶n xuÊt còng nh− nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu trung vμ dμi h¹n ë nhiÒu n¬i trªn thÕ giíi ®· cho thÊy n«ng l©m kÕt hîp lμ mét ph−¬ng thøc sö dông tμi nguyªn tæng hîp cã tiÒm n¨ng tho¶ m·n c¸c yÕu tè cña ph¸t triÓn n«ng th«n vμ miÒn nói bÒn v÷ng. C¸c lîi Ých mμ n«ng l©m kÕt hîp cã thÓ mang l¹i rÊt ®a d¹ng, tuy nhiªn cã thÓ chia thμnh 2 nhãm: nhãm c¸c lîi Ých trùc tiÕp cho ®êi sèng céng ®ång vμ nhãm c¸c lîi Ých gi¸n tiÕp cho céng ®ång vμ x· héi.

2.1.1 C¸c lîi Ých trùc tiÕp cña n«ng l©m kÕt hîp

• Cung cÊp l−¬ng thùc vμ thùc phÈm: NhiÒu m« h×nh n«ng l©m kÕt hîp ®−îc h×nh thμnh vμ ph¸t triÓn nh»m vμo môc ®Ých s¶n xuÊt nhiÒu lo¹i l−¬ng thùc thùc phÈm, cã gi¸ trÞ dinh d−ìng cao ®¸p øng nhu cÇu cña hé gia ®×nh. §iÓn h×nh lμ hÖ thèng VAC ®−îc ph¸t triÓn réng r·i ë nhiÒu vïng n«ng th«n ë n−íc ta. ¦u ®iÓm cña c¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp lμ cã kh¶ n¨ng t¹o ra s¶n phÈm l−¬ng thùc vμ thùc phÈm ®a d¹ng trªn mét diÖn tÝch ®Êt mμ kh«ng yªu cÇu ®Çu vμo lín.

• C¸c s¶n phÈm tõ c©y th©n gç: ViÖc kÕt hîp c©y th©n gç trªn n«ng tr¹i cã thÓ t¹o ra nhiÒu s¶n phÈm nh− gç, cñi, tinh dÇu, v.v. ®Ó ®¸p øng nhu cÇu vÒ nguyªn vËt liÖu cho hé gia ®×nh.

• T¹o viÖc lμm: N«ng l©m kÕt hîp gåm nhiÒu thμnh phÇn canh t¸c ®a d¹ng cã t¸c dông

thu hót lao ®éng, t¹o thªm ngμnh nghÒ phô cho n«ng d©n.

• T¨ng thu nhËp n«ng hé: Víi sù phong phó vÒ s¶n phÈm ®Çu ra vμ Ýt ®ßi hái vÒ ®Çu vμo,

c¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp dÔ cã kh¶ n¨ng ®em l¹i thu nhËp cao cho hé gia ®×nh.

• Gi¶m rñi ro trong s¶n xuÊt vμ t¨ng møc an toμn l−¬ng thùc: Nhê cã cÊu tróc phøc t¹p, ®a d¹ng ®−îc thiÕt kÕ nh»m lμm t¨ng c¸c quan hÖ t−¬ng hç (cã lîi) gi÷a c¸c thμnh phÇn trong hÖ thèng, c¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp th−êng cã tÝnh æn ®Þnh cao tr−íc c¸c biÕn ®éng bÊt lîi vÒ ®iÒu kiÖn tù nhiªn (nh− dÞch s©u bÖnh, h¹n h¸n, v.v.). Sù ®a d¹ng vÒ lo¹i s¶n phÈm ®Çu ra còng gãp phÇn gi¶m rñi ro vÒ thÞ tr−êng vμ gi¸ cho n«ng hé.

2.1.2 C¸c lîi Ých cña n«ng l©m kÕt hîp trong viÖc b¶o vÖ tμi nguyªn thiªn nhiªn vμ m«i tr−êng

• N«ng l©m kÕt hîp trong b¶o tån tμi nguyªn ®Êt vμ n−íc:

H¬n 20 n¨m nghiªn cøu n«ng l©m kÕt hîp phèi hîp víi c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ sinh th¸i häc, n«ng nghiÖp, l©m nghiÖp vμ khoa häc ®Êt ®· cho thÊy c¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp - nÕu ®−îc thiÕt kÕ vμ qu¶n lý thÝch hîp - sÏ cã kh¶ n¨ng: gi¶m dßng ch¶y bÒ mÆt vμ xãi mßn ®Êt; duy tr× ®é mïn vμ c¶i thiÖn lý tÝnh cña ®Êt vμ ph¸t huy chu tr×nh tuÇn hoμn dinh d−ìng, t¨ng hiÖu qu¶ sö dông dinh d−ìng cña c©y trång vμ vËt nu«i. Nhê vËy, lμm gia t¨ng ®é ph× cña ®Êt, t¨ng hiÖu qu¶ sö dông ®Êt vμ gi¶m søc Ðp cña d©n sè gia t¨ng lªn tμi nguyªn ®Êt (Young, 1997).

Ngoμi ra, trong c¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp do hiÖu qu¶ sö dông chÊt dinh d−ìng cña c©y trång cao nªn lμm gi¶m nhu cÇu bãn ph©n hãa häc, v× thÕ gi¶m nguy c¬ « nhiÔm c¸c nguån n−íc ngÇm (Young, 1997).

• N«ng l©m kÕt hîp trong b¶o tån tμi nguyªn rõng vμ ®a d¹ng sinh häc:

Th«ng qua viÖc cung cÊp mét phÇn l©m s¶n cho n«ng hé, n«ng l©m kÕt hîp cã thÓ lμm gi¶m tèc ®é khai th¸c l©m s¶n tõ rõng tù nhiªn. MÆt kh¸c, n«ng l©m kÕt hîp lμ ph−¬ng thøc tËn dông ®Êt cã hiÖu qu¶ nªn lμm gi¶m nhu cÇu më réng ®Êt n«ng nghiÖp b»ng khai hoang rõng. ChÝnh v× vËy mμ canh t¸c n«ng l©m kÕt hîp sÏ lμm gi¶m søc Ðp cña con ng−êi vμo rõng tù nhiªn, gi¶m tèc ®é ph¸ rõng (Young, 1997).

C¸c hé n«ng d©n qua canh t¸c theo ph−¬ng thøc nμy sÏ dÇn dÇn nhËn thøc ®−îc vai trß cña c©y th©n gç trong viÖc b¶o vÖ ®Êt, n−íc vμ sÏ cã ®æi míi vÒ kiÕn thøc, th¸i ®é cã lîi cho c«ng t¸c b¶o tån tμi nguyªn rõng.

ViÖc phèi hîp c¸c loμi c©y th©n gç vμo n«ng tr¹i ®· tËn dông kh«ng gian cña hÖ thèng

trong s¶n xuÊt lμm t¨ng tÝnh ®a d¹ng sinh häc ë ph¹m vi n«ng tr¹i vμ c¶nh quan.

ChÝnh v× c¸c lîi Ých nÇy mμ n«ng l©m kÕt hîp th−êng ®−îc chó träng ph¸t triÓn trong

c«ng t¸c qu¶n lý vïng ®Öm xung quanh c¸c khu b¶o tån thiªn nhiªn vμ b¶o tån nguån gen.

• N«ng l©m kÕt hîp vμ viÖc lμm gi¶m hiÖu øng nhμ kÝnh:

NhiÒu nhμ nghiªn cøu gîi ý r»ng sù ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp trªn qui m« lín cã thÓ lμm gi¶m khÝ CO2 vμ c¸c lo¹i khÝ g©y hiÖu øng nhμ kÝnh kh¸c (Dixon, 1995, 1996; Schroeder, 1994). C¸c c¬ chÕ cña t¸c ®éng nμy cã thÓ lμ: sù ®ång hãa khÝ CO2 cña c©y th©n gç trªn n«ng tr¹i; gia t¨ng l−îng cacbon trong ®Êt vμ gi¶m n¹n ph¸ rõng (Young, 1997).

2.2 TiÒm n¨ng vμ triÓn väng ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp ë ViÖt Nam

Kü thuËt n«ng l©m kÕt tuy míi ®−îc chó ý ph¸t triÓn gÇn ®©y ë ViÖt Nam tõ ®Çu thËp

niªn 90, nh−ng nã cã tiÒm n¨ng lín ®Ó ®−îc ph¸t triÓn l©u dμi v×:

• Sù ®a d¹ng vÒ sinh th¸i m«i tr−êng ë ViÖt Nam t¹o ®iÒu kiÖn cho viÖc ¸p dông c¸c hÖ

thèng n«ng l©m kÕt hîp.

Trong ®ã chóng ta ph¶i kÓ ®Õn

- §a d¹ng vÒ ®iÒu kiÖn lËp ®Þa (®Êt ®ai, ®Þa h×nh vμ tiÓu khÝ hËu)

- §a d¹ng sinh häc (c¶nh quan vμ hÖ sinh th¸i, loμi vμ c¸c biÕn bÞ di truyÒn d−íi loμi)

®· gãp phÇn vμo sù ph¸t triÓn phong phó cña c¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp kh¸c nhau t¹i ViÖt Nam.

• Sù phong phó vμ ®a d¹ng vÒ c¸c kiÕn thøc kü thuËt b¶n ®Þa vÒ n«ng l©m kÕt hîp

Sù kÕt hîp gi÷a c©y rõng, hoa mμu vμ vËt nu«i trong sö dông ®Êt ë ViÖt Nam ®· ®−îc n«ng d©n cña c¸c céng ®ång d©n téc ë trong n−íc ¸p dông tõ l©u ®· vμ sÏ lμ c¬ së v÷ng ch¾c cho ph¸t triÓn c¶i tiÕn c¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp.

Qua mét thêi kú ph¸t triÓn ë ViÖt Nam kü thuËt n«ng l©m kÕt hîp ®· chøng tá phï hîp

víi nhu cÇu ph¸t triÓn cña nhμ n−íc vμ nh©n d©n nh−:

• Nhu cÇu ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp cña nh©n d©n

D−íi ¸p lùc cña d©n sè gia t¨ng, viÖc th©m canh ®Êt ®ai ®ång thêi sö dông ®Êt mét c¸c tæng hîp lÊy ng¾n nu«i dμi, c©n ®èi gi÷a s¶n xuÊt vμ phßng hé vμ n©ng cao ®−îc møc sèng lμ nguyÖn väng vμ nhu cÇu cña n«ng d©n ViÖt Nam. H¬n thÕ n÷a

• ChÝnh s¸ch cña §¶ng vμ Nhμ n−íc vÒ viÖc hç trî, −u tiªn ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp

§Æc biÖt lμ c¸c chÝnh s¸ch giao ®Êt kho¸n rõng cho n«ng d©n canh t¸c, ch−¬ng tr×nh phñ xanh ®Êt trèng ®åi nói träc, ch−¬ng tr×nh 5 triÖu ha trång rõng míi, ch−¬ng tr×nh ®Þnh canh ®Þnh c−, æn ®Þnh canh t¸c vμ ®êi sèng ®ång bμo d©n téc miÒn nói ®· dÇn dÇn c«ng nhËn vμ cÊp quyÒn sö dông ®Êt cã thêi h¹n cho n«ng hé, tËp thÓ ®· t¹o ra ®éng lùc tÝch cùc ®Ó ¸p dông c¸c kü thuËt n«ng l©m kÕt hîp. Sau cïng:

• Sù quan t©m ®Çu t− cho nghiªn cøu vμ ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp trªn thÕ giíi còng ®· t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó c¸n bé kü thuËt ®−îc nghiªn cøu vμ häc tËp thªm vÒ l·nh vùc n«ng l©m kÕt hîp ¸p dông ë c¸c n−íc l©n cËn vμ trong n−íc, ®ång thêi phÇn nμo cung cÊp c¸c th«ng tin cÇn thiÕt vÒ n«ng l©m kÕt hîp gióp c¸c nhμ lËp chÝnh s¸ch l−u ý ®Ó ph¸t triÓn.

2.3 Mét sè h¹n chÕ trong nghiªn cøu vμ ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp ë ViÖt Nam

Cã thÓ chia c¸c hiÖn thèng n«ng l©m kÕt hîp ë ViÖt Nam thμnh 2 nhãm: c¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp b¶n ®Þa vμ c¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp míi ®−îc ®−a vμo. Mét thùc tr¹ng ®· ®−îc chØ ra vμ ph©n tÝch bëi mét sè nhμ nghiªn cøu lμ: trong khi c¸c hÖ thèng b¶n ®Þa ho¹t ®éng mét c¸ch cã hiÖu qu¶, lμ kÕ sinh nhai cña n«ng d©n tõ nhiÒu n¨m nay th× phÇn lín c¸c "m« h×nh" n«ng l©m kÕt hîp míi du nhËp trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y béc lé nhiÒu h¹n chÕ vÒ tÝnh hiÖu qu¶, ®é bÒn v÷ng, tÝnh c«ng b»ng vμ sù chÊp nhËn cña ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng.

VÊn ®Ò cèt lâi cña sù h¹n chÕ nμy lμ do c¸c "m« h×nh" ®−îc thiÕt kÕ vμ ¸p dông theo lèi suy diÔn cña ng−êi bªn ngoμi (th−êng lμ ng−êi miÒn xu«i), l¹i th−êng ®−îc ¸p dông mét c¸ch ®ång bé nªn kh«ng phï hîp víi c¸c tÝnh huèng sinh th¸i nh©n v¨n ®a d¹ng vμ ®Æc thï cña tõng ®Þa ph−¬ng. ViÖc sö dông thuËt ng÷ "m« h×nh n«ng l©m kÕt hîp" thay v× "hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp" hoÆc "tËp qu¸n/ph−¬ng thøc n«ng l©m kÕt hîp" cã thÓ lμ nguyªn nh©n cña lèi suy nghÜ ph¸t triÓn theo lèi suy diÔn ®¬n gi¶n -"sao chÐp vμ nh©n réng m« h×nh" trong ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp ë nhiÒu vïng cña n−íc ta.

H¬n n÷a, ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn nghiªn cøu vμ ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp th−êng thiªn lÖch vÒ kinh tÕ - kü thuËt c« lËp, ch−a phèi hîp ®−îc c¸c kü thuËt míi v¬Ý c¸c yÕu tè kiÕn thøc kü thuËt, ®Æc ®iÓm v¨n hãa vμ nh©n v¨n truyÒn thèng cña c¸c céng ®ång ®Þa ph−¬ng.

C«ng t¸c ph¸t triÓn kü thuËt n«ng l©m kÕt hîp nhiÒu n¬i vÉn tiÕn hμnh theo lèi ¸p ®Æt tõ trªn xuèng, ch−a ph¸t huy ®−îc néi lùc vμ tÝnh tù chñ cña n«ng d©n vμ céng ®ång dÉn ®Õn tÝnh bÒn v÷ng cña c¸c ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn cßn thÊp.

C¸c nghiªn cøu ph©n tÝch ®¸nh gi¸ c¸c m« h×nh th−êng cßn qu¸ chó träng vÒ yÕu tè kinh tÕ kü thuËt vμ xem nhÑ khÝa c¹nh x· héi, thÓ chÕ còng nh− t−¬ng t¸c cña c¸c hÖ thèng n«ng

l©m kÕt hîp víi m«i tr−êng vμ c¶nh quang. VÉn cßn qu¸ Ýt c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu so s¸nh hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp víi c¸c hÖ thèng n«ng nghiÖp, l©m nghiÖp trªn c¸c ph−¬ng diÖn sinh th¸i, m«i tr−êng vμ kinh tÕ do thiÕu c¸c dù ¸n nghiªn cøu/®iÓm nghiªn cøu dμi h¹n.

Lîi Ých - Thùc phÈm, chÊt ®èt, thøc ¨n gia sóc, v.v.

- Chèng xãi mßn - X· héi æn ®Þnh - Sö dông tμi nguyªn bæ tæng hîp - §a d¹ng sinh häc

Giíi h¹n - H¹ tÇng c¬ së, trang thiÕt bÞ - Tr×nh ®é, kü n¨ng - Chi phÝ ®Çu vμo - Nguån lao ®éng - C¹nh tranh tμi nguyªn - ThÞ tr−êng- v.v.

H×nh 4. C¸c lîi Ých tiÒm n¨ng vμ mét sè giíi h¹n cña c¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp.

ViÖc qui ho¹ch ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp th−êng ®−îc tiÕn hμnh mét c¸ch ®éc lËp, t¸ch rêi víi tiÕn tr×nh qui ho¹ch sö dông ®Êt ë nhiÒu n¬i nªn th−êng dÉn ®Õn viÖc ®−a c¸c "m« h×nh" n«ng l©m kÕt hîp thay thÕ c¸c lo¹i h×nh sö dông ®Êt hiÖn cã. Trong khi ®ã vÒ mÆt nguyªn lý th× viÖc ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp ph¶i ®−îc dùa trªn c¬ së chÈn ®o¸n c¸c h¹n chÕ trong sö dông ®Êt hiÖn hμnh vμ ®iÒu chØnh chóng h¬n lμ thay thÕ hoμn toμn (Young, 1987, 1997). ChÝnh v× thÕ, ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp cÇn phèi hîp vμ lång ghÐp víi tiÕn tr×nh qui ho¹ch sö dông ®Êt còng nh− qui ho¹ch qu¶n lý khu vùc ®Çu nguån.

§Ó cã thÓ thóc ®Èy qu¸ tr×nh ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp trong thùc tiÔn cã hiÖu qu¶, phï hîp víi n«ng d©n, ®¶m b¶o tÝnh bÒn v÷ng vμ c«ng b»ng, c¸n bé kü thuËt cÇn ®−îc trang bÞ c¸c kiÕn thøc vμ kü n¨ng vμ th¸i ®é cã liªn quan ®Õn nhiÒu lÜnh vùc kh¸c nhau: sinh th¸i häc, sinh th¸i nh©n v¨n, c¸c khoa häc l©m nghiÖp, n«ng häc, ch¨n nu«i, thñy s¶n, qu¶n lý b¶o tån ®Êt vμ n−íc, ph©n tÝch kinh tÕ n«ng tr¹i, c¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu hÖ thèng vμ tiÕp cËn nghiªn cøu-ph¸t triÓn cã sù tham gia, v.v. còng nh− sù am hiÓu s©u s¾c vÒ ®iÒu kiÖn sinh th¸i vμ nh©n v¨n cô thÓ cña tõng ®Þa ph−¬ng.

C©u hái th¶o luËn

1. Ph©n tÝch hiÖn tr¹ng sö dông ®Êt ë miÒn nói ViÖt Nam theo c¸c tiªu chÝ: TÝnh hiÖu qu¶, tÝnh bÒn v÷ng vμ tÝnh c«ng b»ng ?

2. X¸c ®Þnh vμ ph©n tÝch c¸c nguyªn nh©n kh¸ch quan vμ chñ quan dÉn ®Õn sù kh«ng bÒn v÷ng, kÐm hiÖu qu¶ vμ thiÕu c«ng b»ng trong sö dông tμi nguyªn ®Êt ë miÒn nói ViÖt Nam ?

3. C¸c biÖn ph¸p chiÕn l−îc ®Ó t¨ng tÝnh bÒn v÷ng vμ hiÖu qu¶ trong sö dông ®Êt miÒn nói ?

4. Ph©n tÝch tiÒm n¨ng, c¬ héi vμ c¸c vÊn ®Ò th¸ch thøc ®Ó ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp ?

Bμi 2.Ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp nh− lμ mét ph−¬ng thøc qu¶n lý sö dông ®Êt bÒn v÷ng

Môc tiªu: sau khi häc xong bμi nμy, sinh viªn cã kh¶ n¨ng:

• Ph©n tÝch ®−îc c¸c thay ®æi vÒ chÝnh s¸ch ph¸t triÓn, c¸c nh©n tè chi phèi sù ph¸t triÓn

cña n«ng l©m kÕt hîp trªn thÕ giíi vμ ë ViÖt Nam

• X¸c ®Þnh c¸c lîi Ých cã thÓ cña n«ng l©m kÕt hîp trong ph¸t triÓn ®êi sèng céng ®ång

vμ b¶o vÖ tμi nguyªn m«i tr−êng

• X¸c ®Þnh vμ ph©n tÝch c¸c tiÒm n¨ng, c¬ héi vμ c¸c h¹n chÕ trong viÖc ph¸t triÓn n«ng

l©m kÕt hîp ë n−íc ta.

3 L−îc sö h×nh thμnh vμ ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp

3.1 LÞch sö ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp thÕ giíi

3.1.1 Sù ph¸t triÓn cña hÖ thèng Taungya

• Gi¶m thiÓu hoÆc kh«ng g©y tæn h¹i ®Õn c¸c loμi c©y rõng trång lμ ®èi t−îng cung cÊp

s¶n phÈm chñ yÕu trong hÖ thèng

• Sinh tr−ëng cña c©y rõng trång kh«ng bÞ h¹n chÕ bëi c©y n«ng nghiÖp

• Tèi −u hãa vÒ thêi gian canh t¸c c©y trång n«ng nghiÖp sÏ ®¶m b¶o tØ lÖ sèng vμ tèc ®é

sinh tr−ëng nhanh cña c©y trång th©n gç.

• Loμi c©y rõng trång cã kh¶ n¨ng c¹nh tranh víi c¸c loμi c©y n«ng nghiÖp

• Tèi −u hãa mËt ®é ®Ó ®¶m b¶o sù sinh tr−ëng liªn tôc cña c©y trång th©n gç.

ChÝnh v× vËy mμ c¸c hÖ thèng nμy ch−a ®−îc xem xÐt nh− lμ mét hÖ thèng qu¶n lý sö

dông ®Êt cã ý nghÜa cho ph¸t triÓn n«ng nghiÖp (Nair, 1995).

3.1.2 C¸c nh©n tè lμm tiÒn ®Ò cho sù ph¸t triÓn cña n«ng l©m kÕt hîp trªn

ph¹m vi toμn cÇu

C¸c nh©n tè nμy bao gåm:

• Sù ®¸nh gi¸ l¹i chÝnh s¸ch ph¸t triÓn cña Ng©n hμng ThÕ giíi (WB);

• Sù t¸i thÈm ®Þnh c¸c chÝnh s¸ch l©m nghiÖp cña Tæ chøc L−¬ng N«ng (FAO) thuéc

Liªn HiÖp Quèc;

• Sù thøc tØnh c¸c mèi quan t©m khoa häc vÒ xen canh vμ hÖ thèng canh t¸c;

• T×nh tr¹ng thiÕu l−¬ng thùc ë nhiÒu vïng trªn thÕ giíi;

• Sù gia t¨ng n¹n ph¸ rõng vμ suy tho¸i vÒ m«i tr−êng sinh th¸i;

• Cuéc khñng ho¶ng n¨ng l−îng trong thËp niªn 70 cña thÕ kû 20 vμ sau ®ã lμ sù leo

thang vÒ gi¸ c¶ vμ thiÕu ph©n bãn;

• Trung t©m Nghiªn cøu ph¸t triÓn Quèc tÕ (IDRC) cña Canada thiÕt lËp dù ¸n x¸c ®Þnh

c¸c −u tiªn nghiªn cøu vÒ l©m nghiÖp nhiÖt ®íi.

• C¸c thay ®æi vÒ chÝnh s¸ch ph¸t triÓn n«ng th«n

• N¹n ph¸ rõng vμ t×nh tr¹ng suy tho¸i m«i tr−êng

• Gia t¨ng quan t©m vÒ nghiªn cøu c¸c hÖ thèng canh t¸c tæng hîp vμ c¸c hÖ thèng kü

thuËt truyÒn thèng

• Sù h×nh thμnh Trung t©m Quèc tÕ vÒ Nghiªn cøu N«ng L©m KÕt Hîp (ICRAF)

Vμo th¸ng 7/1977, ®−îc sù ñy nhiÖm cña Trung t©m Nghiªn cøu Ph¸t triÓn Quèc tÕ

(IDRC) cña Canada, John Bene ®· tiÕn hμnh dù ¸n nghiªn cøu víi c¸c môc tiªu:

- X¸c ®Þnh c¸c kho¶ng trèng trong ®μo t¹o vμ nghiªn cøu l©m nghiÖp thÕ giíi;

- §¸nh gi¸ sù phô thuéc lÉn nhau gi÷a n«ng nghiÖp vμ l©m nghiÖp ë c¸c quèc gia nhiÖt

®íi cã thu nhËp thÊp vμ ®Ò xuÊt nghiªn cøu nh»m tèi −u hãa sö dông ®Êt;

- X©y dùng c¸c ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu l©m nghiÖp nh»m t¹o ra c¸c t¸c ®éng kinh tÕ,

x· héi cã ý nghÜa ë cho c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn;

- §Ò xuÊt c¸c s¾p xÕp vÒ tæ chøc, thÓ chÕ ®Ó thùc hiÖn c¸c nghiªn cøu trªn mét c¸ch cã

hiÖu qu¶ vμ

- ChuÈn bÞ kÕ ho¹ch hμnh ®éng ®Ó cã ®−îc ñng hé cña c¸c nhμ tμi trî quèc tÕ.

3.1.3 Sù ph¸t triÓn ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn trong nghiªn cøu vμ ph¸t triÓn

3.1.4 Sù hßa nhËp cña n«ng l©m kÕt hîp vμo ch−¬ng tr×nh ®μo t¹o n«ng nghiÖp, l©m nghiÖp vμ ph¸t triÓn n«ng th«n

3.2 L−îc sö ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp ë ViÖt Nam

4 Lîi Ých cña c¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp vμ th¸ch thøc

4.1 C¸c lîi Ých cña n«ng l©m kÕt hîp

4.1.1 C¸c lîi Ých trùc tiÕp cña n«ng l©m kÕt hîp

• T¹o viÖc lμm: N«ng l©m kÕt hîp gåm nhiÒu thμnh phÇn canh t¸c ®a d¹ng cã t¸c dông

thu hót lao ®éng, t¹o thªm ngμnh nghÒ phô cho n«ng d©n.

• T¨ng thu nhËp n«ng hé: Víi sù phong phó vÒ s¶n phÈm ®Çu ra vμ Ýt ®ßi hái vÒ ®Çu vμo,

c¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp dÔ cã kh¶ n¨ng ®em l¹i thu nhËp cao cho hé gia ®×nh.

4.1.2 C¸c lîi Ých cña n«ng l©m kÕt hîp trong viÖc b¶o vÖ tμi nguyªn thiªn nhiªn vμ m«i tr−êng

• N«ng l©m kÕt hîp trong b¶o tån tμi nguyªn ®Êt vμ n−íc:

• N«ng l©m kÕt hîp trong b¶o tån tμi nguyªn rõng vμ ®a d¹ng sinh häc:

ViÖc phèi hîp c¸c loμi c©y th©n gç vμo n«ng tr¹i ®· tËn dông kh«ng gian cña hÖ thèng

trong s¶n xuÊt lμm t¨ng tÝnh ®a d¹ng sinh häc ë ph¹m vi n«ng tr¹i vμ c¶nh quan.

ChÝnh v× c¸c lîi Ých nÇy mμ n«ng l©m kÕt hîp th−êng ®−îc chó träng ph¸t triÓn trong

c«ng t¸c qu¶n lý vïng ®Öm xung quanh c¸c khu b¶o tån thiªn nhiªn vμ b¶o tån nguån gen.

• N«ng l©m kÕt hîp vμ viÖc lμm gi¶m hiÖu øng nhμ kÝnh:

4.2 TiÒm n¨ng vμ triÓn väng ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp ë ViÖt Nam

Kü thuËt n«ng l©m kÕt tuy míi ®−îc chó ý ph¸t triÓn gÇn ®©y ë ViÖt Nam tõ ®Çu thËp

niªn 90, nh−ng nã cã tiÒm n¨ng lín ®Ó ®−îc ph¸t triÓn l©u dμi v×:

• Sù ®a d¹ng vÒ sinh th¸i m«i tr−êng ë ViÖt Nam t¹o ®iÒu kiÖn cho viÖc ¸p dông c¸c hÖ

thèng n«ng l©m kÕt hîp.

Trong ®ã chóng ta ph¶i kÓ ®Õn

- §a d¹ng vÒ ®iÒu kiÖn lËp ®Þa (®Êt ®ai, ®Þa h×nh vμ tiÓu khÝ hËu)

- §a d¹ng sinh häc (c¶nh quan vμ hÖ sinh th¸i, loμi vμ c¸c biÕn bÞ di truyÒn d−íi loμi)

®· gãp phÇn vμo sù ph¸t triÓn phong phó cña c¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp kh¸c nhau t¹i ViÖt Nam.

• Sù phong phó vμ ®a d¹ng vÒ c¸c kiÕn thøc kü thuËt b¶n ®Þa vÒ n«ng l©m kÕt hîp

Qua mét thêi kú ph¸t triÓn ë ViÖt Nam kü thuËt n«ng l©m kÕt hîp ®· chøng tá phï hîp

víi nhu cÇu ph¸t triÓn cña nhμ n−íc vμ nh©n d©n nh−:

• Nhu cÇu ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp cña nh©n d©n

• ChÝnh s¸ch cña §¶ng vμ Nhμ n−íc vÒ viÖc hç trî, −u tiªn ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp

4.3 Mét sè h¹n chÕ trong nghiªn cøu vμ ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp ë ViÖt Nam

Lîi Ých - Thùc phÈm, chÊt ®èt, thøc ¨n gia sóc, v.v.

- Chèng xãi mßn - X· héi æn ®Þnh - Sö dông tμi nguyªn bæ tæng hîp - §a d¹ng sinh häc

Giíi h¹n - H¹ tÇng c¬ së, trang thiÕt bÞ - Tr×nh ®é, kü n¨ng - Chi phÝ ®Çu vμo - Nguån lao ®éng - C¹nh tranh tμi nguyªn - ThÞ tr−êng- v.v.

H×nh 4. C¸c lîi Ých tiÒm n¨ng vμ mét sè giíi h¹n cña c¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp.

C©u hái th¶o luËn

1. Ph©n tÝch hiÖn tr¹ng sö dông ®Êt ë miÒn nói ViÖt Nam theo c¸c tiªu chÝ: TÝnh hiÖu qu¶, tÝnh bÒn v÷ng vμ tÝnh c«ng b»ng ?

3. C¸c biÖn ph¸p chiÕn l−îc ®Ó t¨ng tÝnh bÒn v÷ng vμ hiÖu qu¶ trong sö dông ®Êt miÒn nói ?

4. Ph©n tÝch tiÒm n¨ng, c¬ héi vμ c¸c vÊn ®Ò th¸ch thøc ®Ó ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp ?

Bμi 5: VAI TRß cña thμnh phÇn c©y L©U N¨M trong c¸c hÖ thèng n«ng l©m KÕT HîP

Môc tiªu

Gióp sinh viªn cã kh¶ n¨ng ph¸t biÓu vμ gi¶i thÝch ®−îc vai trß quan träng cña c©y l©u n¨m trong hÖ thèng s¶n xuÊt ®Ó ®¹t ®−îc sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng vμ b¶o vÖ ®−îc m«i tr−êng sinh th¸i.

Lîi Ých t−¬ng ®èi râ rÖt cña c¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp so víi c¸c hÖ thèng s¶n xuÊt thuÇn trång trät kh¸c lμ sù hiÖn diÖn cña c©y l©u n¨m. ChÝnh nh÷ng c©y l©u n¨m trång trong hÖ thèng ®· lμm cho c¸c hÖ thèng sö dông ®Êt nμy trë nªn ®æi míi, s¸ng t¹o vμ ®a d¹ng.

Tõ l©u, n«ng d©n ë vïng ®åi nói ®· nhËn râ tÇm quan träng cña c©y l©u n¨m trong hÖ canh t¸c cña hä qua c¸c dÉn chøng tiÕp theo trong bμi nμy. Tuy vËy, chØ khi n«ng l©m kÕt hîp ®−îc ph¸t triÓn nh− lμ mét lÜnh vùc míi th× c¸c nhμ ph¸t triÓn n«ng th«n vïng ®åi nói míi t×m hiÓu thªm vai trß gi¸ trÞ nμy cña c©y l©u n¨m.

Mét c¸ch tæng qu¸t, c©y l©u n¨m cã hai chøc n¨ng chÝnh yÕu trong c¸c hÖ thèng n«ng

l©m kÕt hîp, ®ã lμ: phßng hé vμ s¶n xuÊt.

5 Chøc n¨ng phßng hé cña c©y l©u n¨m

NhiÒu kÕt qu¶ thÝ nghiÖm ®· chøng minh r»ng rõng Èm nhiÖt ®íi lμ th¶m thùc vËt thÝch hîp nhÊt cho ®Êt ë vïng nhiÖt ®íi ®Æc biÖt lμ vïng ®Êt dèc. MÆc dï, c¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp kh«ng thÓ sao chÐp nguyªn b¶n rõng tù nhiªn vÒ mÆt b¶o vÖ ®iÒu kiÖn sinh th¸i, viÖc trång c©y l©u n¨m vμo c¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp sÏ thóc ®Èy m¹nh tÝnh chÊt phßng hé cña c¸c n«ng tr¹i ë vïng ®åi nói.

5.1 C©y gióp phôc håi vμ l−u gi÷ ®é ph× cña ®Êt

PhÇn hÊp dÉn cña kü thuËt n«ng l©m kÕt hîp ®−îc t×m thÊy trong kh¶ n¨ng cña c©y trång l©u n¨m ®èi víi l−u gi÷ vμ phôc håi ®é ph× cña ®Êt ®ai qua ¶nh h−ëng ®Õn lý, hãa tÝnh vμ chu tr×nh chÊt dinh d−ìng cña ®Êt.

5.1.1 ¶nh h−ëng ®Õn lý tÝnh cña ®Êt §Êt d−íi c©y l©u n¨m cã khuynh h−íng ph¸t triÓn cÊu t−îng æn ®Þnh vμ gi÷ n−íc tèt do chÊt h÷u c¬ tõ vËt rông vμ rÔ r· môc cña c©y (Young, 1987). Nair (1987) trong bμi tæng hîp c¸c hÖ thèng sö dông ®Êt nhau ®· ®Ò cËp r»ng “viÖc ®−a c©y l©u n¨m vμo trång vμo n«ng tr¹i cho kÕt qu¶ lμ lý tÝnh ®Êt ®−îc c¶i t¹o tèt h¬n vÒ ®é thÊm n−íc, kh¶ n¨ng gi÷ n−íc, cÊu t−îng, vμ chÕ ®é nhiÖt”. Tuy nhiªn, l−u ý r»ng ®Ó ®¹t ®−îc c¸c c¶i thiÖn trªn, ®Êt cÇn thêi gian t¸c ®éng l©u dμi cña c©y l©u n¨m.

C¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu ®· chøng tá r»ng kh¶ n¨ng gi÷ n−íc cña ®Êt ®· gia t¨ng víi ®Êt cã trång c©y Albizzia albida so víi kh«ng trång (Felker, 1976). C¸c thÝ nghiÖm kh¸c ®· chøng tá r»ng c©y A. albida ë Sahel vμ Prosopis cineraria ë Rajasthan, Ên §é ®· lμm gia t¨ng hμm l−îng sÐt cña ®Êt d−íi t¸n c¸c c©y nμy (Jung, 1966; Mann vμ Saxena, 1980 ®−îc trÝch dÉn bëi Sanchez, 1987).

§Ó cã thªm chøng cí râ rμng vÒ ¶nh h−ëng cña c©y trong c¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp cÇn thªm nhiÒu thÝ nghiÖm kh¸c ®Ó lμm s¸ng tá ®Æc biÖt ®èi víi sù c¶i thiÖn lý tÝnh ®Êt cña c©y. Tuy nhiªn, c¨n cø vμo c¸c chøng cø gi¸n tiÕp ®−îc tr×nh bμy ë trªn, còng nh− c¸c b»ng cí

hiÓn nhiªn cña sù gia t¨ng chÊt h÷u c¬ trong ®Êt, nhiÒu t¸c gi¶ ®· ®−a ra c¸c gi¶ thuyÕt cho r»ng trong c¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp c©y l©u n¨m c¶i thiÖn ®−îc søc s¶n xuÊt cña ®Êt.

5.1.2 ¶nh h−ëng ®Õn hãa tÝnh cña ®Êt

-Gi÷ g×n ®−îc chÊt h÷u c¬ trong ®Êt

C©y l©u n¨m th−êng ®−îc ®¸nh gi¸ lμ lμm gia t¨ng hay Ýt nhÊt lμ gi÷ g×n ®−îc hμm l−îng chÊt h÷u c¬ trong ®Êt (Young, 1986 ®−îc chó dÉn bëi Sanchez, 1987). Mét sù gia t¨ng hμm l−îng chÊt h÷u c¬ trong ®Êt sÏ lμ nÒn t¶ng cho sù c¶i t¹o ®é ph× ®Êt trong kü thuËt n«ng l©m kÕt hîp (Avery, 1988). HiÖn t−îng nμy ®−îc gi¶i thÝch chñ yÕu do l−îng vËt rông trªn kh«ng vμ sù r· môc cña hÖ rÔ c©y d−íi ®Êt (Young, 1987). Mét thÝ nghiÖm cña Kellman (1979) vÒ ¶nh h−ëng cña c¸c loμi c©y l©u n¨m ë vïng tr¶ng kh« Savanna ë Belize trªn ®Êt litisols bÞ phong hãa m¹nh vμ nghÌo chÊt dinh d−ìng ®· chøng tá ¶nh h−ëng nμy cña c©y ®èi víi hãa tÝnh cña ®Êt. B¶ng d−íi ®©y ®· chøng tá r»ng ®Êt d−íi c©y trång Byrsohima sp. cã hμm l−îng chÊt h÷u c¬ cao h¬n so víi ngoμi tr¶ng trèng. Mét thÝ nghiÖm t−¬ng tù kh¸c ®−îc tiÕn hμnh ë India ®· ph¸t hiÖn r»ng hμm l−îng carbon h÷u c¬ ë ®Êt d−íi t¸n c©y Prosopis sp. cao h¬n so víi vïng kÕ cËn kh«ng cã c©y (Singh vμ Lal, 1969).

-T¨ng thªm c¸c chÊt dinh d−ìng vμo ®Êt: ®iÒu nμy gi¶i thÝch t¹i sao cÇn l−u ý vai trß cña c¸c c©y hä §Ëu cè ®Þnh ®¹m. Mét c¸ch tæng qu¸t, c©y l©u n¨m ®· hoμn tr¶ c¸c chÊt dinh d−ìng vμo ®Êt th«ng qua vËt rông cña chóng (Nair, 1984). Trong mét thÝ nghiÖm so s¸nh ®Êt d−íi rõng c©y Byrsohima sp. vμ ®Êt ë tr¶ng bôi, kÕt qu¶ ph©n tÝch cho thÊy do sù ®ãng gãp cña vËt rông mμ ®Êt d−íi rõng c©y trªn cã hμm l−îng c¸c chÊt Ca, K, Mg, Na, vμ phÇn tr¨m l−îng baz¬ gia t¨ng cao h¬n so víi ®Êt tr¶ng cá bôi. Kellman (1978) còng ®· chøng tá r»ng c¸c dinh d−ìng Ca, Mg, K, Na, PO4 vμ N gia t¨ng khi kh¶o s¸t ®Êt ë vïng d−íi t¸n rõng tõ c¸c vïng trèng tr¶i xung quanh. T−¬ng tù nh− vËy Singh vμ Lal, 1969 còng ®· cã kÕt qu¶ vÒ tæng sè N, P, vμ K cao h¬n ë d−íi t¸n c©y so víi c¸c vïng trèng tr¶i xung quanh.

Juo vμ Lal (1977) ®−îc trÝch bëi Sanchez (1987) ®· so s¸nh c¸c ¶nh h−ëng cña hÖ thèng h−u canh dïng c©y keo dËu so víi c©y bôi hoang d· trªn ®Êt Alfisol ë T©y Nigeria vÒ mét sè chØ tiªu hãa tÝnh cña ®Êt. Sau 3 n¨m, trong ®ã c©y keo dËu ®−îc c¾t xÐn hμng n¨m ®Ó lμm chÊt tñ vμ båi d−ìng cho ®Êt, ®Êt h−u canh víi c©y keo dËu cho kh¶ n¨ng ho¸n chuyÓn còng nh− møc ®é trao ®æi cña c¸c cation Ca++ vμ K+ cao khi so s¸nh víi ®Êt h−u canh b»ng c©y cá bôi hoang d¹i.

NhiÒu kh¶ n¨ng kh¸c cña c©y l©u n¨m bæ sung chÊt dinh d−ìng cho ®Êt ®· ®−îc nghiªn cøu vμ tæng hîp thμnh tμi liÖu bao gåm sù cè ®Þnh ®¹m cña c¸c c©y hä §Ëu vμ céng sinh cña nÊm mycorrhizae víi rÔ c©y (Young, 1987). ThÝ dô, mét rõng thuÇn lo¹i c©y Leucaena leucocephala ë Philippin ®−îc c¾t tØa liªn tôc sau thêi gian tõ 8 ®Õn 12 tuÇn cã thÓ cho 10 ®Õn 24 tÊn / ha ph©n xanh t−¬ng ®−¬ng víi 70 ®Õn 500 kg N/ha (Vergara, 1982).

C¸c loμi c©y hä §Ëu th−êng ®−îc c¸c nhμ khoa häc n«ng l©m l−u t©m nh− lμ mét loμi c©y phï hîp ®Ó trång trong hÖ thèng. §iÒu nμy do vai trß cè ®Þnh ®¹m cña c©y (Nair, 1984). Felker (1978) còng ®· x¸c ®Þnh r»ng c©y Acacia albida trång víi mÌ (võng) vμ ®Ëu phông (l¹c) t¹i T©y Phi ®· cè ®Þnh 21 kg N/ha/n¨m, trong khi c©y Prosopis tamarugo ë Chi Lª trªn ®Êt phï sa mÆn cè ®Þnh ®Õn 198 kg N/ha/n¨m (Pak vμ céng sù 1977). Trong thÝ nghiÖm cña Kellman ®· ®−îc dÉn chøng trªn, t¸c gi¶ ®· quan s¸t thÊy r»ng møc ®é chÊt dinh d−ìng ë ®Êt quanh gèc c©y (Byrsohima sp.) cã thÓ ®¹t ®−îc b»ng vμ ngay c¶ cao h¬n møc ®é cña c¸c vïng rõng tr¶ng kh« kÕ cËn. Do c¸c c©y mäc ë tr¶ng th−êng kh«ng cã hÖ rÔ s©u, nªn nhiÒu gi¶ thuyÕt gi¶i thÝch r»ng hÊp thu chÊt dinh d−ìng hßa tan trong l−îng n−íc m−a lμ nguån chÝnh

cung cÊp chÊt dinh d−ìng cho c©y sinh tr−ëng. Liªn hÖ víi ®iÒu nμy, Brunig vμ Sander (1984) còng ®· cho r»ng ë nh÷ng lËp ®Þa ®Êt nghÌo chÊt dinh d−ìng c¸c nhËp l−îng chÊt dinh d−ìng tõ n−íc m−a trë nªn rÊt ý nghÜa cho c©y.

-Lμm cho chu tr×nh chÊt dinh d−ìng trë nªn h÷u hiÖu h¬n qua c¸c hiÖn t−îng céng sinh cña vi khuÈn Rhizobium víi rÔ c©y hä §Ëu, b¬m chÊt dinh d−ìng ë tÇng s©u lªn ®Êt mÆt, vμ s¶n xuÊt ph©n xanh. Mét gi¶ thuyÕt kh¸c vÒ lîi Ých cña kü thuËt n«ng l©m ®èi víi sù c¶i t¹o ®Êt lμ chu tr×nh chuyÓn hãa h÷u hiÖu cña c¸c chÊt dinh d−ìng trong hÖ thèng. C¸c c¬ chÕ quan träng cÇn chó ý lμ sù sö dông c¸c c©y cè ®Þnh ®¹m hä §Ëu, hiÖn t−îng "b¬m" chÊt dinh d−ìng ë tÇng ®Êt s©u lªn líp ®Êt mÆt cña c©y l©u n¨m vμ viÖc dïng ph©n xanh trong canh t¸c.

Vai trß cña c¸c c©y hä §Ëu cè ®Þnh ®¹m ®· ®−îc nghiªn cøu tõ l©uvμ sù sö dông c¸c c©y hä §Ëu lμm gia t¨ng ®é ph× nhiªu cña ®Êt ®· ®−îc chøng tá bëi nhiÒu thÝ nghiÖm cña Young, 1987; Vergara, 1982. NhiÒu t¸c gi¶ còng nhÊn m¹nh ®Õn tiÒm n¨ng cña c¸c loμi c©y nμy trong c¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp. §¹m tù do trong kh«ng khÝ ®−îc cè ®Þnh thμnh ®¹m h÷u dông nhê c¸c loμi c©y hä §Ëu vμ c¸c loμi vi khuÈn vμ nÊm cè ®Þnh ®¹m. C¸c chÊt ®¹m nμy sÏ cÊu t¹o sinh khèi cña thùc vËt vμ sÏ tr¶ l¹i cho ®Êt qua vËt rông vμ rÔ bÞ ph©n hñy ®Ó cung cÊp dinh d−ìng l¹i cho c¸c loμi thùc vËt kh¸c.

C¬ chÕ quan träng kh¸c lμ hiÖn t−îng “b¬m chÊt dinh d−ìng lªn“ hay di chuyÓn chÊt dinh d−ìng tõ tÇng ®Êt s©u lªn líp ®Êt mÆt ( Avery, 1987; Young, 1987). HiÖn t−îng nμy gi¶i thÝch r»ng c©y cã hÖ rÔ s©u cã thÓ hÊp thu chÊt dinh d−ìng bÞ röa tr«i xuèng s©u vμ chuyÓn chóng thμnh h÷u hiÖu ë tÇng ®Êt mÆt th«ng qua vËt rông cho c¸c loμi hoa mμu cã rÔ c¹n (n«ng). Tuy vËy, cÇn l−u ý r»ng ch−a cã ®ñ kÕt qu¶ thÝ nghiÖm ®Ó gi¶i thÝch cÆn kÏ hiÖn t−îng nμy mét c¸ch khoa häc (1987). Mét sè hoμi nghi ®· ®−îc Avery, 1987 tæng kÕt nh− sau:

• Kh«ng ph¶i tÊt c¶ c¸c c©y l©u n¨m ®Òu cã rÔ s©u h¬n c¸c loμi cá hay c©y tÇng thÊp,

• §iÒu kiÖn ë rõng tù nhiªn vμ rõng trång cã thÓ kh¸c so víi tõng c¸ thÓ c©y,

• HiÖn t−îng nμy cã thÓ cã ý nghÜa khi c©y ®−îc trång sau mét thêi gian dμi.

C¬ chÕ sau cïng vÒ ph©n xanh ®−îc ®Ò cËp nhiÒu trong c¸c hÖ thèng trång xen hoa

mμu víi c©y bôi hä §Ëu hay kü thuËt SALT sÏ ®−îc giíi thiÖu chi tiÕt trong c¸c ch−¬ng sau.

5.2 C©y ng¨n chÆn xãi mßn ®Êt vμ c¶i thiÖn b¶o tån n−íc

B¶o tån ®Êt vμ n−íc lμ mèi quan t©m chÝnh cho vïng cao ë ViÖt Nam vμ c¸c n−íc nhiÖt ®íi kh¸c. Vai trß cña c©y trong viÖc b¶o tån n−íc vμ kiÓm so¸t xãi mßn lμ mét trong c¸c lîi Ých cña c©y l©u n¨m khiÕn ph¶i phèi hîp trång c©y vμo n«ng tr¹i (Nair, 1987). NhiÒu thÝ nghiÖm so s¸nh c¸c vïng cã t¸n c©y che kh¸c nhau trªn c¸c diÖn tÝch canh t¸c vμ ng−êi ta ®· ph¸t hiÖn r»ng l−îng xãi mßn ®Êt vμ n−íc ch¶y trªn mÆt ®Êt sÏ gi¶m nhiÒu d−íi t¸n rõng. Nghiªn cøu cña Kellman (1969) ë Mindanao chøng tá r»ng ®Êt d−íi t¸n rõng chØ bÞ mÊt ®i 0.25gam ®Êt/ngμy so víi 3,2gam/ngμy cña ®Êt ®éc canh c©y b¾p. T−¬ng tù nh− vËy, thÝ nghiÖm ë nói Makiling t¹i Los Banos ®· chøng tá r»ng ®Êt rõng thø sinh cã tØ lÖ xãi mßn thÊp nhÊt trong khi ®Êt lμm rÉy cã l−îng xãi mßn cao nhÊt (Pacardo vμ Samson, 1986).

B¶ng 2. Møc ®é xãi mßn cña c¸c ph−¬ng thøc sö dông ®Êt kh¸c nhau ( Theo Ohigbo vμ Lal, 1977)

MøC XãI MßN ( tÊn / ha)

§Þa ®iÓm

§é dèc (%) L−îng m−a

Rõng

Hoa mμu

§Êt trèng

(mm)

Th−îng Volta

0,5

850

0,6 - 0,8

10 - 20

0,1

Senegal

1,2

1200

0,2

7,30

21,3

Bê biÓn Ngμ

4,8

1200

0,1

1,76

18,3

Abidijar

7,0

2100

0,1

90,00

108 - 170

5.3 C©y c¶i t¹o tiÓu khÝ hËu vμ ®Êt ®ai phï hîp cho trång xen canh

C©y c¶i t¹o tiÓu khÝ hËu vμ ®Êt ®ai cña mét ®Þa ®iÓm nhê vμo ¶nh h−ëng che ch¾n cña t¸n c©y, gi¶m l−îng bèc tho¸t h¬i n−íc, cung cÊp chÊt h÷u c¬ cho ®Êt, c¶i thiÖn ®é thÊm n−íc cña ®Êt, vv. V× vËy c©y th−êng ®−îc trång ®Ó hç trî t¹o bãng che thÝch hîp cho hoa mμu vμ c¸c c©y trång kh¸c.

5.4 C©y ch¾n giã

VËn tèc giã cao cã thÓ g©y ra nhiÒu t¸c h¹i cho hoa mμu. Bªn c¹nh c¸c thiÖt h¹i c¬ giíi, giã m¹nh sÏ dÉn ®Õn bèc h¬i nhiÒu t¹o nªn c¸c khñng ho¶ng thiÕu n−íc cho c©y hoa mμu, nhÊt lμ ë c¸c vïng kh«. C©y cã thÓ lμm gi¶m vËn tèc giã do t¹o nªn c¸c hμng rμo ch¾n giã.

5.5 C©y lμm hμng rμo sèng

ë vïng n«ng th«n c©y hμng rμo sèng quanh n«ng tr¹i, v−ên nhμ ë.

H×nh 7. H×nh m« t¶ chu tr×nh hoμn tr¶ chÊt dinh d−ìng vμ kh¶ n¨ng kiÓm so¸t chèng xãi mßn trong m«t hÖ thèng trång xen theo b¨ng. Kang vμ Wilson (1987)

H×nh 8. Líp th¶m vËt rông d−íi t¸n rõng trång Keo tai t−îng

H×nh 9. H×nh giíi thiÖu c¸c tiÕn tr×nh mμ c©y l©u n¨m cã thÓ c¶i thiÖn ®−îc ®iÒu kiÖn ®Êt. Young (1989)

6 Chøc n¨ng s¶n xuÊt cña c©y l©u n¨m

MÆc dï chøc n¨ng chñ yÕu cña c©y l©u n¨m trong hÖ thèng n«ng l©m lμ b¶o tån sinh th¸i m«i tr−êng, c©y l©u n¨m còng cung cÊp nhiÒu s¶n phÈm kinh tÕ cã gi¸ trÞ nh−:

- Gç, gç xÎ, gç lμm bét giÊy vμ cñi,

- Qu¶ ¨n ®−îc,

- L¸ c©y lμm thøc ¨n cho gia sóc,

- Nhùa vμ mñ dïng trong c«ng nghiÖp,

- Thuèc ch÷a bÖnh sinh häc,

- Thuèc ch÷a bÖnh cho ng−êi vμ gia sóc,

- Thùc phÈm cho ng−êi vμ gia sóc,

- c¸c s¶n phÈm kh¸c nh− chÊt nhuém, trang trÝ,

V.v...

C¸c s¶n phÈm cña c©y cã gi¸ trÞ ®Æc biÖt quan träng ®èi víi n«ng d©n sèng ë vïng cao s¶n xuÊt tù cung tù cÊp.

H×nh 10. M« h×nh SALT canh t¸c s¶n xuÊt hoa mμu l−¬ng thùc vμ thu nhËp trªn ®Êt dèc

Bμi 6. Rõng trong c¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp

Môc tiªu

Sau khi häc xong phÇn nμy, sinh viªn cã kh¶ n¨ng:

• Gi¶i thÝch ®−îc vai trß s¶n xuÊt vμ sinh th¸i cña rõng trong c¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp.

• Ph©n biÖt c¸c chøc n¨ng kinh tÕ x· héi cña rõng cã liªn quan ®Õn ®êi sèng kinh tÕ vμ tÝn ng−ìng cña c¸c céng ®ång ®Þa ph−¬ng

Rõng ®−îc xem nh− lμ mét hÖ sinh th¸i chiÕm −u thÕ bëi c¸c lo¹i c©y rõng. Nã cã ý nghÜa ®Ó chØ c¶ c¸c lo¹i h×nh rõng tù nhiªn lÉn rõng trång. Ph©n biÖt gi÷a rõng tù nhiªn vμ rõng trång cã thÓ kh«ng ®−îc tr×nh bμy ®Çy ®ñ ë ®©y, tuy vËy mét hÖ sinh th¸i rõng tù nhiªn cã mét nhiÖm vô ®ång nhÊt vμ riªng biÖt h¬n ®èi víi hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp cã c¸c c©y riªng biÖt ®−îc trång.

Nh− c¸c kh¸i niÖm vÒ n«ng l©m kÕt hîp ®· nªu, thμnh phÇn rõng kh«ng nhÊt thiÕt hiÖn diÖn ë trong tÊt c¶ c¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp v× thμnh phÇn c©y l©u n¨m hiÖn diÖn còng ®ñ mang c¸c vai trß t−¬ng tù nh− cña rõng. Chóng cã thÓ lμ rõng dõa hay c¸c b¨ng c©y bôi l©u n¨m däc theo c¸c ®−êng ®ång møc chø kh«ng nhÊt thiÕt lóc nμo còng ph¶i lμ rõng tù nhiªn.

7 Vai trß b¶o vÖ sinh th¸i cña rõng

7.1 Sù m« pháng cÊu tróc vμ vai trß cña rõng tù nhiªn

Mét nghiªn cøu vÒ hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp ë Philippin bëi Olofson (1993) ®· nªu ra mét cÊu t¹o mμ «ng ta gäi lμ “cÊu t¹o m« pháng thay thÕ rõng tù nhiªn (AFS: Alternative Forest-like Structure)”. §©y lμ cÊu t¹o cña nh÷ng hÖ thèng n«ng l©m ®· m« pháng cÊu t¹o cña rõng tù nhiªn. «ng ta ®· nªu c¸c tÝnh chÊt cña c¸c hÖ thèng trªn nh− sau:

• chØ tiªu ®a d¹ng sinh häc cao;

• nhiÒu tÇng t¸n;

• chu tr×nh chÊt dinh d−ìng kÝn vμ nhanh;

• diÔn thÕ tù nhiªn theo tõng ®¸m

• cã sù céng h−ëng gi÷a c¸c hÖ thèng "n«ng l©m gièng rõng tù nhiªn" víi c¸c hÖ sinh th¸i rõng tù nhiªn xung quanh.

H×nh 11. §Æc ®iÓm ®a d¹ng vμ phßng hé cña rõng tù nhiªn t¹i §«ng Nam Bé ViÖt Nam

HÖ thèng l« rõng nhá cña d©n Ifugao ë Philippin (woodlot) lμ mét thÝ dô ®iÓn h×nh cña ®Æc tÝnh nμy n¬i mμ c©y gç, tre, m©y vμ c©y thuèc v.v. ®· ®−îc trång chung víi nhau. Sù ®a d¹ng cña nã cã lóc phong phó h¬n c¶ rõng tù nhiªn. Kü thuËt cè g¾ng m« pháng theo c¸c ®Æc tÝnh cña rõng tù nhiªn cã ®Æc ®iÓm næi bËt vÒ mÆt sinh th¸i m«i tr−êng. Thùc tÕ, cã nhiÒu tr−êng hîp hÖ thèng bÒn v÷ng do cã ®−îc hç trî phèi hîp lÉn nhau, thÝch øng, vμ ®a d¹ng nhÊt lμ khi xen nèi tiÕp víi hÖ sinh th¸i rõng tù nhiªn t¹i chç víi c¸c hÖ canh t¸c n«ng l©m (Oldeman,1983). H¬n n÷a, cã ®Ò nghÞ r»ng hÖ sinh th¸i tù nhiªn cã thÓ ®−îc vËn dông lμm c¬ së ®Ó chän läc x©y dùng c¸c kü thuËt n«ng l©m kÕt hîp tõ c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ kiÓu rõng trong ®ã c¸c tËp ®oμn thùc vËt sèng liªn kÕt hç trî víi nhau, hoÆc lÊy hÖ sinh th¸i tù nhiªn lμm kiÓu mÉu cho hÖ thèng canh t¸c hoa mμu trong n«ng nghiÖp (Hart, 1980). Lasco,1987 còng ®· nghiªn cøu vμ nhËn ®Þnh rõng m−a nhiÖt ®íi ®· ®−îc xem nh− lμ c¬ së cña viÖc x©y dùng hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp bÒn v÷ng, ®Æc biÖt lμ c¸c hÖ thèng nhiÒu tÇng.

Hart, 1980 còng ®· ®−a ra mét thÝ dô vÒ kü thuËt canh t¸c liªn tiÕp hoa mμu dùa vμo nguyªn t¾c thay thÕ tù nhiªn liªn tiÕp cña rõng. Tõ ®ã t¸c gi¶ nμy ®· ®Ò xuÊt hai giai ®o¹n tiÕn hμnh. Giai ®o¹n thø nhÊt gåm trång c¸c lo¹i ®Ëu, b¾p, khoai m×, vμ c©y m· ®Ò trªn ®Êt míi khai ph¸. Giai ®o¹n hai sau ®ã b»ng trång dõa, cacao, vμ cao su xen víi c©y m· ®Ò. KiÓu bè trÝ nμy ®−îc ®Æc trªn c¬ së cña c¸c nghiªn cøu kÕt luËn r»ng trong qu¸ tr×nh thay thÕ tù nhiªn cña rõng, kh«ng bao giê c¸c loμi c©y con d¹ng b×nh æn (climax) xuÊt hiÖn ë giai ®o¹n tiªn phong cña rõng (Janzen,1975 ®−îc liÖt kª bëi Hart, 1980). NhËn ®Þnh nμy tuy cßn ®ang ë giai ®o¹n ph«i thai nh−ng nã chøng tá mét mét h−íng ph¸t triÓn kü thuËt n«ng l©m kÕt hîp lμ vËn dông c¸c hiÓu biÕt vÒ rõng tù nhiªn lμm c¬ së cho thiÕt kÕ c¶ c¸c hÖ thèng n«ng nghiÖp lÉn n«ng l©m kÕt hîp. Yªu cÇu tr−íc m¾t hiÖn nay lμ cÇn nghiªn cøu nhiÒu thö nghiÖm xem nguyªn t¾c nμy cã tÝnh kh¶ thi kh«ng.

7.2 Sù t¸i t¹o ®é ph× ®Êt:

7.2.1 HÖ thèng h−u canh (bá hãa)

Nh− ®· ®−îc ®Ò cËp ë phÇn tr−íc, canh t¸c rÉy ®−îc xem nh− lμ mét h×nh thøc l©u ®êi cña c¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp (Vergara, 1986) vμ do vËy ®−îc xem nh− lμ kh¸ bÒn v÷ng trong sö dông ®Êt (Allen, 1985). Trong hÖ thèng nμy, ®Êt ®−îc bá hãa ®Ó phôc håi l¹i rõng sau mét vμi n¨m canh t¸c hoa mμu nh»m t¸i t¹o l¹i ®é ph× cña ®Êt. Vμo giai ®o¹n cuèi cña h−u canh, rõng l¹i ®−îc ph¸t vμ ®èt ®Ó gia t¨ng l−îng ph©n tro trong ®Êt vμ gi¶m c«ng lμm cá (Warner, 1981). Cho nªn cã thÓ ®¸nh gi¸ lμ tÊt c¶ c¸c hÖ thèng h−u canh, nhiÖm vô chñ yÕu cña rõng tù nhiªn lμ t¸i t¹o l¹i ®é ph× vμ søc s¶n xuÊt cña ®Êt. Thªm vμo ®ã, rõng cßn lμ nguån cung cÊp thùc phÈm, gç, cñi, thuèc ch÷a bÖnh, vv(cid:31)

7.2.2 Sö dông vËt r¬i rông cña rõng ®Ó bãn ®Êt n«ng tr¹i

ë NhËt, ViÖt Nam vμ mét sè n−íc kh¸c n«ng d©n cã tËp qu¸n gi÷ rõng kÕ cËn ruéng lóa cña hä ®Ó thu l−îm vËt rông tõ rõng vμ bãn chóng vμo ®Êt ruéng hμng n¨m. Tuy nhiªn, cÇn l−u ý sö dông vËt r¬i rông rõng lμ nguyªn nh©n lμm kiÖt quÖ ®Êt rõng do ph¸ vì chu tr×nh biÕn d−ìng chÊt trong ®Êt (Olofson, 1983).

ë T©y Guatemala vμ Mexico, mét kü thuËt t−¬ng tù ®−îc ¸p dông ®Ó chuyÓn hãa rõng thμnh ruéng. VËt r¬i rông thu l−îm sÏ ®−îc r¶i lªn vμ vïi vμo ®Êt ®Ó c¶i thiÖn cÊu t−îng vμ kh¶ n¨ng gi÷ n−íc cña ®Êt, nã cßn ®−îc sö dông nh− lμ vËt liÖu che tñ cho ®Êt (Olofson, 1983).

T¹i §«ng B¾c Th¸i Lan vμ vïng T©y Nguyªn ë ViÖt Nam, mét hÖ thèng truyÒn thèng lμ c©y rõng trong ruéng lóa ®· ®−îc ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng ¸p dông trong c¸c rõng kh« th−a, hay tr¶ng cá bôi cã c©y sao dÇu nh»m lîi dông ®−îc nguån ph©n tõ vËt rông cña c©y rõng.

7.3 KiÓm so¸t chèng xãi mßn ®Êt vμ n−íc ch¶y bÒ mÆt

Trong hÖ thèng canh t¸c lóa theo bËc thang, ng−êi Ifugaos, Dao vμ Hmong ®· l−u ý b¶o vÖ ®Õn thμnh phÇn rõng bao gåm rõng trång vμ c¸c rõng tù nhiªn ë c¸c vÞ trÝ xung yÕu ®Ó gi¶m l−îng n−íc ch¶y bÒ mÆt, xãi mßn ®Êt vμ ®iÒu tiÕt n−íc cÇn cho sinh ho¹t vμ canh t¸c (Olofson, 1980). Kh¶ n¨ng cña rõng ®Ó b¶o vÖ ®Êt vμ n−íc ®· ®−îc nghiªn cøu nhiÒu nh− ®· ®Ò cËp bμi tr−íc.

7.4 Rõng phßng hé vμ t¹o bãng cho c©y trång

Mét vμi lo¹i hoa mμu ®ßi hái bãng che ë trªn hay Ýt nhÊt chóng cã thÓ chÞu ®ùng ®Ó ph¸t triÓn d−íi bãng che. Rõng tù nhiªn ®· ®−îc dïng trong c¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp v× gi¸ trÞ che bãng cña nã. C©y cμ phª th−êng dïng ®−îc trång d−íi t¸n rõng th«ng (Pinus kesiya) (Penafiel vμ Botengan, 1985) hay d−íi t¸n rõng thø sinh (Ronquillo vμ nhiÒu ng−êi kh¸c, 1987), (Lasco, 1987c), c©y quÕ còng ®−îc trång d−íi bãng cña c©y kh¸c hay rõng thø sinh thÝ dô ë Trμ Mi Qu¶ng Nam, V¨n ChÊn Yªn B¸i. HÖ thèng Ifugao còng ®−îc trång xen b»ng nhiÒu lo¹i c©y hoa mμu vμ thùc vËt cã lîi d−íi t¸n rõng.

8 Vai trß kinh tÕ, v¨n hãa vμ x· héi cña rõng

8.1 Kinh tÕ

Rõng lμ n¬i cung cÊp c¸c nguån lîi kinh tÕ cho ng−êi d©n vμ x· héi nh− gç c¸c lo¹i, c¸c nguyªn liÖu giÊy sîi vμ nguyªn liÖu cho c«ng nghiÖp. H¬n n÷a, rõng cßn cung cÊp c¸c lo¹i s¶n phÈm ngoμi gç nh− thùc phÈm cho c¸c bé l¹c ng−êi d©n téc khiÕn rõng trë thμnh mét thμnh phÇn cèt lâi cña hÖ thèng n«ng l©m ®èi víi hä. ThÝ dô, ng−êi Tagbanua ë ®¶o Palawan, Philippin ®· thu nhÆt thùc phÈm trong rõng khi hä khan hiÕm g¹o hay c©y cã cñ (Warner, 1981). T−¬ng tù nh− vËy mét sè lín c¸c b¶n lμng d©n téc Ýt ng−êi ë ViÖt Nam cã nguån thùc phÈm thu h¸i tõ rõng nh− thu h¸i qu¶ h¹t c©y rõng trong rõng tù nhiªn ®Æt biÖt trong nh÷ng thêi kú gi¸p h¹t, ®ãi kÐm. NÊm rõng, c©y cã cñ, èc, dói, r¾n, tr¨n, c¸c lo¹i ®éng vËt bß s¸t, mËt ong, c¸, cñi kh«, gç môc, thuèc thùc vμ ®éng vËt ch÷a bÖnh, ngo, m©y, tre, chai, dÇu, vv(cid:31) lμ nh÷ng s¶n phÈm tõ rõng th−êng ®−îc d©n c− sinh sèng trong vμ gÇn rõng thu ho¹ch mμ kh«ng ¶nh h−ëng ®Õn sù ph¸t triÓn cña rõng. ë vïng rõng trμm §ång Th¸p M−êi, c©y trμm trong mïa ra hoa ®−îc b¶o vÖ cho ph¸t triÓn nu«i ong lÊy mËt, mét nguån thu nhËp quan träng cho n«ng d©n ë ®©y.

8.2 V¨n hãa vμ x· héi

NhiÒu n¬i ë vïng nói, rõng ®−îc xem lμ n¬i thiªng liªng n¬i cã c¸c vÞ thÇn thiÖn vμ ¸c vμ hä xem ®ã lμ n¬i b¶o vÖ b¶n lμng vμ nhμ cöa cña hä tr¸nh sù x©m lÊn cña c¸c ¸c thÇn. TÝn ng−ìng cña hä ®· chøng tá r»ng nÕu rõng bÞ chÆt h¹, nã sÏ mÊt gi¸ trÞ thiªng liªng cÇn cho tÝn ng−ìng cña hä. §iÒu nμy quan träng v× nã ¶nh h−ëng ®Õn sù håi phôc cña c¸c hÖ thèng h−u canh do c¸c khu rõng thiªng liªng nμy lμ n¬i cung cÊp h¹t gièng ph¸t t¸n ®Õn c¸c vïng ®Êt trèng lμm rÉy (Olofson, 1983). Mét thÝ dô kh¸c ë c¸c tØnh §«ng Nam bé, ®Æc biÖt ë §ång Nai, Bμ RÞa, Vòng Tμu, ®¹o phËt ®· lμ mét ®éng lùc quan träng ®Ó t¸i lËp rõng ë ®Êt trèng ®åi träc mét c¸ch thμnh c«ng.

Nh− ®· tr×nh bμy trªn, rõng tù nhiªn ®· ®ãng vai trß ¶nh h−ëng ®Õn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vμ n«ng l©m kÕt hîp, tuy nhiªn chóng chØ míi ®−îc ph¸t huy trong c¸c hÖ thèng truyÒn thèng cña c¸c céng ®ång ng−êi d©n téc, nh−ng c¸c kü thuËt n«ng l©m c¶i tiÕn vÉn cßn Ýt chó ý t×m hiÓu cÆn kÏ ®Õn vai trß cña rõng trong hÖ thèng. ChÝnh v× vËy, mét l−îng lín th«ng tin cã gi¸ trÞ ®Ó ph¸t triÓn kü thuËt n«ng l©m kÕt hîp ®· bÞ bá quªn. §iÒu nμy ®Æt ra mét vÊn ®Ò cÊp thiÕt lμ cÇn ph¶i t×m hiÓu, th«ng tin vμ ph©n tÝch tØ mØ c¸c hÖ thèng truyÒn thèng ®Ó lμm c¬ së cho x©y dùng vμ ph¸t triÓn c¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp c¶i thiÖn.

H×nh 13. Mét loμi thùc vËt lμm c©y thuèc H×nh 12. C©y khÕ cho qu¶ mäc tù nhiªn t¹i rõng C«n §¶o

C©u hái th¶o luËn

1. T¹i sao kü thuËt n«ng l©m kÕt hîp lμ cÇn thiÕt cho ph¸t triÓn n«ng th«n miÒn nói ë ViÖt Nam?

2. C¸c ®Æc ®iÓm ®Ó ®¸nh gi¸ mét hÖ thèng canh t¸c ®åi nói lμ mét hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp?

3. YÕu tè d©n sinh kinh tÕ x· héi cña mét ®Þa ®iÓm ®· chi phèi ®Õn sù xÕp lo¹i mét hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp nh− thÕ nμo?

4. Vai trß cña vËt rông tõ c©y l©u n¨m ®èi víi vßng quay d−ìng chÊt kÝn trong mét hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp?

5. Sù cè ®Þnh ®¹m vμ vai trß cña nã trong c¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp?

Ch−¬ng III

M« t¶ vμ ph©n tÝch c¸c hÖ Thèng

n«ng l©m kÕt hîp

Môc ®Ých

Trang bÞ cho sinh viªn nh÷ng kiÕn thøc cÇn thiÕt vÒ sù ®a d¹ng cña c¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp hiÖn nay ë ViÖt Nam vμ nh÷ng n−íc kh¸c, lμm c¬ së cho viÖc vËn dông c¶i tiÕn ph¸t triÓn canh t¸c n«ng l©m kÕt hîp.

Môc tiªu: Sau khi häc xong ch−¬ng häc nμy, sinh viªn cã kh¶ n¨ng:

• M« t¶ ®−îc mét sè hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp b¶n ®Þa/truyÒn thèng vμ ®−îc ®−a vμo ¸p dông ë ViÖt Nam

• Ph©n tÝch ®−îc nh÷ng ®−îc lîi Ých/ −u ®iÓm vμ h¹n chÕ cña tõng hÖ thèng.

Bμi 7. C¸c hÖ thèng N«ng l©m kÕt hîp truyÒn thèng

Môc tiªu: §Õn cuèi bμi häc, sinh viªn cã kh¶ n¨ng:

• M« t¶ ®−îc mét sè hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp truyÒn thèng (b¶n ®Þa).

• Ph©n tÝch c¸c −u ®iÓm vμ h¹n chÕ cña tõng hÖ thèng

9 Kh¸i niÖm

HÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp (NLKH) truyÒn thèng lμ nh÷ng lμ hÖ thèng canh t¸c ®−îc ph¸t triÓn vμ sö dông qua nhiÒu thÕ hÖ, ®−îc chøng thùc qua thêi gian. Chóng th−êng phæ biÕn ë c¸c céng ®ång ng−êi d©n téc sèng ë gÇn hay ngay t¹i rõng. Mét c¸ch ®¬n gi¶n h¬n, hÖ thèng NLKH truyÒn thèng lμ c¸c kiÓu canh t¸c n«ng l©m kÕt hîp ®−îc ph¸t triÓn bëi chÝnh ng−êi d©n ë t¹i ®Þa ph−¬ng.

MÆc dï n«ng l©m kÕt hîp lμ m«n häc cßn míi mÏ, nh−ng nã thùc sö lμ mét kiÓu canh t¸c ®· ®−îc n«ng d©n ¸p dông tõ l©u. NhiÒu kü thuËt n«ng l©m kÕt hîp ®· tån t¹i, thö nghiÖm vμ chÊp nhËn bëi bëi n«ng d©n ®Þa ph−¬ng qua hμng ngh×n n¨m. ThÝ dô chóng ta cã thÓ x¸c ®Þnh lo¹i c©y trång, vËt nu«i vμ sù phèi hîp loμi thÝch hîp cho mét hoμn c¶nh nμo ®ã bëi ng−êi d©n ë sè ®Þa ph−¬ng. Cho nªn, chóng ta cÇn tæng kÕt vμ ph©n tÝch c¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp truyÒn thèng.

C¸c yÕu tè ®Ó xem xÐt mét hÖ thèng lμ truyÒn thèng/ b¶n ®Þa bao gåm:

• HÖ thèng ®−îc tån t¹i tõ l©u.

• HÖ thèng cã søc s¶n xuÊt cao.

• HÖ thèng ®−îc chÊp nhËn bëi c− d©n ®Þa ph−¬ng v× nã phï hîp víi tËp qu¸n, tÝn ng−ìng vμ suy nghÜ cña hä.

T¹i c¸c n−íc ch©u ¸ còng nh− ViÖt Nam, c¸c céng ®ång d©n c−, d©n téc Ýt ng−êi ®· vμ ®ang sinh sèng t¹i c¸c vïng rõng nói, vïng s©u vïng xa, n¬I giao th«ng liªn l¹c khã kh¨n, chÝnh hä lμ nh÷ng ng−êi tiªn phong trong viÖc h×nh thμnh c¸c kü thuËt n«ng l©m kÕt hîp mang tÝnh truyÒn thèng.

Tæng qu¸t, cã thÓ chia lμm hai lo¹i hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp truyÒn thèng th−êng thÊy ë

c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn ë ch©u ¸.

10 C¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp truyÒn thèng

10.1 HÖ thèng bá hãa/ n−¬ng rÉy c¶i tiÕn

§©y lμ h×nh thøc l©u ®êi cña n«ng l©m kÕt hîp l©u ®êi, nh»m kh¾c phôc khã kh¨n cña canh t¸c n−¬ng rÉy ( Vergara, 1982 ), thËt ra kiÓu canh t¸c nμy kh«ng cã ý nghÜa bá hãa ®Êt mμ ®Êt còng ®−îc ph¸t, ®èt vμ "trØa" h¹t trong vμi n¨m sau ®ã ng÷ng canh t¸c mét sè n¨m t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó rõng phôc håi ®é ph× ®Êt (cho ®Êt “nghØ”). ThËt ra hä lu©n canh tõ m¶nh ®Êt nμy sang m¶nh ®Êt kh¸c theo thêi gian ®· ®−îc suy tÝnh tr−íc. Kü thuËt nμo tá ra bÒn v÷ng qua nhiÒu n¨m. MÊu chèt cho sù bÒn v÷ng cña kü thuËt canh t¸c nμy lμ thêi gian ngõng canh

§Êt phôc håi

t¸c ®Ó ®é ph× cña ®Êt ®−îc phôc håi. Thêi gian bá ho¸ dμi ng¾n phô thuéc vμo quü ®Êt. NÕu thêi gian bá ho¸ qu¸ ng¾n hÖ thèng canh t¸c sÏ bÞ suy tho¸i dÇn.

H×nh14. Bá ho¸ ®Ó c¶i t¹o phôc håi ®Êt

NhiÒu céng ®ång d©n téc Ýt ng−êi ë ViÖt Nam cã kiÓu canh t¸c n−¬ng rÉy víi giai ®o¹n bá hãa kh¸ dμi so víi giai ®o¹n canh t¸c. VÝ dô ng−êi Stieng, Chil, K’hor, M’n«ng, Jarai, K’tu ... ë t©y nguyªn th−êng xem rÉy bá hãa cña hä nh− n¬i dù tr÷ rau, tr¸i c©y, l−¬ng thùc, thuèc trÞ bÖnh ... vμ hä th−êng xuyªn lui tíi ®Ó thu l−îm s¶n phÈm trªn ®Êt bá hãa.

Tuy nhiªn, trong bèi c¶nh ®Êt canh t¸c ngμy cμng Ýt khi d©n sè cμng ®«ng ®óc, c¸c céng ®ång d©n c− th−êng c¶i tiÕn kiÓu canh t¸c cña hä ®Ó ®èi phã. HÖ thèng c¶i tiÕn bá hãa cña ng−êi Naalad lμ mét vÝ dô. HÖ thèng ®· ®−îc thùc hiÖn h¬n 80 n¨m nay t¹i mét sè céng ®ång ë huyÖn Naga, ®¶o Cebu, Philippin. §Ó kh¾c phôc t×nh tr¹ng thiÕu ®Êt, ®é ph× cña ®Êt suy gi¶m nhanh, bá hãa ng¾n l¹i, kÐo dμi thêi gian canh t¸c, n«ng d©n ®Þa ph−¬ng ®· trång thμnh c«ng loμi c©y keo dËu (Leucaena glauca) trong giai ®o¹n bá ho¸. Hä th−êng chia ®Êt canh t¸c ra nhiÒu l« ®Ó trång lu©n canh c©y hoa mμu vμ c©y keo dËu ®Ó c¶i t¹o ®Êt. Thêi gian canh t¸c thay ®æi tõ 2 - 4 n¨m lÖ thuéc vμo sè l« lu©n canh, tæng diÖn tÝch rÉy, vμ søc sinh tr−ëng cña keo dËu. H¹t keo dËu ®−îc gieo th¼ng ngay khi ®Êt bá hãa, thêi gian bá hãa kÐo dμi 8 - 10 n¨m hoÆc ng¾n h¬n. Víi c¸ch lμm nμy ng−êi d©n ®· rót ng¾n ®−îc thêi gian bá hãa ngoμi ra cßn khai th¸c ®−îc keo dËu lμm cét nhá, cñi ®un, l¸ vμ cμnh nh¸nh nhá lμm ph©n xanh vμ x©y dùng c¸c rμo ch¾n c¬ giíi theo ®−êng ®ång møc. Chøc n¨ng chñ yÕu cña rμo c¶n c¬ giíi lμ chèng xãi mßn vμ ®−îc x¸c ®Þnh nh− lμ mét chØ tiªu thêi gian canh t¸c (chõng nμo hμng rμo nμy bÞ môc n¸t th× dõng canh t¸c). KÕt qu¶ cña kü thuËt nμy ®−îc thÓ hiÖn trªn søc sinh tr−ëng vμ n¨ng suÊt cao h¬n cña c¸c lo¹i hoa mμu n«ng nghiÖp trång xen.

Lîi Ých:

• Trång c©y th©n gç hä ®Ëu cè ®Þnh ®¹m vμo ®Êt bá hãa nhê ®ã rót ng¾n ®¸ng kÓ thêi gian bá hãa.

• Xóc tiÕn vßng tuÇn hoμn dinh d−ìng kho¸ng mét c¸ch cã hiÖu qu¶ (kh«ng ®èt).

• H×nh thμnh dÇn c¸c bê ®Êt æn ®Þnh mÆt dèc.

H¹n chÕ:

§Êt bá hãa ®−îc trång c©y hä ®Ëu ®Ó rót ng¾n thêi gian phôc håi ®Êt

ChÆt c¸c c©y trªn ®Êt bá hãa ®Ó x©y dùng babag däc theo ®−êng ®ång møc

C©y hoa mμu n«ng nghiÖp d−îc trång vμo cuèi thêi kú bá hãa

§é ph× ®Êt bÞ suy kiÖt sau vμi n¨m canh t¸c; do vËy, - ----------------------------------

yªu cÇu bá hãa ®Êt

• C«ng viÖc rÊt nÆng nhäc, do ph¶i x©y dùng vμ duy tr× c¸c hμng rμo ch¾n c¬ giíi

H×nh 15. S¬ ®å theo thêi gian cña kü thuËt bá ho¸ c¶i tiÕn cña ng−êi d©n téc Naalad, Philipin

• Gç thu ho¹ch ®−îc tõ c©y keo dËu ®−îc dïng ®Ó lμm hμng rμo ch¾n c¬ giíi nhiÒu h¬n ®Ó lμm chÊt ®èt.

10.2 C¸c hÖ thèng nhiÒu tÇng truyÒn thèng

10.2.1 HÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp rõng vμ ruéng bËc thang

HÖ thèng rõng vμ lóa trång theo bËc thang ®−îc ¸p dông mét sè n¬i cña vïng T©y B¾c ViÖt Nam vμ ë vïng Banaue, Philipin. §©y lμ nh÷ng n¬i næi tiÕng vÒ phong c¶nh cña hμng lo¹t c¸c bËc thang lóa n−íc ë s−ên dèc. N¨ng suÊt lóa ë ®©y kh¸ cao (8,2 tÊn/ha). HÖ thèng nμy ®· tån t¹i hμng ngμn n¨m nay.

ë nh÷ng n¬i ®Êt cã tÇng ®¸ mÑ bÒn v÷ng, Ýt bÞ s¹t lë ng−êi d©n t¹o ruéng bËc thang ®Ó canh t¸c æn ®Þnh. Kü thuËt nμy h¹n chÕ ®−îc xãi mßn vμ chñ ®éng ®−îc n−íc. Qu¶n lý n−íc lμ mét yÕu tè quan träng cña hÖ thèng canh t¸c nμy, ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng th−êng chó träng ph¸t triÓn c¸c hÖ thèng dÉn n−íc tõ cao xuèng thÊp. H¬n n÷a, ng−êi d©n cßn biÕt c¸ch dïng n−íc nh− lμ nguån dÉn nhËp c¸c chÊt dinh d−ìng cho hÖ thèng. Rõng trong hÖ thèng nμy ®ãng vai trß quan träng trong viÖc dù tr÷ vμ ®iÒu hßa nguån n−íc cung cÊp cho c¸c ruéng bËc thang, chèng s¹t lë ®Êt, ngoμi ra nã cßn cung cÊp nguån l©m s¶n ngoμi gç nh− cñi, tre, m©y, thuèc vv. V× vËy mμ céng ®ång ®Þa ph−¬ng quan t©m vμ qu¶n lý b¶o vÖ c¸c m¶ng rõng ®Çu nguån nμy.

H×nh16. HÖ thèng rõng - ruéng bËc thang

Lîi Ých:

• T¹o ra mét hÖ thèng sö dông ®Êt bÒn v÷ng

• Tõng b−íc biÕn ®Êt dèc thμnh ruéng trång lóa n−íc vμ c¸c hoa mμu kh¸c.

H¹n chÕ:

• RÊt tèn c«ng lao ®éng trong viÖc x©y dùng vμ duy tr× hÖ thèng

• ChØ ¸p dông ®−îc ë nh÷ng vïng cã nguån n−íc tù nhiªn.

10.2.2 V−ên hé truyÒn thèng

ë ViÖt Nam, v−ên hé lμ mét trong nh÷ng ph−¬ng thøc n«ng l©m kÕt hîp truyÒn thèng rÊt phæ biÕn, ®Æc biÖt lμ ë vïng ®ång b»ng vμ trung du, n¬i cã ®Êt canh t¸c h¹n chÕ.

Trong v−ên hé, c¸c thμnh phÇn c©y l©u n¨m, c©y ng¾n ngμy, vËt nu«i, vμ thñy s¶n ®−îc kÕt hîp hμi hßa tËn dông cã hiÖu qu¶ kh¶ n¨ng s¶n xuÊt cña ®Êt. Kh«ng gian trªn mÆt ®Êt ®−îc tËn dông triÖt ®Ó vμ ph¸t huy mét c¸ch tèi ®a thêi gian vμ nguån lao ®éng trong gia ®×nh ®Ó s¶n xuÊt l−¬ng thùc thùc phÈm vμ thu nhËp cho gia ®×nh. V−ên hé kh«ng chØ cã hiÖu qu¶ kinh tÕ x· héi mμ cßn mang nghÜa b¶o tån sinh th¸i m«i tr−êng, c¶nh quan nªn ®· ®−îc ng−êi d©n kh«ng ngõng x©y dùng, duy tr× vμ ph¸t triÓn. C¸c hÖ thèng v−ên hé ë ViÖt Nam rÊt phong phó vμ ®a d¹ng thay ®æi theo ®iÒu kiÖn khÝ hËu, ®Êt ®ai vμ tËp qu¸n truyÒn thèng ...

10.2.2.1 V−ên rõng

V−ên rõng lμ nh÷ng khu ®Êt ®−îc sö dông ®Ó trång c©y l©m nghiÖp vμ c©y ¨n qu¶ theo h−íng th©m canh ®Ó cung cÊp nhiÒu lo¹i s¶n phÈm cã gi¸ trÞ hμng hãa cao. V−ên rõng cã diÖn tÝch biÕn ®éng tõ 0,3 - 0,5 ha, cã khi lªn ®Õn vμi ba ha mét hé, g¾n víi ®Êt thæ c− cña gia ®×nh . 84

HÖ thèng v−ên rõng

H×nh 17. HÖ thèng v−ên rõng ë ViÖt Nam

V−ên rõng th−êng cã cÊu tróc mét tÇng c©y gç chÝnh ®−îc trång thuÇn loμi. Ngoμi ra cßn cã tÇng thÊp trång xen d−íi t¸n hay tÇng th¶m t−¬i tù nhiªn ®−îc duy tr× b¶o vÖ gi÷ l¹i.

TÇng c©y chÝnh: tïy theo ®iÒu kiÖn sinh th¸i, tËp qu¸n vμ kinh nghiÖm truyÒn thèng cña tõng vïng còng nh− nhu cÇu cña thÞ tr−êng, ng−êi n«ng d©n th−êng chän lùa mét trong nh÷ng loμi sau ®©y ®Ó trång trong v−ên rõng cña m×nh. C¸c lo¹i tre tróc ®Ó cung cÊp vËt liÖu lμm nhμ, ®å dïng vμ nguyªn liÖu cho mét sè s¶n phÈm thñ c«ng (tre diÔn ë Phó Thä; luång ë Thanh Hãa, Hßa B×nh; Tróc cÇn c©u ë Cao B»ng, B¾c C¹n; Tre gai vμ VÇu ë nhiÒu n¬i). C¸c lo¹i c©y ®Æc s¶n cã gi¸ trÞ cao, cung cÊp tinh dÇu, dÇu, nhùa phôc vô c«ng nghiÖp vμ xuÊt khÈu nh− QuÕ ë Yªn B¸i, Thanh Hãa, Qu¶ng Nam; Tr¸m ë Phó Thä; GiÎ ë B¾c Giang, Cao B»ng; Cä vμ Mì ë Phó Thä, Tuyªn Quang; Bêi Lêi ë Gia Lai; TrÈu, Së vμ B¹ch ®μn, GiÎ, Tr¸m ; §iÒu ë §«ng Nam Bé, Dõa ë B×nh §Þnh, Cam Ranh, BÕn Tre, vv.

TÇng c©y thÊp: th−êng ®−îc trång kÕt hîp ®Ó tËn dông ®Êt ®ai vμ n¨ng l−îng mÆt trêi, s¶n xuÊt thªm l−¬ng thùc, thùc phÈm, c©y d−îc liÖu, thøc ¨n gia sóc vμ c¸c s¶n phÈm cã gi¸ trÞ kh¸c hay cã t¸c dông phï trî cho c©y trång chÝnh. VÝ dô: C©y n«ng nghiÖp ng¾n ngμy cho l−¬ng thùc, thùc phÈm nh− s¾n, lóa, c¸c lo¹i ®Ëu ®ç; C©y d−îc liÖu cho hoa cñ qu¶ nh− gõng, nghÖ, ít, sa nh©n, døa vv.; c©y lμm ph©n xanh vμ lμm thøc ¨n gia sóc nh− cèt khÝ, ®Ëu triÒu, keo dËu (cid:31)

Lîi Ých:

• V−ên rõng bao gåm c¸c loμi c©y b¶n ®Þa cã tÝnh thÝch øng cao víi ®iÒu kiÖn sinh th¸i vμ ®Êt ®ai cña ®Þa ph−¬ng.

• Duy tr× vμ ph¸t triÓn ®−îc tÇng c©y thÊp cã t¸c dông phï trî cho tÇng c©y chÝnh.

• Gãp phÇn t¹o dùng m«i tr−êng sinh th¸i æn ®Þnh cho sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña c©y trång. B¶o tån ®−îc nguån tμi nguyªn ®Êt vμ n−íc.

• C¸c hé gia ®×nh tËn dông ®−îc thêi gian, nguån lao ®éng, t¹o ra nhiÒu lo¹i s¶n phÈm hμng hãa cã gi¸ trÞ cao, t¨ng thu nhËp cho gia ®×nh vμ cã nguån ®Çu t− trë l¹i cho c©y trång. §iÒu hßa ®−îc lîi Ých tr−íc m¾t vμ l©u dμi.

H¹n chÕ:

• C«ng viÖc chuÈn bÞ ®Êt tèn nhiÒu c«ng lao ®éng. ViÖc lμm ®Êt vμ trång c©y l©m nghiÖp dÔ lμm h− h¹i thùc b× tù nhiªn. Xãi mßn ®Êt dÔ x·y ra trong nh÷ng n¨m ®Çu, ¶nh h−ëng ®Õn sinh tr−ëng vμ n¨ng suÊt c©y trång vÒ sau.

• X©y dùng v−ên rõng th−êng Ýt ®−îc c¸c hé nghÌo chÊp nhËn v× chu kú s¶n xuÊt c©y l©m nghiÖp dμi vμ ®Çu t− vèn, lao ®éng cao.

10.2.2.2 V−ên c©y c«ng nghiÖp

V−ên ®−îc trång c¸c loμi c©y c«ng nghiÖp theo h−íng th©m canh. V−ên th−êng cã diÖn tÝch 0,5 ®Õn vμi ha. PhÇn lín diÖn tÝch dμnh cho c©y c«ng nghiÖp kÕt hîp víi c©y ®a môc ®Ých ®Ó che bãng ch¾n giã vμ tËn dông c¸c s¶n phÈm kh¸c. Nhμ ë hoÆc chuång tr¹i vμ v−ên rau qu¶ ë n¬i thÊp h¬n, gÇn hoÆc xa v−ên nh−ng cã ®iÒu kiÖn n−íc vμ ®−êng ®i l¹i thuËn lîi cho sinh ho¹t vμ giao l−u hμng hãa.

Keo dËu

SÇu riªng

Cμ phª

V−ên c©y c«ng nghiÖp ®−îc t¹o lËp theo kiÓu n«ng tr¹i hay rõng ®ån ®iÒn ®Ó kinh doanh nh÷ng s¶n phÈm c©y c«ng nghiÖp cã gi¸ trÞ cao. KÕt cÊu cña v−ên th−êng gåm mét tÇng c©y ®Ó s¶n xuÊt hμng hãa chÝnh vμ mét tÇng c©y cã ý nghÜa sinh th¸i phô trî.

HÖ thèng v−ên c©y c«ng nghiÖp

H×nh 18. HÖ thèng v−ên c©y c«ng nghiÖp chÌ, cμ phª xen c©y ¨n qu¶ vμ c©y rõng

• TÇng c©y kinh tÕ: bao gåm c¸c loμi c©y cμ phª, ca cao, chÌ, cao su, ®iÒu ... ë vïng thÊp h¬n cßn cã hå tiªu, d©u t»m. C©y th−êng ®−îc trång thμnh hμng hoÆc b¨ng theo ®uêng ®ång møc. Gi÷a c¸c hμng c©y trong nh÷ng n¨m ®Çu th−êng ®−îc trång c¸c loμI n«ng nghiÖp ng¾n ngμy nh− lóa, l¹c, c¸c lo¹i ®Ëu ®ç, ít, gõng ... ®Ó tËn dông ®Êt, h¹n chÕ cá d¹i vμ che phñ ®Êt.

• TÇng c©y sinh th¸i: ®−îc trång ®Ó che phñ ®Êt, h¹n chÕ dßng ch¶y bÒ mÆt, che bãng, gi÷ Èm vμ ®iÒu tiÕt n−íc cho c©y trång chÝnh. C¸c loμi c©y th−êng ®−îc sö dông lμ c¸c lo¹i muång, keo, ®Ëu chμm, so ®òa ... Nh÷ng n¨m gÇn ®©y mét sè v−ên hé ®· m¹nh d¹n ®−a c¸c loμi c©y ¨n qu¶ cã gi¸ trÞ nh− sÇu riªng, ch«m ch«m ... c©y ®Æc s¶n nh− quÕ, bêi lêi ...vμo trång kÕt hîp trong c¸c v−ên c©y c«ng nghiÖp ®Ó võa ph¸t huy hiÖu qu¶ sinh th¸i, phßng hé võa t¨ng cao ®¸ng kÓ nguån thu nhËp. §Æc biÖt trong c¸c v−ên trång hå tiªu, mét sè loμi c©y cao, th©n th¼ng, t¸n hÑp, sinh tr−ëng nhanh nh− c©y lßng møc, v«ng, gßn gai, dõa, cau, tr¸m tr¾ng, cãc rõng, so ®o thuyÒn, muång vμng ... ®−îc trång lμm gi¸ b¸m sèng cho hå tiªu.

ë mét sè n¬i ng−êi ta cßn trång muång ®en, keo l¸ trμm, bå kÕt ... víi mËt ®é dμy hoÆc kÕt hîp víi c¸c loμi c©y ®a môc ®Ých kh¸c ®Ó lμm hμng rμo xanh b¶o vÖ chèng gia sóc vμ ch¾n giã.

Lîi Ých:

• ViÖc chän loμi c©y vμ bè trÝ kÕt hîp c¸c loμi víi nhau ®· ®¸p øng ®−îc c¶ hai nhu cÇu vÒ kinh tÕ vμ sinh th¸i mét c¸ch hiÖu qu¶.

• KÕt hîp trång ®−îc c¸c loμi c©y l−¬ng thùc, thøc ¨n gia sóc trong nh÷ng n¨m ®Çu t¹o lËp v−ên ®Ó ®¸p øng nhu cÇu cña ng−êi d©n, ®ång thêi ph¸t huy ®−îc hiÖu qu¶ b¶o tån ®Êt vμ n−íc.

H¹n chÕ:

• §ßi hái cã ®Çu t− lín vÒ vèn lao ®éng vμ kü thuËt v× vËy c¸c n«ng hé Ýt kh¶ n¨ng ¸p dông.

• TËp trung víi quy m« lín dÔ g©y ra dÞch bÖnh trªn diÖn réng, møc ®é rñi ro t−¬ng ®èi cao do gi¸ c¶ c¸c mÆt hμng xuÊt khÈu th−êng biÕn ®éng.

10.2.2.3 V−ên c©y ¨n qu¶

V−ên c©y ¨n qu¶ lμ mét hÖ thèng sö dông ®Êt truyÒn thèng g¾n liÒn víi ®Êt thæ c−. V−ên c©y ¨n qu¶ th−êng cã kÕt cÊu 3 tÇng theo chiÒu th¼ng ®øng ®Ó tËn dông tèi ®a nguån n¨ng l−îng mÆt trêi trªn ®¬n vÞ diÖn tÝch.

• TÇng I: C¸c c©y gç cao, to, −a s¸ng m¹nh vμ cho qu¶ nh− aÇu riªng, dõa, xoμi, mÝt, v¶i, nh·n vv. nh»m che bãng cho nh÷ng loμi c©y bªn d−íi, cung cÊp c¸c s¶n phÈm cã gi¸ trÞ kinh tÕ kh¸c vμ c¶i t¹o ®é ph× ®Êt nhê vËt rông cña chóng.

• TÇng II: C¸c c©y gç cã kÝch th−íc trung b×nh, chÞu bãng, t¸n l¸ rËm, tØa cμnh chËm vμ cho qu¶ nh− M¨ng côt, d©u gia, hång xiªm, cam quýt, na, chanh, æi ...

Chän lo¹i c©y trång cho c¸c tÇng trªn víi nh÷ng ®Æc ®iÓm sau:

- §a dông

- Kh«ng che bãng qu¸ nhiÒu

- HÖ rÔ ¨n s©u nh−ng kh«ng ph¸t triÓn ngang qu¸ m¹nh

- C©y cè ®Þnh ®¹m cμng tèt

- T¸n nhá, th−a, nhÑ

• TÇng III: C¸c c©y cã kÝch th−íc thÊp, nhá, lu«n n»m ë tÇng thÊp, cã kh¶ n¨ng chÞu bãng nh− bßng bon, chuèi, me rõng, ca cao, d©u t©y, døa, hå tiªu, s¾n d©y vv. Däc bê kªnh, m−¬ng c¸c loμi c©y ®a dông nh− dõa, phi lao, ®iÒn thanh ®−îc trång ®Ó kÕt hîp lÊy qu¶, cñi ®un, lμm nÊm, lÊy hoa lμm thøc ¨n hoÆc kÕt hîp nu«i ong. D−íi kªnh m−¬ng trång c¸c loμi khoai n−íc vμ nu«i th¶ c¸c lo¹i c¸ ¨n t¹p nh− c¸ tra, c¸ tr«i, r« phi ...

Lîi Ých:

• V−ên c©y ¨n qu¶ th−êng ®−îc t¹o lËp theo cÊu tróc nhiÒu tÇng, rËm, kÝn t¸n th−êng xanh. Do vËy ®· sö dông mét c¸ch cã hiÖu qu¶ ®Êt canh t¸c, b¶o vÖ vμ c¶i thiÖn m«i tr−êng sinh th¸i, t¹o nªn ®−îc c¶nh quan t−¬i ®Ñp.

H×nh 19. HÖ thèng v−ên c©y ¨n qu¶

Lîi

H×nh 19. HÖ thèng v−ên c©y ¨n qu¶

• §a d¹ng ho¸ c¸c loμi c©y trång, cung cÊp s¶n phÈm hμng ho¸ vμ h¹n chÕ c¸c rñi ro vÒ sinh häc vμ thÞ tr−êng.

H¹n chÕ

• NÕu chän vμ bè trÝ c©y trång kh«ng phï hîp cã thÓ dÉn ®Õn hiÖu t−îng canh tr¹nh vÒ ¸nh s¸ng, chÊt dinh d−ìng vμ n−íc trong ®Êt còng nh− c¸c chÊt k×m h·m sinh tr−ëng (phytonxÝt)

• §ßi hái ®Çu t− lín, kÓ c¶ c«ng lao ®éng.

• Kü thuËt g©y trång kh¸ phøc t¹p, ®ßi hái ph¶i cã kinh nghiÖm. H¹n chÕ ë vïng cao.

10.2.2.4 HÖ thèng v−ên ao chuång (VAC)

ViÕt t¾t VAC theo ba ch÷ c¸i ®Çu cña tiÕng ViÖt lμ lμm v−ên (V) ®Ó trång c©y kÕt hîp víi ao (A) ®Ó nu«i trång thñy s¶n vμ (C) lμ ch¨n nu«i gia sóc, gia cÇm.

HÖ thèng VAC th−êng gÆp ë c¶ vïng ®ång b»ng, trung du vμ vïng cao ë ViÖt Nam. §Æc ®iÓm cña hÖ thèng VAC lμ:

- §Êt phï sa kh«ng bÞ ngËp n−íc hoÆc ®−îc ®¾p cao tr¸nh óng n−íc trong mïa m−a.

- §Êt b»ng hoÆc dèc nhÑ ë c¸c ch©n ®åi nói, cã ®ñ nguån n−íc cho sinh ho¹t vμ s¶n xuÊt.

- DiÖn tÝch: phæ biÕn lμ 500-1000 m2 cho mçi hé, cã n¬i lªn ®Õn 2000-5000 m2 trong ®ã diÖn tÝch lμm nhμ ë, chuång tr¹i vμ ao chiÕm tõ 200-300 m2 phÇn ®Êt cßn l¹i ®Ó lμm v−ên.

- V−ên th−êng cã nhiÒu tÇng: + TÇng trªn th−êng lμ c¸c loμi c©y th©n gç ®a dông sèng l©u n¨m hay c©y ¨n qu¶ cã t¸n l¸ cao, réng vμ −a s¸ng. C¸c loμI c©y ®−îc trång phæ biÕn trong v−ên hé cã ®Õn 30 - 40 loμi, hay gÆp nhÊt lμ mÝt, v¶i, nh·n, xoμi, ch«m ch«m, cam, b−ëi, vó s÷a, tr¸m ... + TÇng d−íi cã c¸c c©y lÊy qu¶, cñi hoÆc lμm d−îc liÖu, h−¬ng liÖu vμ chóng th−êng cã kh¶ n¨ng chÞu bãng vμ −a Èm. TÇng nμy cã thÓ cã rÊt nhiÒu loμi, phæ biÕn nhÊt cã døa, gõng, nghÖ, ít, dong riÒng, ... Ngoμi ra, trong v−ên nhμ còng cã dμnh ra nh÷ng ®¸m ®Êt nhá lμm v−ên rau xanh víi nhiÒu loμi kh¸c nhau ®Ó phôc vô cho b÷a ¨n vμ cuéc sèng hμng ngμy cho gia ®×nh nh−: rau muèng, rau ngãt, c¸c lo¹i c¶i, su hμo, b¾p c¶i, xμ l¸ch, cμ chua, ít, tái, hμnh, rau th¬m, rau mïi, hóng, mïi tμu, rau ngæ, th×a l×a, tÝa t«, kinh giíi, ®inh l¨ng, b¹c hμ, h−¬ng nhu ...

+ MÆt n−íc ®−îc th¶ c¸c loμi bÌo lôc b×nh, bÌo c¸i, bÌo hoa d©u vμ c¸c loμi rau muèng

...

- Ao còng ®−îc sö dông theo nhiÒu tÇng nh−:

+ Bªn trªn mÆt n−íc ®−îc tËn dông lμm giμn cho c¸c lo¹i bÇu, bÝ, m−íp, ®Ëu v¸n, thiªn lý ...leo b¸m.

+ Ven bê ao trång c¸c rau chÞu ngËp nh− rau muèng, däc mïng, khoai n−íc ...

+ Bê ao trång c¸c lo¹i cñ tõ, khoai lang, khoai m«n, l¹c ...

- Chuång th−êng cã hai lo¹i:

+ Chuång lín nu«i c¸c lo¹i ®¹i gia sóc nh− heo, tr©u, bß ®−îc x©y thμnh hai ng¨n, mét ng¨n ®Ó nu«i vμ mét ng¨n ®Ó chøa thøc ¨n thõa vμ ph©n.

+ Chuång nhá ®Ó nu«i c¸c lo¹i gia cÇm nh− gμ, vÞt, ngan, ngçng ...

H×nh 20. HÖ thèng V−ên (cid:31) Ao (cid:31) Chuång (VAC)

§Æc biÖt xung quanh v−ên ao chuång nhμ nμo còng cã mét hμng rμo xanh bao bäc ®Ó b¶o vÖ. Hμng rμo xanh còng th−êng cã kÕt cÊu hai tÇng, gåm nh÷ng loμi c©y ®a t¸c dông lÊy gç, cñi vμ c¸c l©m ®Æc s¶n kh¸c. Th−êng gÆp c©y tÇng trªn cã c¸c loμi nh− xoan, g¹o, phi lao, b¹ch ®μn, bå kÕt ... tÇng d−íi lμ c¸c loμi m©y, d©u ...

+D−íi n−íc nu«i c¸c lo¹i thñy s¶n, cã gÇn 20 loμi c¸, Õch, t«m, cua ®· ®−îc sö dông, phæ biÕn nhÊt lμ c¸c loμi c¸ tr¾m, tr«i, r« phi, mÌ ...

Lîi Ých:

• VAC lμ mét hÖ sinh th¸i hoμn chØnh vμ thèng nhÊt. C¸c thμnh phÇn trong trong hÖ thèng nμy cã mèi quan hÖ qua l¹i nh− v−ên trång c©y võa ®Ó lÊy s¶n phÈm dïng cho ng−êi, võa t¹o thøc ¨n ch¨n nu«i vμ thñy s¶n d−íi ao, ®ång thêi ®Ó b¶o tån ®Êt vμ n−íc; chuång ®Ó ch¨n nu«i lÊy thÞt, lÊy ph©n bãn cho c©y vμ lμm thøc ¨n cho c¸; vμ sau cïng ao kh«ng chØ ®Ó nu«i trång thñy s¶n mμ cßn lμ n¬i dù tr÷ nguån n−íc t−íi cho c©y trong v−ên vμ lμm vÖ sinh cho vËt nu«i.

• VAC lμ mét hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp cã hiÖu qu¶ vÒ sö dông kh«ng gian vμ c¸c tÇng ®Êt. Nã kh«ng chØ gióp cho mçi gia ®×nh s¶n xuÊt ra l−¬ng thùc, thùc phÈm t¨ng nguån dinh d−ìng cho b÷a ¨n hμng ngμy mμ cßn cung cÊp cñi ®un, c¸c nguyªn liÖu ®Ó ph¸t triÓn c¸c nghÒ thñ c«ng truyÒn thèng, t¨ng nguån vui, gi¶i trÝ th«ng qua lao ®éng vμ tiÕp xóc víi thiªn nhiªn.

H¹n chÕ

• §ßi hái n«ng d©n ph¶i cã kinh nghiÖm vμ kü n¨ng tæng hîp vÒ trång trät, ch¨n nu«i vμ thñy s¶n.

• DiÖn tÝch ®Êt hÑp lμ mét h¹n chÕ ®Ó ph¸t triÓn VAC theo h−íng hμng ho¸.

2.2.2.5. HÖ thèng Rõng v−ên ao chuång (RVAC)

- B¶o vÖ rõng vμ ®ång cá

-C©y l−¬ng thùc: lóa ®åi, s¾n, ng«, khoai -C©y rõng: Keo -C©y c«ng nghiÖp: chÌ, cμ phª ... -C©y ¨n qu¶ -§ång cá

-§Êt thæ c−: Nhμ, v−ên, bÕp, chuång tr¹i. -Rau xanh -C©y ¨n qu¶ -Lóa, ng« -c¸c lo¹i ®Ëu ®ç H×nh 21. HÖ thèng Rõng

V−ên Ao Chuång (RVAC) t¹i ViÖt Nam

HÖ thèng nμy thùc chÊt lμ hÖ thèng VAC c¶i tiÕn vμ ®· ®−îc ph¸t triÓn kh¸ l©u t¹i mét sè ®Þa ph−¬ng vïng ®åi nói, trong ®ã cã sù kÕt hîp gi÷a rõng, v−ên c©y ¨n qu¶, ao c¸ vμ vËt nu«i. C¸c nh©n tè ¶nh h−ëng ®Õn chän loμi c©y trång lμ:

- §iÒu kiÖn ®Êt ®ai, khÝ hËu n¬i g©y trång.

- §iÒu kiÖn kinh tÕ, nhu cÇu vμ nguån lao ®éng cña n«ng hé.

- Kü n¨ng vμ kiÕn thøc cña ng−êi d©n.

- ThÞ tr−êng tiªu thô s¶n phÈm t¹i ®Þa ph−¬ng.

Lîi Ých

• BÒn v÷ng vÒ mÆt sinh th¸i vμ kinh tÕ

• Cã kh¶ n¨ng chèng chÞu vμ gi¶m c¸c rñi ro vÒ sinh häc vμ kinh tÕ

• Gia t¨ng mèi quan t©m cña ng−êi d©n ®Õn qu¶n lý b¶o vÖ rõng.

• Gãp phÇn duy tr× vμ b¶o vÖ ®−îc tÝnh ®a d¹ng sinh häc.

• Gi¶m søc Ðp cña viÖc gia t¨ng d©n sè lªn viÖc sö dông c¸c nguån tμi nguyªn thiªn nhiªn.

• T¨ng ®−îc s¶n phÈm cÇn dïng hμng ngμy, cñi ®un, thøc ¨n, sinh tè ..., t¹o thªm viÖc lμm, tËn dông ®−îc mäi nguån lao ®éng ë n«ng th«n.

• Gi÷ g×n ®−îc c©n b»ng sinh th¸i ®¶m b¶o cho sù ph¸t triÓn æn ®Þnh l©u bÒn.

H¹n chÕ

• ThiÕu c¸c kiÕn thøc vÒ kü thuËt vμ tμi ch¸nh

• ThiÕu c¬ së h¹ tÇng ë vïng s©u vïng xa ®· c¶n trë sù nh©n réng vμ ph¸t triÓn cña hÖ thèng

• QuyÒn sö dông ®Êt ch−a râ rμng vμ ®¸p øng kÞp thêi

2.2.2.6 HÖ thèng Rõng - hoa mμu - lóa n−íc

HÖ thèng nμy th−êng ®−îc x©y dùng ë c¸c khu vùc c¶nh quan ®åi nói réng lín. Rõng tù nhiªn hay rõng trång ë ®Ønh ®åi ®−îc qu¶n lý bëi l©m tr−êng hoÆc céng ®ång ®Þa ph−¬ng. Th«ng th−êng, mét hÖ thèng thñy lîi ®−îc x©y dùng ®Ó ®−a n−íc t−íi vÒ trång rau mμu trªn ruéng bËc thang vμ canh t¸c lóa n−íc ë thung lñng.

¦u ®iÓm:

• ViÖc s¾p xÕp theo kh«ng gian gi÷a c¸c thμnh phÇn rõng, mμu vμ lóa n−íc gióp chóng cã mèi quan hÖ t−¬ng hç lÉn nhau, nhê vËy c¶ khu vùc ®−îc qu¶n lý sö dông ®Êt mét c¸ch thÝch hîp.

• T¹o nªn mét hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp sö dông ®Êt bÒn v÷ng trªn toμn c¶nh quan cña khu vùc.

• §a d¹ng hãa c¸c s¶n phÈm ®Þa ph−¬ng vμ t¨ng c−êng kh¶ n¨ng b¶o tån ®Êt vμ n−íc.

H¹n chÕ:

• HÖ thèng cÇn mèi liªn hÖ vμ hîp t¸c tèt gi÷a n«ng d©n, hîp t¸c x· vμ c¬ quan l©m nghiÖp hoÆc c¸c nhãm céng ®ång qu¶n lý rõng víi c¸c nhãm së thÝch kh¸c.

NhËn ®Þnh vÒ c¸c hÖ thèng nhiÒu tÇng truyÒn thèng:

• C¸c céng ®ång d©n téc ®Þa ph−¬ng th−êng xem vμ ®¸nh gi¸ rõng mét c¸ch tæng hîp chø kh«ng chØ quan t©m vμo c©y gç, kh¸c víi c¸c nhμ l©m nghiÖp chØ chó ý vμo c¸c loμi c©y cã gi¸ trÞ kinh tÕ dÉn ®Õn ®éc canh trong trång rõng vμ trång trät. V× thÕ, ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng qu¶n lý rõng tæng hîp theo gi¸ trÞ nhiÒu mÆt cña nã.

• C¸c hÖ thèng nμy cã møc ®a d¹ng sinh häc cao v× ®ã lμ biÖn ph¸p nh»m lμm gi¶m ®i sù rñi ro trong s¶n xuÊt ®ång thêi ®¶m b¶o ®−îc an toμn l−¬ng thùc t¹i chæ. Tuy vËy, hÖ thèng vÉn ch−a quan t©m nhiÒu ®Õn c¸c loμi c©y ®a dông. §iÒu nμy cÇn ®−îc chóng ta quan t©m h¬n ®Ó nghiªn cøu vμ ph¸t triÓn c¸c loμi c©y trªn ®Ó giíi thiÖu cho c¸c c− d©n ®Þa ph−¬ng.

H×nh 22. HÖ thèng canh t¸c theo ®−êng ®ång møc trªn ®Êt dèc

C©u hái th¶o luËn:

1. Tr×nh bμy vμ ph©n tÝch −u ®iÓm/ h¹n chÕ cña c¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp b¶n ®Þa cã t¹i ®Þa ph−¬ng mμ Anh (ChÞ ) biÕt?

Bμi 8. C¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp c¶i tiÕn

Môc tiªu: §Õn cuèi bμi häc, sinh viªn cã kh¶ n¨ng:

• M« t¶ mét sè hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp ®−îc ®−a vμo ¸p dông ë ViÖt Nam vμ khu vùc

• Ph©n tÝch c¸c lîi Ých/ −u ®iÓm vμ h¹n chÕ cña c¸c hÖ thèng

C¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp c¶i tiÕn th−êng ®−îc ph¸t triÓn vμ giíi thiÖu cho mét vïng nμo ®ã bëi c¸c nhμ kü thuËt bªn ngoμi, v× thÕ nã kh¸c víi c¸c hÖ thèng truyÒn thèng ®−îc ph¸t triÓn do chÝnh n«ng d©n t¹i ®Þa ph−¬ng. C¸c hÖ thèng c¶i tiÕn th−êng ®¬n gi¶n h¬n vÒ mÆt sè loμi c©y trång vμ møc ®é ®a d¹ng sinh häc so víi c¸c hÖ thèng truyÒn thèng. H¬n n÷a, ®©y lμ nh÷ng hÖ thèng kü thuËt sö dông ®Êt míi ®−îc ¸p dông t¹i mét ®Þa ®iÓm nμo ®ã ch−a tr·i qua thö nghiÖm l©u dμi nªn sù bÒn v÷ng cña nã cÇn ®−îc xem xÐt cÈn thËn ®Ó ph¸t triÓn trªn diÖn réng. HiÖn nay t¹i ViÖt Nam còng nh− c¸c n−íc ë vïng §N¸ cã rÊt nhiÒu hÖ thèng kü thuËt NLKH sö dông ®Êt c¶i tiÕn ®−îc giíi thiÖu ®Ó ¸p dông. MÆc dÇu c¸c kü thuËt nμy ®· vμ ®ang chøng tá kh¶ n¨ng ph¸t triÓn tèt khëi ®Çu, nh−ng chóng ta cÇn nghiªn cøu vμ theo dái chi tiÕt h¬n, ®Æc biÖt lμ c¸c ®iÓm m¹nh, yÕu, c¬ héi vμ ®e do¹ cña chóng ®Ó cã thÓ nh©n réng vμ ¸p dông l©u dμi. Mét sè c¸c hÖ thèng c¶i tiÕn sÏ ®−îc ph©n tÝch vμ ®¸nh gi¸ sau.

11 HÖ thèng canh t¸c xen theo b¨ng

Canh t¸c theo b¨ng nãi chung vμ canh t¸c theo ®−êng ®ång møc trªn ®Êt dèc lμ hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp ®−îc giíi thiÖu vμ trë nªn phæ biÕn ë n−íc ta trong vßng 10 trë l¹i ®©y.

H×nh 23. Trång xen theo b¨ng

Kh¸i

1.1 niÖm

t¸c Canh xen theo b¨ng lμ mét hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp bao gåm viÖc trång c¸c lμm hμng c©y (th−êng ranh theo h−íng §«ng-T©y) vμ canh t¸c hoa mμu ë ®−êng b¨ng gi÷a hai hμng ranh. C¸c hμng ranh th−êng réng mét mÐt, ®−îc cÊu t¹o bëi mét hoÆc hai hμng c©y th©n gç ®a niªn vμ ®Þnh kú ®−îc c¾t tØa ®Ó tr¸nh che bãng c©y hoa mμu. C©y trång trªn hμng ranh cã nhiÖm vô t¹o m«i tr−êng thuËn lîi cho hoa mμu sinh tr−ëng tèt h¬n, cung cÊp chÊt h÷u c¬ cho ®Êt nhê vμo vËt rông cña chóng ®ång thêi s¶n xuÊt gç, cñi vμ c¸c c«ng dông kh¸c cho n«ng tr¹i.

NÕu ph¸t triÓn kü thuËt nμy trªn ®Êt dèc cña c¸c vïng ®åi nói th× nã ®−îc gäi lμ: “Kü thuËt canh t¸c n«ng l©m kÕt hîp trªn ®Êt dèc” viÕt t¾t lμ S.A.L.T 1 (Sloping Agricultural Land Technology). Tr−êng hîp nμy, hμng c©y lμm ranh ®−îc bè trÝ trång theo ®−êng ®ång møc vμ kho¶ng c¸ch cña 2 hμng thay ®æi theo ®é dèc cña ®åi dèc nh−ng chØ giíi h¹n gi÷a 2 ®Õn 6 m. §Æc ®iÓm c¬ b¶n cña viÖc trång hμng ranh theo ®−êng ®ång møc lμ h¹n chÕ xãi mßn ®Êt, l−u

(cid:198)H μ ng ranh

Hoa mμu

gi÷ l¹i l−îng ®Êt mÆt bÞ cuèn tr«i t¹i ch©n c¸c hμng c©y, lμm gi¶m vËn tèc cña dßng ch¶y bÒ mÆt vμ quan träng nhÊt lμ cung cÊp phÈm vËt xanh c¾t ®−îc cho ®Êt ®Ó phôc håi vμ gi÷ g×n ®é ph× cña ®Êt. Sau vμi n¨m hÖ thèng sÏ h×nh thμnh dÇn c¸c bËc thang.

H×nh 24. HÖ thèng canh t¸c xen theo b¨ng - SALT 1

1.2. §Æc ®iÓm cña hÖ thèng

HÖ thèng canh t¸c trªn ®Êt dèc (SALT1) ®−îc x©y dùng dùa trªn c¸c ®Æc ®iÓm sau:

- Canh t¸c theo ®−êng ®ång møc trªn ®Êt dèc víi c«ng cô ®o ®¹c ®¬n gi¶n phï hîp víi ®iÒu kiÖn cña vïng s©u vïng xa lμ khung ch÷ A.

H×nh 25. Khung ch÷ A

®Ó ®o ®−êng ®ång møc

- Chän c¸c loμi c©y hä ®Ëu cè ®Þnh ®¹m ®Ó ®ång møc. Tiªu chÝ ®Ó chän lùa trång trªn hμng ranh c©y hä ®Ëu lμ dÔ sèng, sinh tr−ëng nhanh, trång ®−îc b»ng h¹t, nÈy chåi tèt sau khi c¾t tØa vμ kh«ng c¹nh tranh víi hoa mμu.

- Ph¶i ¸p dông triÖt ®Ó kü thuËt lu©n canh vμ xen canh khi canh t¸c hoa mμu n«ng nghiÖp gi÷a hai hμng ranh c©y xanh.

- §a d¹ng ho¸ tÇng t¸n b»ng c¸ch trång xen c©y n«ng nghiÖp l©u n¨m (trång mét b¨ng c©y l©u n¨m kÕ tiÕp ba b¨ng trång hoa mμu) hay c©y rõng bao quanh khu vùc canh t¸c.

1.3. §iÒu kiÖn ®Ó x©y dùng thμnh c«ng kü thuËt SALT 1

C¸c kÕt qu¶ ®Çu tiªn cña viÖc dÉn nhËp nhiÒu n¬i ë ViÖt Nam ®· cho thÊy muèn x©y dùng thμnh c«ng kü thuËt nμy cÇn:

- Chän ®óng loμi c©y hä ®Ëu trång trªn c¸c ®−êng ranh ®ång møc

- Ph¶i gieo h¹t c©y nμy cμng dμy cμng tèt vμ theo hμng ®«i song song víi nhau

- Ph¶i ®Þnh kú c¾t tØa hμng ranh xuèng thÊp h¬n 0,8 m ®Ó hoa mμu nhËn ®ñ ¸nh s¸ng vμ dïng phÈm vËt c¾t nμy bãn tñ vμo ®Êt ®ang canh t¸c

- CÇn gieo h¹t c¸c c©y lμm hμng ranh ®óng thêi vô vμo ®Çu mïa m−a.

Lîi Ých

Kü thuËt SALT mang ®Õn mét sè lîi Ých sau:

• B¶o tån ®Êt vμ n−íc trªn ®Êt dèc: c¸c hμng c©y ranh hä ®Ëu vμ hoa mμu ®−îc canh t¸c theo ®−êng ®ång møc ®· kiÓm so¸t sù xãi mßn ®Êt do n−íc. NhiÒu thÝ nghiÖm (Cuevas vμ Samson, 1982 t¹i Makiling; Lasco R, 1987 t¹i Jalajala; Rijal vμ Tepatiya, 1984 t¹i Bicol) ®· chøng minh r»ng sù hiÖn diÖn cña c¸c ®−êng ranh lμm gi¶m mét c¸ch cã ý nghÜa møc ®é xãi mßn vμ gi¶m t−¬ng ®èi h¬n ®èi víi l−îng n−íc ch¶y bÒ mÆt. ThÝ nghiÖm kh¸c cña Lasco ®· chøng minh r»ng trong m« h×nh SALT 1 víi c©y hμng ranh lμ keo dËu l−îng ®Êt bÞ xãi mßn kh«ng kh¸c biÖt cã ý nghÜa víi c¸c nghiÖm thøc trång c¸c loμi hoa mμu kh¸c nhau nªn n«ng d©n cã thÓ chän lùa bÊt kú lo¹i hoa mμu nμo ®Ó canh t¸c. Watson vμ Laquihon ®Ò nghÞ trång hμng ranh gåm hai hμng c©y nh»m t¨ng hiÖu qu¶ gi¶m l−îng xãi mßn. MÆc dÇu vÉn cßn cã nhiÒu ý kiÕn kh¸c vÒ ®iÓm lîi Ých nμy nh− nhËn xÐt r»ng canh t¸c xen theo b¨ng mét m×nh nã kh«ng ®ñ ®Ó gi¶m hiÖu qu¶ l−îng n−íc ch¶y trªn bÒ mÆt ®Êt còng nh− l−îng ®Êt bÞ xãi mßn, hoÆc trong ph¹m vi réng th× canh t¸c xen b¨ng theo ®−êng ®ång møc mét m×nh kh«ng ®ñ ®Ó b¶o vÖ cã hiÖu qu¶ c¶ vïng l−u vùc n−íc nh− th¶m thùc vËt rõng nhiÖt ®íi, nh−ng ®a sè mäi ng−êi ®Òu ®ång ý cho r»ng c¸c ®−êng ranh cã kh¶ n¨ng gi¶m thiÓu l−îng xãi mßn ®¸ng kÓ. §iÒu nμy ®−îc x¸c nhËn qua hiÖn t−îng c¸c bËc thang tù h×nh thμnh sau khi m« h×nh SALT 1 ®−îc x©y dùng vμi n¨m.

+ Sö dông l¸ c©y keo dËu lμm chÊt tñ ®· gia t¨ng ®¸ng kÓ møc gi÷ n−íc cña ®Êt mÆt, gia t¨ng l−îng n−íc h÷u hiÖu cho c©y trång gãp phÇn t¨ng n¨ng suÊt hoa mμu vμo cuèi mïa m−a. + Sö dông c¸c phÈm vËt c¾t tõ hμng ranh lμm gia t¨ng hμm l−îng chÊt h÷u c¬ trong ®Êt, thóc ®Èy ho¹t ®éng cña c¸c vi sinh vËt ®Êt, t¹o nªn líp che tñ bÒ mÆt chèng l−îng bèc tho¸t h¬i n−íc, vμ c¶i t¹o ®−îc lý tÝnh cña ®Êt.

• Phôc håi ®é ph× cña ®Êt: mét lo¹t thÝ nghiÖm canh t¸c xen theo b¨ng ®−îc tiÕn hμnh ë Nigeria (Kang et al, 1984, 1985) cho thÊy nh− sau:

+ Víi sù ®ãng gãp c¸c l−îng c¾t tØa tõ hμng ranh c©y ranh ®ång møc ®Êt sÏ ®−îc cung cÊp trë l¹i chÊt dinh d−ìng vμ c¸c chØ tiªu ho¸ tÝnh ®Êt nh− kh¶ n¨ng trao ®æi c¸c cation trong ®Êt, hμm l−îng phÇn tr¨m badê trong ®Êt cao h¬n.

NhiÒu kÕt qu¶ thÝ nghiÖm kh¸c còng chøng tá lîi Ých trªn nh− mét hÖ thèng canh t¸c xen theo b¨ng víi c©y keo dËu chñng K - 28 trªn ®Êt c¸t Entisol, kho¶ng c¸ch hμng ranh 4 m ®· s¶n xuÊt ®−îc 15 ®Õn 20 tÊn l¸ t−¬i (t−¬ng ®−¬ng 5 ®Õn 6,5 tÊn chÊt kh«) trªn mét ha, víi sè lÇn c¾t 5 lÇn/ n¨m. Theo Watson vμ Laquihon ë Bansalan Min®anao, Philippin vËt liÖu c¾t tõ c©y keo dËu trong m« h×nh SALT 1 ®· s¶n xuÊt ®Õn 20,37 tÊn /ha/ n¨m cμnh l¸ t−¬i, t−¬ng ®−¬ng víi:

292Kg N, 344 Kg P2O5 vμ 123 Kg K2O. ë Visca sö dông vËt liÖu tñ tõ c©y anh ®μo gi¶ (Gliricidia sepium) trong m« h×nh canh t¸c xen theo b¨ng víi lóa ®· gia t¨ng ®é pH ®Êt, hμm l−îng chÊt h÷u c¬, l©n vμ kali (Gonzal vμ Raros, 1987). ViÖc sö dông vËt liÖu c¾t tØa c¸c loμi c©y anh ®μo gi¶ (Gliricidia sepium), keo dËu (Leucaena leucocephala), so ®òa (Sesbania grandiflora) ...ë mét sè khu thö nghiÖm ®· cã ¶nh h−ëng c¶i thiÖn vÒ c¸c tÝnh chÊt cña ®Êt vμ n¨ng suÊt cña hoa mμu trång xen (Lasco, 1991).

• N¨ng suÊt vμ thu nhËp cña n«ng tr¹i:

MÆc dÇu diÖn tÝch ®Êt dμnh ®Ó canh t¸c hoa mμu sÏ gi¶m ®i 20% do x©y dùng c¸c hμng c©y ranh nh−ng vÒ l©u dμi n¨ng suÊt hoa mμu sÏ æn ®Þnh vμ t¨ng dÇn. ThÝ dô ë Cebu, Philipin n¨ng suÊt ng« ®−îc ghi nhËn t¨ng tõ 300 lªn ®Õn 1500kg h¹t/ ha do ®é ph× cña ®Êt ®−îc c¶i thiÖn vμ gi¶m xãi mßn ®Êt sau 4 n¨m x©y dùng kü thuËt nμy. C¸c kÕt qu¶ kh¸c tõ Philippin còng cho biÕt n¨ng suÊt ng« t¨ng lªn gÊp bèn lÇn (tõ 500 lªn 2000kg/ ha) víi kü thuËt trång xen theo b¨ng. So s¸nh s¶n l−îng hoa mμu ë n¬i sö dông thuÇn l¸ c©y keo dËu lμm ph©n xanh ®· cho thÊy n¨ng suÊt t¨ng gÊp ®«i so víi n¬i kh«ng bãn ph©n (2,7 tÊn/ ha so víi 1,3 tÊn/ ha). T¹i Jalajala, Rizal, Rodel Lasco, 1987 ®· tiÕn hμnh nghiªn cøu cho biÕt n¨ng suÊt cña s¾n 7,95 tÊn/ ha vμ ®Ëu phông 810,8 Kg/ ha ë n¬i canh t¸c theo b¨ng mÆc dï vÉn ¸p dông c¸c kü thuËt canh t¸c truyÒn thèng cña ng−êi d©n téc t−¬ng ®−¬ng víi n¨ng suÊt b×nh qu©n cña hai loμi hoa mμu nμy t¹i c¸c n¬i canh t¸c th©m canh.

XÐt vÒ thu nhËp cña n«ng tr¹i, khëi ®Çu thu nhËp gi¶m do diÖn tÝch canh t¸c gi¶m, tuy nhiªn thu nhËp sÏ t¨ng dÇn do ®é ph× cña ®Êt ®−îc c¶i thiÖn theo thêi gian.

So víi c¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp kh¸c, kü thuËt canh t¸c xen theo b¨ng Ýt g©y thay ®æi ®Õn c¸c c¸ch canh t¸c cña n«ng d©n, trõ viÖc ®−a vμo g©y trång c¸c hμng ranh, n«ng d©n vÉn tiÕp tôc canh t¸c nh− cò.

H¹n chÕ

Tuy nhiªn hÖ thèng canh t¸c trªn ®Êt dèc vÉn cßn cã nh÷ng ®iÓm khã kh¨n cÇn kh¾c phôc nh−:

-Trång c¸c hμng ranh trªn ®Êt ch¾c ch¾n sÏ ¶nh h−ëng ®Õn s¶n l−îng hoa mμu, do chóng chiÕm kho¶ng 20% diÖn tÝch canh t¸c.

- C©y trång trªn ®−êng ®ång møc cã thÓ c¹nh tranh vÒ ¸nh s¸ng, n−íc vμ chÊt dinh d−ìng trong ®Êt ¶nh h−ëng ®Õn sinh tr−ëng cña c©y hoa mμu.

- Mét sè loμi c©y trång (nh− c©y keo dËu) th−êng t¹o ra c¸c chÊt kh¸ng hãa häc khi vËt rông cña chóng bÞ ph©n hñy hay rÔ c©y tiÕt ra c¸c chÊt c¶n nÈy mÇm g©y ¶nh h−ëng lín ®Õn sù ph¸t triÓn cña c¸c loμi thùc vËt kh¸c kÓ c¶ hoa mμu.

- HiÖu qu¶ cña kü thuËt nμy ®èi víi c¶i thiÖn ®é ph× cña ®Êt chØ ®−îc thÊy sau mét thêi gian (Ýt ra lμ 4 n¨m) nªn Ýt thuyÕt phôc ng−êi n«ng d©n nghÌo thiÕu ®Êt canh t¸c.

- Ngoμi ra, vÊn ®Ò quyÒn canh t¸c trªn ®Êt l©u dμi cã ¶nh h−ëng ®Õn sù chÊp nhËn cña n«ng d©n víi kü thuËt nμy.

- VÒ mÆt kü thuËt, hÖ thèng canh t¸c xen tèn c«ng lao ®éng ®Ó c¾t xÐn hμng ranh (Ýt nhÊt lμ 4 lÇn trong mét n¨m) vμ l−îng h¹t c©y hμng ranh cÇn ®Ó x©y dùng hÖ thèng còng rÊt lín v−ît qu¸ kh¶ n¨ng thu h¸i vμ thu mua cña n«ng d©n nghÌo. Celestion, 1985 ®· −íc l−îng r»ng cÇn tõ 8 ®Õn 15 ngμy c«ng lao ®éng vμ 2 ngμy c«ng dïng tr©u bß cμy cho mét hecta ®Ó x©y dùng hÖ thèng canh t¸c theo b¨ng b»ng c©y keo dËu. Nh÷ng ®Çu t− nμy cÇn ®−îc

®¸nh gi¸ do thêi gian tiÕn hμnh x©y dùng vμo ®Çu mïa m−a trïng víi thêi gian canh t¸c hoa mμu. ViÖc tèn nhiÒu c«ng lao ®éng th−êng lμm n¶n lßng n«ng d©n ¸p dông kü thuËt nμy.

V× vËy hÖ thèng kü thuËt nμy chØ ®−îc xem nh− lμ mét biÖn ph¸p kü thuËt ®Ó kh«i phôc l¹i ®Êt sau n−¬ng rÉy hay ®Êt canh t¸c trªn ®åi nói ®ang bÞ tho¸i ho¸, chø kh«ng thÓ thay thÕ cho c¸c hÖ thèng rõng dμy tù nhiªn hay c¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp nhiÒu tÇng.

1.4. §iÒu kiÖn ®Ó ¸p dông

Canh t¸c xen theo b¨ng lμ kü thuËt kh¶ thi ®Ó æn ®Þnh vμ gióp s¶n xuÊt bÒn v÷ng ë vïng cao thÝch hîp cho s¶n xuÊt lóa, ng«, vμ rau c¶i, n¬i mμ ®Êt dÔ suy tho¸i do xãi mßn. ViÖc ®−a kü thuËt trång xen theo b¨ng cã thÓ lμm gi¶m ngay l−îng xãi mßn trong vßng tõ mét ®Õn vμi ba n¨m vμ gióp æn ®Þnh l¹i søc s¶n xuÊt cña n«ng tr¹i. MÆc dï ®¹t hiÖu qu¶ trªn, song kh«ng nªn xem kü thuËt canh t¸c xen theo b¨ng lμ b−íc cuèi cïng cña sù ph¸t triÓn n«ng tr¹i vïng cao. Lý t−ëng h¬n lμ nªn tiÕn ®Õn mét hÖ thèng hçn giao c©y l©u n¨m vμ hoa mμu nh− hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp nhiÒu tÇng ®Ó t¹o nªn sù bÒn v÷ng l©u dμi cho hÖ thèng s¶n xuÊt dùa trªn cÊu tróc ®a loμi, nhiÒu tÇng t¸n nh− rõng m−a nhiÖt ®íi. Do vËy, canh t¸c xen theo b¨ng ®−îc xem nh− lμ mét kiÓu canh t¸c chuyÓn tiÕp tiÕn tíi mét th¶m c©y th−êng trùc ë vïng cao. Thêi ®iÓm ®óng ®Ó tiÕn hμnh kü thuËt nμy sÏ thay ®æi tïy theo ®iÒu kiÖn hoμn c¶nh cña n«ng d©n ë mçi ®Þa ph−¬ng v× ®a sè hä ph¶i kÐo dμi canh t¸c hoa mμu liªn tôc do nhu cÇu cÊp thiÕt cña hä.

Jane Carter (Agroforestry Today sè 2/1996) ®· nhËn ®Þnh: “ Trong hai thËp niªn võa qua, cã nhiÒu c¸c nghiªn cøu khoa häc quan t©m ®Õn canh t¸c xen theo b¨ng vμ xem nã nh− lμ mét kü thuËt th©m canh, bÒn v÷ng nh»m c¶i thiÖn tÇng líp n«ng d©n nghÌo ë vïng cao. MÆc dï ®· cã nhiÒu c«ng søc vμ tiÒn cña bá ra ®Ó nghiªn cøu vμ chuyÓn giao kü thuËt nμy cho n«ng d©n ë nhiÒu n−íc, ®Õn nay phÇn lín hä ®· nhËn thÊy r»ng kü thuËt nμy cßn cã nhiÒu giíi h¹n ®Ó ®¹t ®−îc c¸c mong −íc trªn. C¸c giíi h¹n chñ yÕu cña kü thuËt nμy n¶y sinh c¶ trong c¸c ®iÒu kiÖn tù nhiªn lÉn d©n sinh kinh tÕ x· héi ¶nh h−ëng ®Õn møc ®é tiÕp nhËn cña ng−êi n«ng d©n. C¸c yÕu tè ®Ó ¸p dông nh− sau:

• C¸c ®Æc ®iÓm tù nhiªn:

- ¦u tiªn cho vïng s¶n xuÊt ng«.

- §Êt canh t¸c cã ®é ph× nghÌo hay gi¶m dÇn, chñ yÕu do n«ng d©n tù l−îng ®Þnh.

- N¬i cã khÝ hËu hai mïa m−a vμ kh«, l−îng m−a tèi thiÓu 1000mm/ n¨m.

- §Êt cã ®é pH cao h¬n 5,5.

- N¬i thiÕu c©y l©u n¨m ®Ó che phñ ®Êt ®ai.

• C¸c ®Æc ®iÓm d©n sinh kinh tÕ:

- N¬i cã ¸p lùc lín cña d©n sè gia t¨ng, kÕt qu¶ lμ giai ®o¹n bá hãa ph¶i ng¾n dÇn.

- PhÇn lín n«ng d©n sÏ chÊp nhËn kü thuËt nμy nÕu quyÒn sö dông ®Êt ®−îc thiÕt lËp mét c¸ch cô thÓ vμ ch¾c ch¾n.

- N«ng d©n cã ph−¬ng thøc ch¨n nu«i cã kiÓm so¸t, kh«ng th¶ rong.

- Thu nhËp chÝnh cña n«ng d©n lμ dùa vμo canh t¸c n«ng nghiÖp.

1.5. C¸c kü thuËt c¶i tiÕn kh¸c cña hÖ thèng trång xen theo b¨ng

1.5.1. HÖ thèng l©m-n«ng-®ång cá (SALT 2: Simple Agro-Livestock Technology)

H×nh 26. Kü thuËt SALT 2

§©y lμ kü thuËt sö dông ®Êt tæng hîp dùa trªn kü thuËt canh t¸c n«ng nghiÖp trªn ®Êt dèc (SALT1) nãi trªn b»ng c¸ch dμnh mét phÇn ®Êt trång c©y lμm thøc ¨n ®Ó ch¨n nu«i theo ph−¬ng thøc n«ng sóc kÕt hîp. ë Bansalan, Mindanao, Philippin, nu«i dª

lÊy s÷a ®−îc kÕt hîp trong hÖ thèng. Bè trÝ diÖn tÝch canh t¸c cña SALT 2 nh− sau 40% ®Êt dμnh cho s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, 20% dμnh cho trång c©y l©m nghiÖp vμ 20% dμnh cho trång c©y thøc ¨n vμ cá ®Ó ch¨n nu«i, phÇn ®Êt cßn l¹i ®Ó lμm nhμ vμ chuång tr¹i. C¸c diÖn tÝch trªn ®Òu ®−îc thiÕt kÕ trång c©y hä ®Ëu theo ®−êng ®ång møc nh− SALT 1. Víi diÖn tÝch 1 ha ®Êt ®åi dèc ®−îc bè trÝ nh− trªn n«ng hé cã thÓ nu«i nhèt ®−îc 14 con dª víi thøc ¨n c¾t ®em vÒ tõ khu ®Êt trång cá vμ c©y hä ®Ëu. Ngoμi l−¬ng thùc thu ®−îc trªn phÇn trång trät, n«ng d©n cã thÓ thu ®−îc 2 lÝt s÷a/ con/ngμy.

Lîi Ých

• Thøc ¨n cña dª c¾t tõ cá vμ c©y hä ®Ëu trªn ®−êng ®ång møc, ph©n dª ®−îc sö dông ®Ó bãn cho ®Êt canh t¸c.

• Ngoμi n«ng l©m s¶n, cßn thu ®−îc s÷a, thÞt ... nªn sÏ gia t¨ng vμ ®a d¹ng ho¸ thu nhËp cña n«ng tr¹i.

H¹n chÕ

• N«ng d©n cã thiÕu hiÓu biÕt vμ kü n¨ng nu«i dª nhèt vμ cho ¨n t¹i chæ.

• ThiÕu kiÕn thøc vÒ sù c©n ®èi gi÷a diÖn tÝch trång c©y thøc ¨n gia sóc vμ sè ®Çu dª cã thÓ nu«i.

1.5.2. HÖ thèng canh t¸c n«ng-l©m bÒn v÷ng (SALT3: Sustainable Agroforestry Land Technology)

H×nh 27. Kü thuËt SALT 3

Kü thuËt nμy dùa trªn c¬ së kÕt hîp trång rõng quy m« nhá víi viÖc s¶n xuÊt c©y l−¬ng thùc, thùc phÈm. Trong hÖ thèng canh t¸c SALT 3 n«ng d©n dμnh phÇn ®Êt thÊp ë s−ên d−íi vμ ch©n ®åi ®Ó trång c¸c b¨ng c©y l−¬ng thùc xen víi c¸c hμng rμo xanh c©y cè ®Þnh ®¹m. PhÇn ®Êt cao ë bªn trªn tõ s−ên trªn ®Õn ®Ønh ®åi trång rõng hoÆc ®Ó rõng tù nhiªn phôc håi. C©y l©m nghiÖp ®−îc chän ®Ó trång cã chu kú thu ho¹ch tõ 1-5; 6- 10; 11-15; 16-20 n¨m sao cho n«ng d©n cã s¶n phÈm thu ho¹ch ®Òu ®Æn. Ph¶i sö dông c¸c c©y mäc nhanh vμ cho gç nhá ®Ó lμm cñi, cét, bét giÊy ®Ó trång xen phô trî cho c¸c c©y l©m nghiÖp chu kú dμi. Ngoμi ra, ph¶i chän c©y cã t¸c dông c¶i t¹o ®Êt nh− keo dËu, b¶n xe l¸ ph−îng, lçi thä, tÕch ®ång thêi cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao. Bè trÝ diÖn tÝch ®Êt sö dông nh− sau 40% dïng cho n«ng nghiÖp vμ 60% dïng cho l©m nghiÖp.

Lîi Ých:

• §Êt ®ai ®−îc b¶o vÖ cã hiÖu qu¶ h¬n.

• S¶n xuÊt ®a d¹ng tõ l−¬ng thùc, thùc phÈm, gç, cñi vμ nhiÒu s¶n phÈm phô kh¸c.

• T¨ng ®−îc thu nhËp.

• Cã hiÖu qu¶ kinh tÕ cao, kh«ng chØ cho tr−íc m¾t mμ l©u dμi nhê vμo t¸c dông hç trî nhiÒu mÆt cña rõng.

H¹n chÕ:

• Kü thuËt nμy ®ßi hái ®Çu t− t−¬ng ®èi cao c¶ vÒ vèn còng nh− hiÓu biÕt.

• CÇn thêi gian dμi míi thu ho¹ch ®−îc s¶n phÈm l©m nghiÖp.

1.5.3. HÖ thèng s¶n xuÊt n«ng l©m nghiÖp víi c©y ¨n qu¶ quy m« nhá SALT 4

§©y lμ kü thuËt sö dông ®Êt tæng hîp ®−îc x©y dùng vμ ph¸t triÓn tõ n¨m 1992 dùa trªn sù hoμn thiÖn c¸c kü thuËt SALT nãi trªn. Trong kü thuËt nμy, ngoμi ®Êt ®ai ®Ó trång c©y l−¬ng thùc, c©y l©m nghiÖp, c©y hμng rμo xanh, n«ng d©n cßn dμnh ra mét phÇn ®Ó trång c©y ¨n qu¶ nh− ®u ®ñ, chuèi, cam, chanh, xoμi, døa, dõa ... vμ c¶ mét sè c©y c«ng nghiÖp cã gi¸ trÞ nh− cμ phª, ca cao, chÌ ...

Lîi Ých

• Gia t¨ng ®−îc thu nhËp cho n«ng d©n

• Gia t¨ng ®−îc ®é che phñ mÆt ®Êt b»ng c¸c loμi c©y ¨n qu¶.

H¹n chÕ:

• §Çu t− cao vμ cÇn kiÕn thøc vÒ biÖn ph¸p lμm ®Êt, chän gièng, bãn ph©n, ch¨m sãc c©y ¨n qu¶.

12 Trång c©y ranh giíi/ hμng rμo c©y xanh:

Trång c©y ph©n ranh giíi chung quanh n«ng tr¹i hay v−ên c©y lμ mét kü thuËt rÊt phæ biÕn ë vïng n«ng th«n. C¸c c©y hä ®Ëu nh− anh ®μo gi¶, keo dËu, so ®òa, keo ngät, chïm ng©y ... th−êng ®−îc chän trång.

C©y ®−îc chän trång trong kü thuËt nμy cÇn ph¶i cã nh÷ng ®Æc ®iÓm sau: ChÞu h¹n - chÞu ®ùng víi tæn th−¬ng nhá - mäc nhanh - cã quan hÖ tèt víi nh÷ng lo¹i c©y vμ hoa mμu kh¸c l¸ c©y cã thÓ lμm thøc ¨n gia sóc, chèng löa - Cã gai hay cã mñ ngøa phï hîp ®Ó trång lμm hμng rμo ng¨n c¶n sóc vËt - t¸i sinh dÔ dμng b»ng cμnh gi©m - kh«ng x©m chiÕm dÔ dμng ®Õn ®ång cá vμ ®Êt canh t¸c.

Lîi Ých:

• Phßng hé cho ®Êt canh t¸c khái bÞ gia sóc ph¸ h¹i, ng¨n chÆn löa, t¹o ranh giíi së h÷u râ rμng gi÷a c¸c diÖn tÝch ®Êt.

• Cung cÊp gç, cñi vμ c¸c gi¸ trÞ ®a dông kh¸c.

H¹n chÕ:

100

• ChiÕm mét diÖn tÝch ®Êt nhÊt ®Þnh.

• C¹nh tranh Ýt nhiÒu vÒ ¸nh s¸ng, dinh d−ìng, n−íc víi nh÷ng c©y trång chÝnh ë c¹nh hμng rμo c©y xanh.

H×nh 28. S¬ ®å trång c©y lμm hμng rμo ph©n ranh giíi

13 HÖ thèng ®ai phßng hé ch¾n giã

C©y còng cã thÓ ®−îc trång ®Ó phßng hé ch¾n giã cho n«ng tr¹i. §ai phßng hé ch¾n giã lμ nh÷ng b¨ng thùc vËt bao gåm c©y gç, c©y bôi, d©y leo ®Ó b¶o vÖ ®Êt canh t¸c khái bÞ giã h¹i vμ hiÖn t−îng xãi mßn do giã. CÊu t¹o cña ®ai ch¾n giã bao gåm 65% c©y bôi vμ d©y leo, 35% c©y cao vμ t¹o nªn mét ®ai h¬i kÝn. H−íng cña ®ai nªn vu«ng gãc víi h−íng giã h¹i chÝnh.

Loμi c©y ®−îc chän trång ch¾n giã cã nh÷ng ®Æc ®iÓm sau:

- ChÞu ®−îc giã m¹nh - hÖ rÔ s©u réng - t¸n th−a vμ nhá - dÔ dμng t¸i sinh vμ dÔ sèng - nÈy chåi dÔ dμng - s¶n xuÊt c¸c s¶n phÈm ®a dông - kh«ng rông l¸ trong mïa cã giã h¹i.

H×nh 29. KÕt cÊu ®ai ch¾n giã kÝn

3.1. §iÓm quan t©m khi x©y dùng ®ai phßng hé chèng giã

1. §ai phßng hé ph¶i thiÕt kÕ th¼ng gãc víi h−íng giã chÝnh

2. Sè hμng c©y trång trong ®ai phßng hé tïy thuéc vμo vËn tèc cña luång giã. Tèc ®é giã cμng lín cμng x©y dùng nhiÒu hμng c©y. Th−êng mét ®ai ch¾n giã bao gåm tõ 1 ®Õn 5 hμng c©y.

101

3. Ngoμi ra ®Ó t¨ng c−êng cho ®ai c©y trung b×nh, thÊp vμ d©y leo bôi thÊp cÇn ®−îc trång vμo ®ai theo tØ lÖ ®· tr×nh bμy trªn.

4. Nªn bè trÝ c©y trång theo hμng ch÷ ngò víi kho¶ng c¸ch trång lμ 1m.

5. T¹i n¬i cã giã m¹nh th−êng xuyªn nªu x©y dùng mét hÖ thèng ®ai c¶n giã vμ kho¶ng c¸ch gi÷a 2 ®ai biÕn ®æi tõ 30 m ®Õn 200 m tuú theo tèc ®é giã m¹nh ®Õn b×nh th−êng.

H×nh 30. Sù bè trÝ liªn kÕt c¸c ®ai ch¨n giã

3.2. C¸c loμi c©y th−êng ®−îc trång trong ®ai phßng hé giã

Casuarina equisetifolia

Pithecellobium dulce

Phi lao

Keo gai

Pterocarpus indicus

Anacardium occidentale

D¸ng h−¬ng

§iÒu lén h¹t

Tectona grandis

TÕch

S¨ng ®en, lä nåi Diospyros spp

Gmelina arborea

Lagerstroemia speciosa

Lâi thä

Thao lao

Vitex parviflora

Leucoena leucocephala

B×nh linh

Keo dËu

Artocarpus spp

Gliricidia sepium

MÝt

Anh ®μo gi¶

Chrysophyllum cainito

Albizzia procera

Vó s÷a

Sandoricum ketjape

Casuarina rumphiana

Santol

Tamarindus indica

Syzygium cusini

C©y cao (> 15 m) C©y trung b×nh (5-15m)

Bambusa blumeana

Bambusa vulgaris

Tre vμng säc

Tre tμu

Bambusa spinosa

Bougainvillea spectabilis

Tre gai

Bâng giÊy

Acacia auculiformis

Keo l¸ trμm

Tre tÇm v«ng Schizostachyum lumampao

Erythrina spp.

V«ng

§Ëu triÒu

Cajanus cajan

C©y bôi vμ tre (cao ®Õn 5m)

4. HÖ thèng Taungya

102

Theo Blanford (1958), Taungya lμ mét tõ ®Þa ph−¬ng cña ng«n ng÷ Myanma: Taung nghÜa lμ canh t¸c, ya lμ ®åi nói. §©y lμ mét ph−¬ng thøc canh t¸c ®−îc ph¸t triÓn dùa trªn c¬ së hÖ thèng “ Waldfeldbau” næi tiÕng cña ng−êi §øc, trong ®ã bao gåm canh t¸c c¸c c©y n«ng

nghiÖp ë ngay t¹i rõng. Vμo kho¶ng nh÷ng n¨m 50 cña thÕ kü XIX, ë Ên ®é ®· sö dông hÖ thèng nμy ®Ó t¸i sinh, phôc håi l¹i rõng trªn ®Êt ®· khai hoang b»ng c¸nh gieo h¹t TÕch kÕt hîp víi trång hoa mμu cña n«ng d©n. Mét c¸ch kh¸i qu¸t, Taungya lμ mét hÖ thèng canh t¸c mμ trong ®ã bao gåm sù kÕt hîp ®ång thêi cña hai thμnh phÇn (c©y n«ng nghiÖp vμ c©y l©m nghiÖp) trong nh÷ng giai ®o¹n ®Çu tiªn cña qu¸ tr×nh h×nh thμnh rõng trång. Ng−êi d©n ®−îc phÐp trång kÕt hîp hoa mμu trong nh÷ng n¨m ®Çu cña rõng trång, ®æi l¹i hä ph¶i gi÷ g×n rõng non, sau vμi n¨m khi rõng khÐp t¸n, hoa mμu kh«ng thÓ trång ®−îc n÷a, hä sÏ di chuyÓn sang khu vùc kh¸c nÕu quü ®Êt cßn cho phÐp. Nh− vËy,s¶n phÈm gç lμ môc tiªu cuèi cïng trong Taungya nh−ng ®éng lùc thóc ®Èy tr−íc m¾t víi thùc tiÓn lμ s¶n xuÊt l−¬ng thùc.

4.1. §Æc ®iÓm cña hÖ thèng

HÖ thèng NLKH theo ph−¬ng thøc Taungya ®−îc triÓn khai thμnh c«ng víi mét sè ®Æc ®iÓm vμ yªu cÇu cÇn cã nh− sau:

• §−îc ¸p dông cho c¶ céng ®ång d©n c− mμ ®a sè hä chØ sèng nhê vμo rõng ®Ó canh t¸c (chñ yÕu lμ canh t¸c n−¬ng rÉy).

• Kho¶ng c¸ch tõ chæ ë cña c¸c n«ng hé ®Õn c¸c m¶nh rõng xa nhÊt cã giíi h¹n ®Ó n«ng d©n cã ®ñ thêi gian ®i bé ®Õn trång vμ ch¨m sãc.

• Ph¶i cã quü ®Êt ®ñ réng liªn quan ®Õn d©n sè cña céng ®ång vμ ph¶i quy ho¹ch ®Êt phï hîp víi chu kú khai th¸c cña c©y rõng ®Ó tr¸nh m©u thuÈn trong sö dông ®Êt ®Ó trång trät hay trång rõng.

• Nªn gia t¨ng sù tham gia cña céng ®ång trong viÖc trång, qu¶n lý vμ ph©n chia lîi Ých tõ rõng trång mÆc dÇu c¸c quy ®Þnh rμng buéc hai bªn vÉn ®−îc thùc hiÖn d−íi d¹ng mét hîp ®ång râ rμng.

• CÇn sö dông vèn trång rõng ®Ó x©y dùng h¹ tÇng c¬ së n«ng th«n, x©y dùng c¸c phóc lîi x· héi ®Ó t¹o dùng mét lμng l©m nghiÖp v÷ng bÒn.

• Gi¸o dôc, d¹y nghÒ h−íng nghiÖp cho d©n sè trÎ ®Ó lμm gi¶m sù phô thuéc cña céng ®ång d©n c− ®èi víi rõng vμ ®Êt rõng trong t−¬ng lai.

¦u ®iÓm:

• Gi¶i quyÕt c¸c hËu qu¶ cña viÖc canh t¸c n−¬ng rÉy.

• Trång rõng Ýt tèn kÐm víi sù tham gia tÝch cùc cña n«ng d©n nªn chÊt l−îng rõng kh¶ quan h¬n.

• TËn dông ®−îc ®Êt ®ai gi÷a c¸c hμng c©y rõng ®Ó trång c©y l−¬ng thùc, hoa mμu ... phôc vô cho ®êi sèng ng−êi d©n lμm nghÒ rõng trong c¸c n¨m ®Çu cña rõng non.

• Phôc vô ®Ó ph¸t triÓn n«ng th«n vïng s©u vïng xa, t¹o nªn mèi quan hÖ g¾n bã gi÷a c¸n bé l©m nghiÖp vμ n«ng d©n.

• H¹n chÕ ®−îc hiÖn t−îng xãi mßn ®Êt trong rõng non nhê sù cã mÆt cña líp phñ c©y n«ng nghiÖp.

• N«ng d©n ch¨m sãc hoa mμu cã ¶nh h−ëng tèt ®èi víi sinh tr−ëng vμ ph¸t triÓn cña rõng non.

103

H¹n chÕ:

• N«ng d©n kh«ng thÓ trång hoa mμu l©u dμi bëi v× hä ph¶i rêi ®i ngay sau khi c©y rõng khÐp t¸n (sau 3- 5 n¨m).

• Cã thÓ lμm n·n lßng n«ng d©n v× hä cμng ch¨m sãc tèt h¬n vïng ®Êt canh t¸c (lμm cá, bãn ph©n cho hoa mμu vμ c©y trång chÝnh), c©y rõng cμng ph¸t triÓn nhanh th× hä cμng sím rêi khái ®Êt canh t¸c.

• HÖ thèng cÇn mét quü ®Êt lín ®Ó quy ho¹ch nÕu kh«ng sÏ g©y ra m©u thuÈn gi÷a diÖn tÝch canh t¸c c©y n«ng nghiÖp vμ c©y rõng.

• D©n sè gia t¨ng khiÕn cho hÖ thèng ®i vμo chæ bÕ t¾c nÕu bé phËn d©n sè trÎ kh«ng ®−îc h−íng nghiÖp ®Ó lμm ngμnh nghÒ kh¸c.

§Ó dÉn chøng cho c¸c ®iÓm nhËn ®Þnh trªn, hai vÝ dô d−íi d©y vÒ hÖ thèng NLKH kiÓu Taungya ¸p dông t¹i Phi ch©u ®−îc tr×nh bμy ®Ó gi¶i thÝch cho kü thuËt nμy h¬n lμ ®Ó lμm mét m« h×nh mÈu ®−îc ¸p dông cho mäi n¬i.

4.2. C¸c Kinh nghiÖm canh t¸c Taungya ë ch©u Phi

4.2.1. HÖ thèng vßng trßn ë Nigeria

HÖ thèng vßng trßn cña Nigeria cã môc ®Ých trång rõng gç lín víi loμi c©y cã chu kú khai th¸c lμ 70 n¨m t¹i n¬i cã côm d©n c− cã sè hé kh«ng qu¸ 400 hé. Mçi hé gia ®×nh ®−îc cÊp 0,5 ha lμm ®Êt thæ c− vμ 0,5 ha kh¸c ®Ó canh t¸c trong hai n¨m sau ®ã di chuyÓn sang m¶nh ®Êt kh¸c. §Ó thùc hiÖn c©y rõng ®−îc trång víi kho¶ng c¸ch hμng lμ 4 m vμ kho¶ng gi÷a c¸c c©y trªn hμng lμ 3 m t¹i n¬i cã kho¶ng c¸ch víi chæ ë cña n«ng d©n kh«ng qu¸ 4,8 km. Nh− vËy, diÖn tÝch tèi ®a cña khu vùc nμy lμ 7200 ha vμ cã d¹ng mét h×nh trßn. Tãm l¹i, hÖ thèng ®Æt c¬ së ë sù du canh theo vßng trßn, phï hîp víi ®iÒu chÕ rõng vμ nhu cÇu thiÕt thùc, tËp qu¸n cña ng−êi d©n theo nh− h×nh vÏ d−íi.

4,8km 35

7000 ha

H×nh 31: HÖ thèng n«ng l©m Taungya h×nh vßng trßn ë Nigeria

: §Êt thæ c− cho kho¶n 400 hé víi 0,5 ha/hé: tæng diÖn tÝch lμ 200 ha

: §Êt lu©n canh canh t¸c xen hoa mμu vμ c©y rõng, thêi gian canh t¸c lμ 2 n¨m

4.2.2. HÖ thèng hμnh lang ë Zaiir

104

Trong thÝ dô nμy hÖ thèng cã môc ®Ých trång rõng cung cÊp gç nguyªn liÖu giÊy víi loμi c©y trång cã chu kú 20 n¨m trë l¹i. HÖ thèng ®−îc x©y dùng däc theo mét con ®−êng chÝnh, tèt nhÊt lμ theo h−íng ®«ng t©y. C¸c hé gia ®×nh ®−îc ®Þnh c− däc theo ®−êng c¸ch nhau 100m.

M¶nh ®Êt rõng sau nhμ ®−îc chia lμm 20 l« kÝch th−íc 40 x100m víi tæng diÖn tÝch lμ 8 ha. L« ®Êt kÒ sau nhμ sÏ ®−îc giao cho n«ng d©n lËp v−ên, 19 l« cßn l¹i ®−îc lÇn l−ît lu©n canh c©y hoa mμu theo thø tù: lóa rÉy, b¾p, khoai m× gi÷a hai hμng c©y l©m nghiÖp. Tuy nhiªn ng−êi lμm rÉy kh«ng ®−îc tù do canh t¸c hoa mμu theo ý riªng cña m×nh mμ ph¶i canh t¸c theo qui ®Þnh thø tù loμi hoa mμu trªn. Cø sau 19 n¨m vßng canh t¸c sÏ quay l¹i l« cò. Giai ®o¹n ng¾n 19 n¨m trªn mçi « chØ cho phÐp kinh doanh loμi c©y mäc nhanh lμm giÊy sîi, kinh doanh gç chÊt ®èt, gç nhá, cét ...

Nhμ

Khoai m×

Bá hãa

B¾p

Khoai m×

Bá hãa

Lóa rÉy

B¾p

Khoai m×

Bá hãa

Lóa rÉy

B¾p

Bá hãa

Lóa rÉy

7 40 m

H×nh 32. HÖ thèng Taunyga theo kiÓu hμnh lang (Corridor) ë Zaiir

Lîi ®iÓm

• Tæ chøc bè trÝ ®Þnh canh nh−ng vÉn kÕt hîp ®−îc canh t¸c rÉy truyÒn thèng víi trång rõng.

• Cã ®iÒu kiÖn c¬ giíi hãa.

• §é ph× cña ®Êt ®−îc duy tr×, t¸i t¹o do thêi gian bá hãa kÐo dμi 15 ®Õn 20 n¨m..

105

• Gi¶m bít t¸c h¹i cña viÖc lμm rÉy ®ång thêi cã ®iÒu kiÖn thùc hiÖn c«ng t¸c khuyÕn n«ng l©m.

• Kh«ng ph¸ vì tËp qu¸n canh t¸c truyÒn thèng, gióp giao ®Êt ®Þnh c−, ®Þnh canh cho d©n ®Ó canh t¸c l©u dμi.

¸p dông

NhiÒu n¬i ®· t×m hiÓu vμ ¸p dông hÖ thèng nμy víi nhiÒu loμi c©y rõng kh¸c nhau vμ ®· rót ra mét giíi h¹n cña hÖ thèng nh− sau:

• HÇu hÕt c¸c hÖ thèng Taungya ®Òu khã thuyÕt phôc n«ng d©n v× hä cμng ch¨m sãc tèt cho c©y rõng mäc nhanh th× cμng nhanh n«ng d©n ph¶i rêi khái khu vùc do t¸n rõng khÐp nhanh. Do vËy hÖ thèng nμy chØ ¸p dông ®−îc ë n¬i nã chØ lμ mét ho¹t ®éng ®Ó bæ tóc thªm thu nhËp cho n«ng d©n mμ th«i.

• HÖ thèng chØ thμnh c«ng nÕu ®¬n vÞ qu¶n lý sö dông ®Êt cã ph−¬ng ¸n quy ho¹ch tæng thÓ ®Êt l©u dμi vμ kinh phÝ hç trî ®Ó ph¸t triÓn vïng s©u vïng xa.

5. C¸c hÖ thèng rõng vμ ®ång cá phèi hîp

T¹i c¸c n−íc nhiÖt ®íi ¸ ch©u hÖ thèng nμy kh«ng phæ biÕn v× chØ ë c¸c vïng kh« vμ

b¸n kh« h¹n th× ®ång cá míi cÇn th©m canh. Tuy nhiªn, mét vμi n¬i ®· nghÜ ®Õn viÖc ch¨n th¶ gia sóc d−íi c¸c rõng kh¸c nhau v× nguån cá d−íi t¸n rõng. Mét vμi ®iÓm cÇn ®−îc l−u ý trong hÖ thèng nμy nh−: ph¶i x¸c ®Þnh thêi ®iÓm tèt ®Ó th¶ gia sóc trªn c¸c cÊp rõng cã tuæi kh¸c nhau vμ theo mïa ch¨n th¶, mèi quan hÖ gi÷a sè ®Çu gia sóc vμ kh¶ n¨ng cña ®ång cá ph¶i ®−îc l−u t©m ®Ó tr¸nh hiÖn t−îng gia sóc giÉm ®¹p qu¸ møc lμm chai cøng ®Êt nhÊt lμ trong mïa kh«, chó träng ph−¬ng ¸n lu©n canh ch¨n th¶ theo nhiÒu l« rõng cã quan hÖ víi kh¶ n¨ng t¸i sinh cña cá trong mçi l«.

H×nh33. HÖ thèng Rõng - ®ång cá phèi hîp ¦u ®iÓm:

• Cung cÊp ph©n h÷u c¬ cho canh t¸c, s¶n phÈm thÞt s÷a cho ng−êi d©n, gióp rõng trång sinh tr−ëng tèt nhê vμo ch¨m sãc vÖ sinh l« rõng, quay håi vèn ®Çu t− nhanh vμ t¹o ®iÒu kiÖn phï hîp ®Ó thu h¹t gièng c©y rõng (Bareron, 1983)

• Líp bæi kh« d−íi t¸n rõng gi¶m nªn gãp phÇn gi¶m nguy c¬ ch¸y rõng trong mïa kh«.

H¹n chÕ:

106

• Gia sóc cã thÓ g©y h¹i ®Õn c¸c lo¹i c©y ¨n qu¶, hoa mμu vμ nh÷ng thùc vËt kh¸c.

• Gia t¨ng hiÓm ho¹ xãi mßn ®Êt nÕu ch¨n nu«i qu¸ møc.

Trong rõng cao su, th«ng, rõng khép viÖc ch¨n nu«i gia sóc cã thuËn lîi ®Ó ph¸t triÓn v× nguån cá t¹i ®©y rÊt phong phó. Kh¶ n¨ng mçi ha rõng ®Ó ch¨n nu«i cõu, dª cho 250 Kg thÞt trong thêi gian 7 ®Õn 8 th¸ng lμ hiÖn thùc (Penafiel, 1979)

C¸c m« h×nh kh¸c ®−îc ®Ò nghÞ nh−:

• Keo dËu + cá nu«i gia sóc (cá Guinea, stylo, cá voi ...): Keo dËu trång víi kho¶ng c¸ch 5x2m ®Ó xen trång c¸c loμi cá lμm thøc ¨n ch¨n nu«i cho 6 ®Õn 10 ®Çu gia sóc trªn mçi ha. Cá ®−îc trång víi kho¶ng c¸ch 50x50cm hay 75x75cm sÏ cung cÊp ®ñ thøc ¨n cho gia sóc nu«i nhèt khi c©y cao h¬n 3m.

• Dõa + cá hay c©y hä ®Ëu: trång c©y vμ cá lμm thøc ¨n gia sóc d−íi v−ên trång dõa sÏ cung cÊp ®ñ ®Ó nu«i 3 ®Çu gia sóc trªn mçi ha (Lastimosa, 1985).

6. HÖ thèng l©m ng− kÕt hîp

HÖ thèng l©m-ng− ë rõng ngËp mÆn

B: Rõng ngËp mÆn tiªn phong trªn bïn lo·ng (MÊm: Avicennia alba), bÞ ngËp n−íc khi

thñy triÒu lªn.

C: Rõng ngËp mÆn cho gç vμ nh÷ng gi¸ trÞ kh¸c. Chñ yÕu lμ §−íc (Rhizophora

conjugata).

D: Rõng ngËp mÆn ®Æc s¶n, Dõa n−íc (Nipa fructicans)

E: §Êt canh t¸c n«ng nghiÖp - §Êt phï sa kh«ng bÞ nhiÔm mÆn.

H×nh 34. S¬ ®å canh t¸c l©m ng− phèi hîp

107

Rõng ngËp mÆn (Mangrove) vμ rõng trμm (Melaleuca leucadendra) lμ c¸c hÖ sinh th¸i ®Êt −ít chuyÓn tiÕp gi÷a hÖ sinh th¸i ®Êt liÒn vμ hÖ sinh th¸i biÓn. TiÒm n¨ng sinh häc cña hÖ sinh th¸i nμy rÊt lín vμ phong phó. Cã nhiÒu n«ng l©m tr−êng, ng−êi d©n ë mét sè vïng thuéc c¸c tØnh ®ång b»ng s«ng Cöu Long g©y dùng thμnh c«ng c¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp ë rõng ngËp mÆn vμ rõng trμm trªn ®Êt chua phÌn. T¹i ®ång b»ng s«ng Cöu Long n«ng d©n ®· x©y dùng nhiÒu hÖ thèng NLKH lÊy rõng s¸c vμ rõng trμm lμm trung t©m ®Ó ph¸t triÓn trång trät vμ nu«i trång thñy s¶n. Ngoμi c¸c s¶n phÈm chÝnh c¸c hÖ thèng nμy cßn cung cÊp cho ng−êi d©n v« sè c¸c l©m s¶n ngoμi gç cã gi¸ trÞ nh− rÔ mèp tõ c©y mèp (Alstonia spathulata) dïng ®Ó lμm mñ, phao cøu sinh, ®¸nh c¸, nót chai vv., l¸ vμ d©y lμm nguyªn liÖu tõ d−¬ng xØ, d©y cho¹i (Stenochianena palustris), mËt cËt (Licuala spinosa)

Nu«i c¸, t«m vμ nu«I ong lμ c¸c ho¹t déng kÕt hîp trong c¸c hÖ thèng nμy trªn ®Êt −ít v× trong c¸c kiÓu rõng nμy cã v« sè ®iÒu kiÖn thuËn lîi vÒ thøc ¨n phï du cho t«m c¸, hoa cung cÊp mËt hoa cho ong vv. Lîi Ých:

• Nh÷ng loμi c©y ngËp mÆn nh− trμm, ®−íc, mÊm, só, vÑt, bÇn ...cã gi¸ trÞ cung cÊp gç, cñi vμ t¸c dông phång hé, më mang thªm diÖn tÝch nhê cã qu¸ tr×nh cè ®Þnh vμ l¾ng ®äng phï sa bëi cÊu t¹o ®Æc biÖt cña hÖ rÔ “cμ kheo” .

• C¸c kiÓu rõng ngËp mÆn lμ m«i tr−êng thÝch hîp ®Ó nu«i trång c¸c lo¹i thñy s¶n nh− t«m, sß, c¸, mét sè lo¹i bß s¸t.

• C¸c hÖ thèng kªnh m−¬ng ®−îc x©y dùng ®Ó dÉn n−íc ngät röa chua phÌn c¶i t¹o ®−îc ®Êt ®Ó sau ®ã cã thÓ sö dông vμo viÖc s¹ lóa vμ trång c¸c loμi c©y ¨n qu¶.

• Mét sè loμi c©y rõng ngËp mÆn cã nguån hoa phong phó, ng−êi d©n cã kinh nghiÖm nu«i ong ®Ó tËn dông ®−îc nguån mËt hoa nμy.

H¹n chÕ:

• Sù mÊt c©n ®èi gi÷a c¸c thμnh phÇn trong hÖ thèng nhÊt lμ thμnh phÇn rõng ngμy cμng thu hÑp dÉn ®Õn sù tho¸i ho¸ cña hÖ thèng sö dông ®Êt, ¶nh h−ëng ®Õn ®iÒu kiÖn sinh th¸i m«I tr−êng.

• Tèn nhiÒu c«ng lao ®éng vμ ®Çu t− t−¬ng ®èi cao, ®Æc biÖt lμ nu«i trång c¸c loμi thñy s¶n xuÊt khÈu.

C©u hái th¶o luËn:

1. M« t¶ vμ ph©n tÝch −u ®iÓm/ h¹n chÕ cña c¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp c¶i tiÕn cã t¹i ®Þa ph−¬ng mμ anh (chÞ) biÕt?

2. Tr×nh bμy −u ®iÓm cña hÖ thèng canh t¸c xen theo b¨ng trªn ®Êt dèc (SALT 1). Ph©n tÝch nh÷ng nguyªn nh©n lμm h¹n chÕ viÖc ¸p dông hÖ canh t¸c nμy cña c− d©n vïng cao ë ViÖt Nam (Ýt nhÊt lμ ë T©y Nguyªn)?

Ch−¬ng IV Kü thuËt N«ng L©m kÕt hîp

Môc ®Ých

Trang bÞ cho sinh viªn nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ sù cÇn thiÕt cña viÖc b¶o tån ®Êt vμ n−íc, c¸c kü thuËt b¶o tån ®Êt vμ n−íc, c¸c kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ trang tr¹i còng nh− kü thuËt vμ c«ng viÖc qu¶n lý trong trang tr¹i nhá n«ng l©m kÕt hîp.

Môc tiªu

Sau khi häc xong ch−¬ng nμy sinh viªn cã kh¶ n¨ng

108

- Gi¶i thÝch ®−îc sù cÇn thiÕt cña viÖc b¶o tån ®Êt vμ n−íc.

- Ph©n biÖt, lùa chän ¸p dông c¸c kü thuËt b¶o tån ®Êt vμ n−íc trong trang tr¹i nhá n«ng l©m kÕt hîp .

- Phèi hîp ®Ó ¸p dông cho c¸c trang tr¹i n«ng l©m kÕt hîp.

- Ph©n biÖt ®−îc c¸c lo¹i trang tr¹i n«ng l©m kÕt hîp, c¸c c«ng viÖc qu¶n lý trong trang tr¹i.

109

- Ph©n biÖt, lùa chän ®Ó ¸p dông nh÷ng kü thuËt trång trät vμ ch¨n nu«i thÝch hîp cho trang tr¹i nhá n«ng l©m kÕt hîp.

®ãi nghÌo ®êi sèng cña ng−êi d©n ë nhiÒu vïng trªn thÕ giíi.

Bμi 9. Kü thuËt b¶o tån ®Êt vμ n−íc

Môc ®Ých Trang bÞ cho sinh viªn nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ sù cÇn thiÕt cña viÖc b¶o tån ®Êt vμ n−íc, c¸c kü thuËt b¶o tån ®Êt vμ n−íc. Môc tiªu • Gi¶i thÝch ®−îc sù cÇn thiÕt cña viÖc b¶o . Xãi mßn cμng m¹nh th× kh¶ n¨ng phôc håi cña ®Êt vμ tμi nguyªn sinh vËt cμng khã kh¨n, vËt liÖu bμo mßn lμm c¹n hå tÝch n−íc, g©y lò lôt h¹n h¸n. Chèng xãi mßn ®Ó b¶o vÖ vèn ®Êt lμ mét trong nh÷ng nhiÖm vô cÊp b¸ch gióp cho sù tån t¹i l©u bÒn cña con ng−êi trªn hμnh tinh.

tån ®Êt vμ n−íc.

1.2. TÝnh cÊp b¸ch cña viÖc b¶o tån n−íc

• Ph©n biÖt ®−îc c¸c nguyªn t¾c chÝnh cña viÖc phßng chèng xãi mßn ®Êt vμ cña kü thuËt b¶o tån ®Êt vμ n−íc.

• Ph©n biÖt, lùa chän ®−îc c¸c kü thuËt b¶o

tån ®Êt vμ n−íc cã kh¶ n¨ng ¸p dông trong trang tr¹i n«ng l©m kÕt hîp.

1. Sù cÇn thiÕt cña viÖc b¶o tån ®Êt vμ n−íc

1.1. TÝnh cÊp b¸ch cña viÖc chèng xãi mßn b¶o vÖ ®Êt

N−íc lμ mét tμi nguyªn quan träng cho cuéc sèng cña con ng−êi trªn qu¶ ®Êt. Tuy nhiªn n−íc còng lμ mét tai häa cho chóng ta nÕu qu¸ thõa hay qu¸ thiÕu v× nã sÏ lμ nh÷ng nguyªn nh©n g©y ra c¸c thiªn tai nh− lò lôt vμ h¹n h¸n. XÐt ®Õn tμi nguyªn n−íc chóng ta nªn quan t©m ®Õn sè l−îng, sù ®iÒu hoμ ph©n phèi theo thêi gian vμ chÊt l−îng cña nã. Khi x· héi loμi ng−êi cμng ph¸t triÓn nhu cÇu vÒ n−íc cña cμng gia t¨ng v×:

. Nhu cÇu n−íc cña con ng−êi ngμy cμng t¨ng lªn bao gåm nhu cÇu n−íc t−íi cho trång trät, n−íc cho ch¨n nu«i, n−íc cho c«ng nghiÖp vμ n−íc cho sinh ho¹t hμng ngμy.

. Nguån n−íc ®ang ngμy cμng khan hiÕm vμ mÊt æn ®Þnh dÉn ®Õn hoang ho¸ ®Êt ®ai, lò lôt, h¹n h¸n...

. Nguån n−íc ®ang bÞ « nhiÔm (« nhiÔm h÷u c¬, chÊt ®éc ho¸ häc, vv.) Xãi mßn lμ mét hiÖn t−îng tù nhiªn ¶nh h−ëng ®Õn ®Êt ®ai vμ gi¸n tiÕp ®Õn søc s¶n xuÊt cña mét ®Þa ®iÓm, ®Æt biÖt lμ trªn ®Êt dèc. Sù thμnh lËp cña líp ®Êt mÆt, n¬i chøa ®ùng c¸c qu¸ khø, tiÒm n¨ng vμ t−¬ng lai cña con ng−êi, diÔn ra rÊt chËm c¶ ®Õn hμng tr¨m n¨m do qu¸ tr×nh phong ho¸ cña líp ®¸ mÑ. Tuy nhiªn, hμng tÊn ®Êt mÆt dÔ dμng bÞ xãi mßn tr«i ra s«ng, biÓn trong mét thêi gian ng¾n nÕu con ng−êi kh«ng biÕt gi÷ g×n quan t©m ®Õn sù sö dông ®Êt cña m×nh. Cho nªn b¶o tån ®Êt ®Ó kiÓm so¸t sù xãi mßn cÇn ®−îc quan t©m v×:

. Sù sö dông ®Êt ®ai bÞ chi phèi bëi l−u vùc n−íc cña c¸c hÖ thèng s«ng ngßi vμ cμng ngμy ng−êi ta cμng nhËn thÊy râ mèi quan hÖ chÆt chÏ cña th−îng l−u, h¹ l−u mét con s«ng vμ vïng biÓn cËn duyªn cña mét khu vùc. . Xãi mßn diÔn ra trªn hÇu hÕt c¸c vïng ®Êt dèc. §Êt cμng dèc kh¶ n¨ng xãi mßn cμng m¹nh, xãi mßn cßn phô thuéc vμo chÕ ®é m−a, lo¹i ®Êt, ®Æc ®iÓm cña thùc b× che phñ vμ c¸c ho¹t ®éng sö dông ®Êt cña con ng−êi.

. Xãi mßn ®ang lμ nh©n tè quan träng lμm suy tho¸i tμi nguyªn ®Êt, lμm hoang ho¸ c¸c vïng ®Êt dèc nhiÖt ®íi, lμm

2. Mét sè nguyªn t¾c chÝnh cña viÖc phßng chèng xãi mßn ®Êt

110

2.1. Ph©n lo¹i xãi mßn ®Êt

§Êt bÞ xãi mßn do nhiÒu yÕu tè vμ ®ã còng lμ c¬ së ®Ó ph©n thμnh c¸c lo¹i xãi mßn kh¸c nhau nh− sau:

§Þa h×nh lμ c¬ së cña xãi mßn ®Êt lμ ®iÒu kiÖn g©y ra dßng ch¶y, lμm cho thÕ n¨ng cña n−íc trªn mÆt ®Êt biÕn thμnh ®éng n¨ng. Nh÷ng yÕu tè ®Þa h×nh lμm ¶nh h−ëng tíi xãi mßn ®Êt lμ: ®é dèc, chiÒu dμi dèc vμ h×nh d¹ng mÆt dèc.

. §Êt cμng dèc, s−ên dèc cμng dμi . Xãi mßn do giã: giã lμm kh« vμ rêi r¹c c¸c phÇn tö ®Êt, c¸t vμ bÞ giã thæi ®i ®Õn n¬i kh¸c. th× xãi mßn cμng m¹nh.

. Xãi mßn do träng lùc: §Êt di chuyÓn do chÝnh träng l−îng cña nã, cã thÓ lμ ®Êt bÞ tr«i theo khe, r·nh, còng cã thÓ do lë ®Êt ®¸...

. Ngoμi ra h−íng dèc kh¸c nhau th× ®iÒu kiÖn tiÓu khÝ hËu còng kh¸c nhau v× ®iÒu kiÖn chiÕu s¸ng, nhiÖt ®é, Èm ®é, chÕ ®é giã kh¸c nhau ¶nh h−ëng ®Õn sinh tr−ëng, ®é che phñ cña thùc vËt vμ gi¸n tiÕp ¶nh h−ëng ®Õn xãi mßn.

2.2.3. §Þa chÊt vμ ®Êt

. Xãi mßn do n−íc: ®©y lμ lo¹i xãi mßn do sù c«ng ph¸ cña giät m−a ®èi víi líp ®Êt mÆt vμ søc cuèn tr«i cña dßng ch¶y trªn bÒ mÆt ®Êt. §©y lμ lo¹i xãi mßn nguy hiÓm cho vïng ®Êt dèc khi kh«ng cã líp phñ thùc vËt, g©y ra c¸c hiÖn t−îng xãi mÆt, xãi r·nh, xãi khe.

§Êt lμ ®èi t−îng cña xãi mßn, sù phong ho¸ trªn mçi lo¹i ®¸ mÑ kh¸c nhau sÏ h×nh thμnh c¸c lo¹i ®Êt víi c¸c tÝnh chÊt kh¸c nhau, vμ nh− vËy tÝnh chÊt vμ c−êng ®é xãi mßn ë mçi lo¹i ®Êt lμ kh«ng gièng nhau.

2.2. C¸c yÕu tè chi phèi ®Õn xãi mßn ®Êt

. H×nh thøc xÕp líp cña ®¸ mÑ còng

2.2.1. KhÝ hËu

¶nh h−ëng tíi xãi mßn

. Thμnh phÇn c¬ giíi cña ®Êt cã ¶nh h−ëng rÊt lín chÕ ®é n−íc cña ®Êt vμ xãi mßn; ®Êt c¸t cã søc thÊm n−íc tèt nh−ng kÕt cÊu rêi r¹c nªn søc ®Ò kh¸ng víi xãi mßn kÐm, cßn ®Êt sÐt cã søc liªn kÕt lín nªn søc ®Ò kh¸ng xãi mßn m¹nh nh−ng th−êng bÝ chÆt khã thÊm n−íc dÔ t¹o ra dßng ch¶y bÒ mÆt m¹nh g©y xãi khe...

Quan hÖ gi÷a ®iÒu kiÖn khÝ hËu víi t×nh h×nh xãi mßn ®Êt hÕt søc mËt thiÕt vμ phøc t¹p. VÝ dô ë n¬i cã ®é Èm cao do m−a nhiÒu dÔ g©y ra xãi mßn. Nh−ng ë ®©u cã ®iÒu kiÖn khÝ hËu thuËn lîi th× c©y, cá sinh tr−ëng tèt vμ nh− vËy sÏ lμm h¹n chÕ xãi mßn. Ng−îc l¹i ë n¬i kh« h¹n, l−îng m−a Ýt, c©y cá kh« c»n th× kh¶ n¨ng ng¨n c¶n lùc c«ng ph¸ cña giät m−a kÐm dÔ xãi mßn. N¬i cã giã m¹nh lμm t¨ng c−êng tèc ®é r¬i cña giät m−a vμ dÔ g©y xãi mßn...

. §é xèp cña ®Êt nãi lªn sè l−îng lç hæng trong ®Êt nhiÒu hay Ýt do ®ã nã ¶nh h−ëng lín tíi tèc ®é thÊm n−íc vμ søc chøa n−íc cña ®Êt vμ nh− vËy cã ¶nh h−ëng ®Õn xãi mßn.

. TÝnh chÊt ho¸ häc cña ®Êt ¶nh h−ëng tíi xãi mßn ®Êt: ch¼ng h¹n hμm l−îng chÊt h÷u c¬ cao sÏ thóc ®Èy sù thÊm n−íc vμo ®Êt; c¸c ion Ca++, Mg++ cã ¶nh h−ëng tèt ®Õn cÊu t−îng ®Êt. Trong c¸c yÕu tè khÝ hËu th× l−îng m−a ¶nh h−ëng trùc tiÕp ®Õn xãi mßn m¹nh nhÊt, nã thÓ hiÖn qua sù ph©n bè m−a theo mïa trong n¨m vμ c−êng ®é m−a. Khi c−êng ®é m−a cμng lín th× søc gâ cña h¹t m−a xuèng mÆt ®Êt cμng m¹nh vμ lμm t¨ng dßng n−íc mÆt, ®é xèp cña ®Êt gi¶m, søc thÊm n−íc cña ®Êt gi¶m vμ lμm t¨ng kh¶ n¨ng xãi mßn ®Êt. . L−îng ion Na+ lμm gia t¨ng n−íc

2.2.2. §Þa h×nh

111

ch¶y bÒ mÆt lμm xãi mßn ®Êt.

§Êt ®−îc tÝch luü

§Êt ®ang

di ®éng

Phong ho¸ ®¸ vμ h×nh thμnh ®Êt Xãi mßn mÆt

X« ®Êt ®¸

Tr−ît lë H×nh 36. Qu¸ tr×nh xãi mßn vμ l¾ng ®äng Sôt ®Êt §Êt s−ên dèc

Chç lâm ®Þa h×nh

§Êt dèc tô

M¹ng l−íi thuû lîi

B·i phï sa Xãi mßn mÆt Xãi §ång b»ng bÞ lôt X« ®Êt ®¸

C¸t sái ®¸y Tr−ît lë

§ång b»ng bÞ lôt

S«ng chÝnh Xãi mßn mÆt

X« ®Êt ®¸

Tr−ît lë

Sôt ®Êt

Bïn c¸t huyÒn phï

V. chÊt hoμ tan

112

Bïn c¸t chuyÓn ®¸y s«ng

. X©y dùng c¸c bËc thang ®Ó

2.2.4. Th¶m thùc b×

canh t¸c

. KÌ ®¸ trªn bÒ mÆt dèc

2.3.2. BiÖn ph¸p dïng th¶m thùc vËt . X©y dùng mét th¶m thùc vËt

b¶o vÖ

. X©y dùng ®ai c©y xanh phßng Th¶m thùc b× sÏ ng¨n c¶n tèt chèng l¹i xãi mßn ®Êt: t¸n l¸ ng¨n c¶n lùc 'xung kÝch' cña giät m−a, lμm t¨ng l−îng n−íc thÊm vμo ®Êt, h¹n chÕ dßng ch¶y bÒ mÆt... mÆt kh¸c bé rÔ thùc vËt lμm thμnh m¹ng l−íi dμy ®Æc trong ®Êt cã t¸c dông gi÷ ®Êt, lμm t¨ng ®é xèp cña ®Êt, lμm t¨ng kh¶ n¨ng gi÷ n−íc cña ®Êt. hé

2.2.5. C¸c ho¹t ®éng sö dông vμ

qu¶n lý ®Êt cña con ng−êi.

2.2.3. C¸c biÖn ph¸p chèng xãi mßn truyÒn thèng

. Lμm ®Êt vμ canh t¸c theo ®−êng ®ång møc

. Lu©n canh, xen canh hoa mμu

.Che tñ mÆt ®Êt, lμm ®Êt h¹n chÕ ..

. Mét sè nguyªn t¾c chÝnh ®Ó b¶o tån ®Êt vμ n−íc NhÞp ®é t¨ng tr−ëng trong c¶ hai mÆt d©n sè vμ ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi trong nhiÒu thËp kû qua ®· lμm c¹n kiÖt c¸c nguån tμi nguyªn thiªn nhiªn, ®Æc biÖt lμ tμi nguyªn ®Êt. Con ng−êi víi c¸c ho¹t ®éng sö dông vμ qu¶n lý ®Êt kh¸c nhau ®· gãp phÇn g©y ra xãi mßn ®Êt vμ xãi mßn ®Êt ®ãng vai trß chñ yÕu trong viÖc lμm suy tho¸i ®Êt.

C¸c ho¹t ®éng sö dông vμ qu¶n lý ®Êt dÉn ®Õn xãi mßn ®Êt nh− sau: B¶o tån ®Êt vμ n−íc lμ mét c«ng viÖc cÇn thiÕt vμ hÕt søc cÊp b¸ch hiÖn nay nh»m sö dông ®Êt bÒn v÷ng, do vËy cÇn ph¶i tu©n thñ mét sè nguyªn t¾c sau: .Khai th¸c rõng kh«ng hîp lý

. Ph¸ rõng lμm n−¬ng rÉy.

. Canh t¸c n«ng nghiÖp kh«ng bÒn v÷ng

. Löa rõng

. Ch¨n th¶ gia sóc qu¸ møc

. X©y dùng ®−êng, cÇu cèng, nhμ cöa, ®−êng ®iÖn ë vïng ®åi nói kh«ng hîp lý

. Khai th¸c kho¸ng s¶n kh«ng hîp lý

. Søc s¶n xuÊt cña ®Êt bÞ mÊt ®i th× quan träng h¬n nhiÒu so víi chÝnh líp ®Êt bÞ bμo mßn mÊt ®i. Do vËy, b¶o vÖ ®Êt ph¶i lμ mét sù phèi hîp c¸c chiÕn thuËt ph¸t triÓn n«ng nghiÖp tæng thÓ cã träng t©m c¶i thiÖn kü thuËt lμm søc s¶n xuÊt gia t¨ng. Th«ng th−êng, c¸c kü thuËt b¶o vÖ ®Êt chèng xãi mßn ®−îc thiÕt kÕ vμ triÓn khai tr−íc mét b−íc ®èi víi kü thuËt c¶i thiÖn n¨ng suÊt c©y trång ®Ó chèng xãi mßn ®Êt. Tuy nhiªn c¶ hai ®Òu quan hÖ t−¬ng hç víi nhau vμ ph¶i ®−îc triÓn khai ®ång bé vμ phèi hîp. . Trång rõng quy m« lín nh−ng kh«ng chó ý ®Õn hçn loμi vμ chän lo¹i c©y trång hîp lý.

2.3. Sö dông c¸c biÖn ph¸p kü thuËt ®Ó kiÓm so¸t xãi mßn

2.3.1. BiÖn ph¸p c¬ häc vμ qu¶n lý

. X©y dùng c¸c hÖ thèng tiªu . Xãi mßn lμ kÕt qu¶ cña viÖc sö dông ®Êt nh− thÕ nμo vμ chÝnh nã kh«ng lμ nguyªn nh©n chÝnh trùc tiÕp cña sù tho¸i ho¸ ®Êt. Sù tho¸i ho¸ cña ®Êt ph¶i ®−îc ng¨n chÆn tr−íc khi x¶y ra, h¬n lμ ph¸t triÓn mét ph−¬ng ¸n cøu ch÷a. n−íc

. X©y dùng bê t−êng ®¸

. §Êt ®· ®−îc nghiªn cøu qu¸ nhiÒu bëi c¸c ch−¬ng tr×nh vμ dù ¸n b¶o vÖ ®Êt chèng xãi mßn trong khi ®ã n«ng d©n lμ 113

4.1. Canh t¸c theo ®−êng ®ång møc

ng−êi sö dông ®Êt l¹i Ýt t×m hiÓu vÊn ®Ò nμy. Do vËy, mét dù ¸n cã môc tiªu b¶o tån ®Êt vμ n−íc, gi¶i quyÕt sù tho¸i ho¸ cña ®Êt ph¶i dïng biÖn ph¸p triÓn khai "tõ d−íi lªn", lÊy nÒn t¶ng tõ c¸c hiÓu biÕt cña n«ng d©n vμ n«ng tr¹i t¹i chç nh− lμ mét hÖ thèng tæng thÓ ®Ó xem xÐt sù sö dông ®Êt.Tr¸i l¹i biÖn ph¸p ¸p ®Æt "tõ trªn xuèng" th−êng chØ chó träng gi¶i quyÕt c¸c triÖu chøng cña xãi mßn ®Êt qua viÖc ph©n chia ®Êt thμnh c¸c bËc thÒm ®Ó canh t¸c xen b¨ng hay c¸c kü thuËt kh¸c chØ thμnh c«ng nhÊt ®Þnh do sù t¸c ®éng cña c¸c tæ chøc bªn ngoμi hÖ thèng.

4.1.1 §Æc ®iÓm

. ë c¸c vïng ®åi nói cao, n¨ng suÊt c©y trång bÞ gi¶m sót nhiÒu do thiÕu hay thõa n−íc, h¬n lμ ®Êt bÞ xãi mßn mÊt ®i. Do vËy cÇn quan t©m h¬n viÖc qu¶n lý nguån n−íc m−a, nhÊt lμ c¸c kü thuËt b¶o tån n−íc h¬n lμ chØ chó t©m vμo b¶o tån ®Êt. KÕt qu¶ lμ, c¸c kü thuËt canh t¸c nh− c©y bõa, tñ líp mÆt... cã tiÒm n¨ng vμ ý nghÜa cao h¬n so víi c¸c biÖn ph¸p c¬ giíi ®Ó b¶o vÖ ®Êt vμ n−íc chèng xãi mßn.

. C¸c nç lùc b¶o vÖ ®Êt vμ n−íc sÏ thμnh c«ng h¬n khi ®−îc ¸p dông mét c¸ch l©u dμi h¬n lμ chØ ¸p dông trong c¸c ho¹t ®éng ng¾n h¹n theo tõng dù ¸n n−íc cè ®Þnh.

. N«ng hé vμ trang tr¹i cô thÓ lμ träng t©m cho c¸c ch−¬ng tr×nh b¶o vÖ ®Êt vμ n−íc.

H×nh 37. Canh t¸c theo ®−êng ®ång

Canh t¸c theo ®−êng ®ång møc trªn ®Êt dèc lμ ®Ó gi¶m sù xãi mßn ®Êt vμ l−îng n−íc ch¶y bÒ mÆt. §−êng ®ång møc lμ ®−êng nèi c¸c ®iÓm cïng cao ®é víi nhau trªn mét mÆt dèc vμ nã th−êng trùc giao víi ®−êng n−íc ch¶y xuèng. Th«ng th−êng ®Ó h¹n chÕ xãi mßn ng−êi ta trång c¸c lo¹i c©y bôi hay x©y dùng c¸c rμo ch¾n däc theo c¸c ®−êng ®ång møc cña mÆt dèc. Trång trät theo ®−êng ®ång møc bao gåm viÖc x©y dùng bÉy ®Êt, bËc thang hay m« ®Êt ®ång møc, hay trång c¸c hμng c©y ®ång møc, lμm ®Êt, cμy bõa theo ®−êng ®ång møc lμ kü thuËt ®ang ®−îc khuyÕn khÝch ph¸t triÓn ë vïng§«ng nam ¸ ®Ó mang l¹i sù bÒn v÷ng cho c¸c n«ng tr¹i ë vïng cao. møc

. N«ng d©n cÇn ®−îc thuyÕt phôc bëi c¸c lîi Ých tr−íc m¾t, kÕt qu¶ cña c¸c thay ®æi canh t¸c. §iÒu quan träng lμ ph¶i gi¶i quyÕt ngay c¸c nhu cÇu cÊp thiÕt cña n«ng d©n qua viÖc giíi thiÖu c¸c kü thuËt canh t¸c s¶n xuÊt mang c¶ lîi Ých kinh tÕ nhanh lÉn cã ý nghÜa phßng hé l©u dμi.

Cã nhiÒu c¸ch phèi hîp hoa mμu víi nhau, víi gia sóc vμ c©y rõng trªn cïng mét diÖn tÝch canh t¸c theo ®−êng ®ång møc. HÖ thèng SALT ®· ®−îc ph¸t triÓn vμ ¸p dông t¹i mét sè vïng cña n−íc ta lμ mét dÉn chøng vÒ canh t¸c theo ®−êng ®ång møc.

4.1.2. Lîi Ých

. Gi¶m xãi mßn vμ n−íc ch¶y bÒ

4. Mét sè kü thuËt b¶o tån ®Êt vμ n−íc cã thÓ ¸p dông trong trang tr¹i N«ng l©m kÕt hîp

114

mÆt.

. Gi¶m sù mÊt m¸t chÊt dinh d−ìng. nμy rÊt phæ biÕn ®Ó trång lóa vμ c¸c lo¹i hoa mμu kh¸c ë vïng cao.

4.1.3. H¹n chÕ

4.2.2. Lîi Ých

. KiÓm so¸t hiÖu qu¶ xãi mßn ®Êt. . §o ®¹c vμ ®Þnh h−íng c¸c ®−êng ®ång møc sai sÏ khiÕn cho ®Êt bÞ xãi mßn m¹nh h¬n.

. §ßi hái lao ®éng cho ch¨m sãc vμ gi÷ g×n.

. CÇn c¸c kü n¨ng chuyªn m«n ®Ó x¸c ®Þnh c¸c ®−êng ®ång møc.

4.1.4. §iÒu kiÖn ¸p dông

. YÕu tè sinh häc tù nhiªn:

- C¶i thiÖn n¨ng suÊt c©y trång vμ ®iÒu kiÖn ®Êt lμ c¸c ®iÓm thuyÕt phôc.

- Gi÷ n−íc cho c¸c m−¬ng tiªu n−íc sÏ lμm gia t¨ng ®é thÊm n−íc vμo ®Êt vμ s¶n xuÊt hoa mμu.

. YÕu tè d©n sinh kinh tÕ x· héi

- NhiÒu n¬i x©y dùng c¸c c«ng tr×nh quy m« trªn ®Êt dèc kh«ng ®−îc luËt ph¸p cho phÐp, nªn trong tr−êng hîp ®ã canh t¸c theo ®−êng ®ång møc sÏ lμ mét kü thuËt phï hîp ®Ó thay thÕ.

- Mét sè vïng n«ng d©n cã tËp qu¸n canh t¸c lªn xuèng theo dèc v× dÔ thao t¸c c¸c c«ng cô vμ sö dông tr©u bß hay m¸y c¬ khÝ ®Ó lμm ®Êt.

4.2. Canh t¸c theo bËc thang

4.2.1. §Æc ®iÓm

115

Canh t¸c theo bËc thang lμ mét kü thuËt canh t¸c b¶o vÖ ®Êt, th−êng ®−îc sö dông trªn ®Êt dèc, s−ên nói ®Ó gi÷ n−íc vμ kiÓm so¸t chèng xãi mßn. Chóng ®−îc x©y dùng b»ng c¸ch ®μo vμ ®¾p ®Êt t¹o nªn c¸c bËc thÒm gièng nh− bËc thang. CÊu t¹o nμy gióp n−íc thÊm tõ tõ vμo ®Êt. C¸c hÖ thèng bËc thang cã thÓ ®−îc cñng cè b»ng c¸c m« ®Êt hay c¸c hμng ®¸ xÕp ë mÐp mçi bËc thang, còng cã thÓ trång cá ë gi÷a 2 bËc thang kÕ tiÕp nhau hoÆc trång thªm cá vμ c©y bôi thÊp ë mÐp bËc thang. HÖ thèng

vèn vμ lîi nhuËn thÊp so víi kinh g phÝ ®Çu t− ban ®Çu.

. C¸c vËt liÖu bμo mßn ®−îc ®¸y c¸c m−¬ng tiªu

4.3. C©y che phñ ®Êt

gi÷ l¹i ë n−íc ®−îc ®μo däc theo bËc thang.

. Gi¶m chiÒu dμi dèc. Cø mçi 2 - 3m chiÒu dμi dèc l¹i ®−îc biÕn ®æi thμnh bËc thang. Do vËy vËn tèc n−íc ch¶y xuèng sÏ gi¶m.

. C¶i thiÖn ®−îc ®é ph× cña ®Êt l©u dμi.

4.2.3. H¹n chÕ

4.3.1. §Æc ®iÓm

. Cã t¸c ®éng lín ®Çu tiªn ®Õn ®Êt nªn sÏ lμm gi¶m n¨ng suÊt Ýt ra lμ trong 2 - 3 n¨m ®Çu.

. CÇn lao ®éng vμ vèn nhiÒu ®Ó x©y dùng vμ b¶o tr× bËc thang.

. CÇn cã kü n¨ng x©y dùng vμ b¶o tr× bËc thang.

. BËc thang c¶i thiÖn víi mÆt dèc c¸ch kho¶ng chiÕm nhiÒu ®Êt canh t¸c.

4.2.4. §iÒu kiÖn ¸p dông

Ng−êi ta trång c¸c lo¹i c©y phñ ®Êt ®Ó b¶o vÖ ®Êt gi¶m xãi mßn vμ ®Ó c¶i t¹o ®Êt nhê vμo l−îng ph©n xanh cña chóng (cμy vïi c¸c lo¹i th©n l¸ cßn xanh hay c¸c phÈm vËt d− thõa hoa mμu canh t¸c). C¸c loμi thùc vËt nμy th−êng lμ c¸c lo¹i cã ®êi sèng ng¾n (Ýt h¬n 2 n¨m) vμ ®−îc trång ngoμi ®Êt ®ång ruéng hay d−íi t¸n c¸c c©y trong giai ®o¹n bá ho¸. C¸c loμi hoa mμu phñ ®Êt nμy còng ®−îc trång xen hay trång sau khi gieo trång c¸c loμi c©y lÊy h¹t nh− . YÕu tè sinh häc vμ tù nhiªn:

- Kh«ng thÝch hîp cho c¸c lo¹i ®Êt c¹n vμ dÔ lë. che phñ ®Êt H×nh 39. C©y

- Kh«ng thÝch hîp ®Ó trång c¸c loμI c©y kh«ng chÞu ®−îc óng v× c¸c bËc thang sÏ bÞ óng n−íc.

- Lo¹i bËc thÒm c¶i t¹o víi c¸c bê dèc ë gi÷a hai bËc thang chØ ¸p dông n¬i m−a Ýt.

. YÕu tè d©n sinh kinh tÕ vμ x· héi

ng« hay ®−îc trång mét lÇn vμo chu kú canh t¸c hoa mμu. Kü thuËt trång c©y che phñ ®Êt th−êng ®−îc ¸p dông ë ViÖt Nam vμ c¸c n−íc kh¸c ë vïng ch©u ¸ ®Ó lo¹i trõ cá d¹i d−íi rõng cao su hay dõa ... vμ nh»m môc ®Ých cung cÊp thøc ¨n cho gia sóc. C©y che phñ ®Êt cßn ®−îc trång trong c¸c hÖ thèng bá ho¸ ®Ó c¶i t¹o ®é ph× cña ®Êt nhanh chãng vμ rót ng¾n ®−îc giai ®o¹n bá ho¸. - ë vμi n¬i n«ng d©n kh«ng chÊp nhËn kü thuËt nμy v× thiÕu lao ®éng vμ thu nhËp cña hä thÊp.

PhÇn lín c¸c lo¹i hoa mμu che phñ ®Êt ®Ó lμm líp che phñ vμ t¹o ph©n xanh. ThÝ dô nh−:

S¾n d©y d¹i (Pueraria tokinensis) - ThiÕu sù an toμn vÒ quyÒn canh t¸c trªn ®Êt lμ mét nh©n tè khiÕn c¸c kü thuËt canh t¸c b¶o vÖ l©u dμi nh− hÖ thèng bËc thang kh«ng ®−îc n«ng d©n chÊp nhËn. §Ëu b−ím (Clitoria ternatea)

116

§Ëu xanh (Vigna radiata) - Trªn c¸c lo¹i ®Êt nghÌo, hÖ thèng bËc thang cho tØ lÖ thu håi

Cá kudzu (Pueraria phaseoloides)

§Ëu triÒu (Cajanus cajan) kh¸c l¹i kh«ng ra h¹t ®Òu ®Æn vμ tèt do c¸c ®iÒu kiÖn khÝ hËu cña n¬i trång. Cèt khÝ (Tephrosia candida) . YÕu tè d©n sinh kinh tÕ x· héi §iÒn thanh (Sesbania sp.) - Lμm gi¶m dïng thuèc diÖt cá vμ lao ®éng lμm cá.

4.3.2. Lîi Ých

. C¶i thiÖn ®é ph× vμ lý ho¸ tÝnh cña ®Êt.

. Gi¶m xãi mßn vμ thÊt tho¸t n−íc. - N«ng d©n cã ®Êt thuéc diÖn chØ sö dông ®Êt ®ai ng¾n h¹n sÏ kh«ng thÝch chÊp nhËn kü thuËt nμy. . C¶n trë cá d¹i ph¸t triÓn - C©y che phñ t¹o nªn thu nhËp . Gi¶m dïng ph©n ho¸ häc vμ thuèc ng¾n h¹n thÊp. diÖt cá.

. Cung cÊp l−¬ng thùc cho ng−êi vμ cá nu«i gia sóc. - C©y che phñ th−êng kh«ng s¶n xuÊt c¸c lîi Ých thiÕt yÕu (nh− l−¬ng thùc, h¹t gièng v.v..) . T¨ng hμm l−îng chÊt h÷u c¬ trong ®Êt.

. Gióp gi÷ ®é Èm cña ®Êt vμ b¶o vÖ ®Êt khái bÞ kh« h¹n.

. Mét vμi hoa mμu phñ ®Êt cã thÓ - NhiÒu lo¹i hoa mμu che phñ rÊt thÝch hîp cho gia sóc ¨n. Chóng lμ nguån cung cÊp cá t−¬i h÷u hiÖu cho tr©u bß, gia sóc kh¸c nh−ng rÊt khã b¶o vÖ víi n¬i cã tËp qu¸n th¶ r«ng gia sóc ®Ó kiÕm cá ¨n. cho thu nhËp.

4.3.3. C¸c giíi h¹n

4.4. Lu©n canh hoa mμu 4.4.1. §Æc ®iÓm

. Cã thÓ c¹nh tranh n−íc vμ chÊt dinh d−ìng víi c©y l©u n¨m.

. Cã thÓ ph¸t triÓn thμnh cá d¹i.

. Cã thÓ lμm n¬i tró Èn cho s©u bÖnh h¹i.

. Mét vμi loμi cã thÓ tiÕt ra c¸c chÊt ho¸ häc c¶n trë g©y trång cho c¸c loμi hoa mμu tiÕp sau.

. Chuét vμ r¾n cã thÓ tró Èn trong líp che phñ ®Êt.

4.3.4. §iÒu kiÖn ¸p dông

. YÕu tè sinh häc tù nhiªn

- Kh«ng thÓ ¸p dông ë nh÷ng n¬i ®Êt qu¸ dèc.

- Gãp phÇn vμ c¶i t¹o ®é ph× cña ®Êt. C¨n cø vμo viÖc ¸p dông mét c¸ch phæ biÕn cña n«ng d©n, lu©n canh hoa mμu ®−îc ®¸nh gi¸ lμ mét kü thuËt b¶o vÖ ®Êt vμ n−íc quan träng nhÊt ë vïng §«ng Nam ¸. RÊt nhiÒu lo¹i hoa mμu ®−îc canh t¸c liªn tiÕp nhau, loμi nμy kÕ loμi kia trªn cïng mét diÖn tÝch. Sù bè trÝ canh t¸c nμy thay ®æi theo thêi gian, nh−ng tÊt c¶ ®Òu ®−îc x©y dùng ®Ó: c¶i t¹o lý ho¸ tÝnh vμ t×nh tr¹ng mμu mì cña ®Êt canh t¸c.

117

- Mét vμi lo¹i hoa mμu che phñ ra hoa kÕt qu¶ rÊt nhiÒu do ®ã rÊt khã kiÓm so¸t; trong khi c¸c loμi

. Cã thÓ khã kh¨n n¬i nguån nguyªn liÖu s¶n xuÊt nghÌo nμn. H×nh 40. Lu©n canh

hoa mμu . Ýt ®−îc ¸p dông víi nh÷ng c©y l©u n¨m.

. §«i khi ®ßi hái ng−êi n«ng d©n ph¶i trång nh÷ng lo¹i c©y kh«ng hîp víi së thÝch cña hä.

4.4.4. §iÒu kiÖn ¸p dông

.YÕu tè sinh häc tù nhiªn

Mçi lo¹i hoa mμu ®ßi hái mét c¸ch kh¸c nhau vÒ ®Æc ®iÓm ®Êt ®ai n¬i mμ nã ®−îc canh t¸c. MÆt kh¸c, mçi lo¹i l¹i ph¶i ®Ó l¹i vμi lîi Ých cho ®Êt nh− c¸c phÕ phÈm cßn l¹i hay cã vμi ¶nh h−ëng tÝch cùc cho kÕt cÊu cña ®Êt. Mét hÖ thèng lu©n canh tèt sÏ quan t©m ®Õn c¸c ®Æc ®iÓm nμy cña tõng lo¹i hoa mμu ®−îc trång - c¸i g× mÊt ®i vμ ®−îc tr¶ l¹i cho ®Êt - lμm sao cho tæng thÓ thay ®æi sÏ cã mét ¶nh h−ëng c¶i thiÖn ®Êt nãi chung.

- Trong khi mét vμi yÕu tè dinh d−ìng vÉn cßn ®ßi hái bãn thªm, lu©n canh vÉn tiÕp tôc sö dông lo¹i nμy ®Ó cè ®Þnh søc s¶n xuÊt cña viÖc canh t¸c.

- Lu©n canh hoa mμu cã thÓ ®−îc x©y dùng ®Ó ph¸t huy hiÖu qu¶ tèt cña nã trªn ®Êt nghÌo kiÖt.

. YÕu tè d©n sinh kinh tÕ x· héi

Trong c¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp, thμnh phÇn c©y l©u n¨m cã thÓ ®−îc biÕn ®æi sau mét thêi gian dμi, th−êng kh«ng d−íi mét n¨m. Kü thuËt n«ng l©m kÕt hîp cÇn mét ph−¬ng ¸n l©u dμi ®Ó ¸p dông lu©n canh, triÓn khai mét lo¹t nhiÒu lo¹i hoa mμu, mçi thø ®−îc bè trÝ thèng nhÊt trong mét chu kú canh t¸c. - Cã thÓ t¨ng thu nhËp l©u dμi, nh−ng cã thÓ cho thu nhËp thÊp tr−íc m¾t. t¸c Mét kiÓu canh

- Cã thÓ cung cÊp b÷a ¨n thay ®æi cho ng−êi.

- ChÝnh s¸ch ®Êt ®ai kh«ng râ rμng sÏ lμm n¶n lßng ng−êi ¸p dông c¸c kü thuËt canh t¸c b¶o vÖ ®Êt.

- Cã thÓ ®ßi hái lao ®éng cao

- Khã kh¨n n¬i cã sù x©m canh theo mïa.

4.5. Trång cá theo b¨ng

lu©n canh th−êng thÊy lμ lóa - ®Ëu xanh - ng« - ®Ëu ma hay c¸c lo¹i ®Ëu kh¸c. Mét vμi lo¹i hoa mμu ®−îc trång nh− bé ®Ëu lμm gia t¨ng ®¹m cña ®Êt, nh− ®Ëu xanh (Vigna sinensis) ®−îc trång víi lóa (oriza sativa), ®Ó cung cÊp ®¹m trë l¹i cho ®Êt mμ ®· bÞ lóa hÊp thu. T−¬ng tù ®Ëu ma (cowpea: Vigna radiata) víi kh¶ n¨ng ®Þnh ®¹m vμ ¶nh h−ëng tèt ®èi víi ®Êt cña nã, th−êng ®−îc trång sau c©y ng« (Zea mays) lμ mét c©y hÊp thô nhiÒu ®¹m tõ ®Êt.

4.4.2. Lîi Ých

. RÊt hiÖu qu¶ ®Ó c¶i thiÖn ®é ph× cña ®Êt

. Gi¶m sù thÊt tho¸t chÊt dinh d−ìng.

. Gióp gi÷ n¨ng suÊt cña hoa mμu.

. Lμm ®a d¹ng c¸c loμi canh t¸c.

. Gióp kiÓm so¸t s©u bÖnh h¹i.

4.4.3. H¹n chÕ

4.5.1. §Æc ®iÓm

118

. Dïng vËt liÖu cá ®Ó tñ bÒ mÆt cã thÓ t¹o nªn cá d¹i ph¸t triÓn.

. Trång cá c¹nh tranh diÖn tÝch ®Êt dμnh ®Ó trång c©y l−¬ng thùc.

4.5.4. §iÒu kiÖn ¸p dông

Trång cá theo ®−êng ®ång møc sÏ t¹o ra tr−íng ng¹i ®Ó lμm gi¶m xãi mßn vμ n−íc ch¶y bÒ mÆt. Nã thóc ®Èy t¹o ra c¸c bËc thang tù nhiªn trªn ®Êt ®åi dèc ngay c¶ ë n¨m thø nhÊt, v× ®Êt bÞ bμo mßn ®−îc gi÷ l¹i phÝa tr−íc c¸c rμo c¶n nμy.

. C¸c yÕu tè sinh häc tù nhiªn

. Kh«ng ®−îc ¸p dông trªn ®Êt qu¸ dèc hay c¸c vïng ®Êt cã m−a kÐo dμi.

. Cá kh«ng thÓ sèng ë c¸c vïng kh« h¹n.

. C¸c yÕu tè d©n sinh kinh tÕ x· héi H×nh

Cá cã thÓ ®−îc trång däc theo ®¸y vμ s−ên cña ®ª ®Ó cè ®Þnh ®Êt vμ ®Ó ng¨n ngõa xãi mßn ë phÇn dèc trªn cao. Cá còng th−êng ®−îc trång ë m« ®Êt ®¾p ven bËc thang ®Ó gi¶m xãi mßn vμ æn ®Þnh bËc thang. 41. Trång cá theo b¨ng ®ång møc

. N«ng d©n cã thÓ kh«ng cã ®ñ thêi gian ®Ó qu¶n lý th©m canh cá nªn dÔ ®Ó thμnh cá d¹i.

.Trong c¸c hÖ thèng truyÒn thèng n«ng d©n cã tËp qu¸n th¶ r«ng gia sóc, nªn hä sÏ kh«ng chÊp nhËn hÖ thèng ch¨n nu«i mét chç vμ c¾t cá ®em vÒ.

Cá ®−îc c¾t tØa ®Þnh kú (sau 2 - 4 th¸ng) ®Ó ng¨n chóng ra hoa, che bãng hay ph¸t triÓn ra vïng ®Êt canh t¸c gi÷a 2 b¨ng cá. Do vËy kü thuËt trång c¸c b¨ng cá chèng xãi mßn lμ rÊt thÝch hîp cho n«ng d©n cã hÖ thèng nu«i gia sóc t¹i chç vμ c¾t cá cho chóng ¨n. Cá còng cã thÓ ®−îc sö dông lμm vËt liÖu tñ gèc cho c¸c lo¹i hoa mμu.

. N«ng d©n sî khu trång cá mét sè loμi gËm nhÊm sÏ tró Èn vμ ph¸ ho¹i hoa mμu l−¬ng thùc kÕ cËn.

. Nguån gièng cá ®Ó trång kh«ng s½n cho mét sè n¬i ë vïng cao.

. NÕu n«ng d©n kh«ng nu«i gia sóc, hä kh«ng quan t©m ®Õn kü thuËt nμy.

cá voi lai,

Trªn ®Êt ®åi dèc, h¹t cá, cμnh hoÆc bôi cá ®−îc trång thμnh hμng ®«i däc theo ®−êng ®ång møc víi kho¶ng c¸ch lμ 50cm. Trång trªn bê ®ª mËt ®é cña cá dÇy h¬n, cßn ë trªn mÐp bËc thang cá ®−îc trång theo h×nh nanh sÊu cã kho¶ng c¸ch 30cm x 20cm. C¸c loμi cá th−êng dïng ®Ó c¶n xãi mßn lμ cá Setaria (Setaria ancaps), cá ruzi (Brachiaria ruziiensis), cá voi (Pennisetum purpureum), NB21 s¶ (Cymbopogon citratus), vμ cá Vetiver (Vetiveria zizannoides).

4.5.2. Lîi Ých

. H¹n chÕ xãi mßn ®Êt vμ n−íc ch¶y bÒ mÆt.

. Cung cÊp cá cho gia sóc.

. Cá ®−îc dïng vËt liÖu tñ.

4.5.3. C¸c giíi h¹n

. CÇn c«ng lao ®éng ®Ó ch¨m sãc c¸c b¨ng cá.

4.6. Trång c©y xanh thμnh c¸c b¨ng theo ®−êng ®ång møc

119

4.6.1. §Æc ®iÓm

. C¸c loμi c©y trªn c¸c b¨ng cã thÓ lμ n¬i ký göi vμ ph¸t triÓn cña s©u bÖnh h¹i.

. Sù gi÷ n−íc hiÖu qu¶ c¸c l−îng n−íc m−a lín cã thÓ g©y cho ®Êt ngËp óng vμ lë nhÊt lμ ë c¸c triÒn dèc.

4.6.4. §iÒu kiÖn ¸p dông

. C¸c yÕu tè sinh häc tù nhiªn

. NhiÖt ®é cao hay thÊp qu¸ cã thÓ lμm h− h¹i c¸c b¨ng ®· trång. C¸c b¨ng c©y xanh lμ kü thuËt trång ®¬n gi¶n ®Ó gi¶m xãi mßn trªn ®Êt dèc. C¸c lo¹i c©y hay bôi cè ®Þnh ®¹m, cá, c©y ¨n qu¶, hay c¸c lo¹i hoa mμu nh− døa, chuèi ®−îc trång theo ®−êng ®ång møc. RÊt nhiÒu loμi c©y vμ hoa mμu ®−îc ®−a vμo trång thªm trong b¨ng ®Ó t¨ng thªm thu nhËp vμ ®a d¹ng s¶n phÈm cña n«ng tr¹i. C¸c b¨ng sÏ gi¶m dßng ch¶y cña n−íc m−a vμ gi÷ ®Êt l¹i ®Ó dÇn dÇn t¹o thμnh c¸c bËc thang tù nhiªn. . RÊt khã kh¨n ®Ó trång c¸c b¨ng ®ång møc trªn ®Êt dèc (> 50% ). H×nh 42. Hμng rμo c©y xanh

®ång møc

. PhÇn lín c¸c c©y bé ®Ëu cè ®Þnh ®¹m trång lμm b¨ng c©y ®ång møc ®Òu kh«ng thÝch øng ph¸t triÓn trªn ®Êt axÝt.

. YÕu tè d©n sinh kinh tÕ x· héi

. ThiÕu h¹t gièng cña c©y trång lμm Chóng còng c¶i thiÖn ®é ph× cña ®Êt vμ søc s¶n xuÊt hoa mμu c¸c ®−êng ®ång møc trªn ®Êt dèc lμ c¸c kü thuËt canh t¸c phæ biÕn t¹i ViÖt Nam, Philippin, Indonesia vμ Th¸i Lan vμ hiÖn nay chóng ®ang ®−îc ph¸t triÓn thªm ë c¸c n−íc kh¸c. b¨ng.

4.6.2. Lîi Ých

. ThiÕu thêi gian vμ lao ®éng ®Ó x©y . H¹n chÕ xãi mßn. dùng c¸c b¨ng c©y ®ång møc.

. C¶i thiÖn ®é ph× vμ ®é Èm ®Êt. . Kh«ng cã chñ quyÒn hay sö dông ®Êt l©u dμi. . Cung cÊp sinh khèi lμm ph©n xanh.

. T¹o bãng che thÝch hîp cho c©y kh¸c.

. N«ng d©n sî c¸c b¨ng c©y kh«ng s¶n xuÊt l−¬ng thùc, thùc phÈm. . N«ng d©n nghÜ r»ng c¸c b¨ng sÏ c¹nh tranh m¹nh ®Õn hoa mμu vμ lμ c©y chñ cho dÞch bÖnh.

. Nguån thøc ¨n cho gia sóc, cñi vμ c¸c vËt liÖu kh¸c.

. C¶i thiÖn ®−îc cÊu t¹o vμ ®é thÊm n−íc cña ®Êt.

. Cung cÊp vËt liÖu tñ bÒ mÆt ®Êt. . N«ng d©n canh t¸c theo lèi truyÒn thèng sö dông ph−¬ng ph¸p vμ dông cô ®¬n gi¶n ®Ó lμm viÖc, hä kh«ng thÝch b¨ng c©y vμ canh t¸c theo ®ång møc v× bÊt tiÖn.

4.6. 3.H¹n chÕ

. MÊt mét phÇn ®Êt canh t¸c do trång c¸c b¨ng c©y ®ång møc (Ýt nhÊt lμ 10% ®Êt canh t¸c bÞ mÊt).

4.7. §ai ®æi h−íng ch¶y theo ®−êng ®ång møc

120

. B¨ng c©y c¹nh tranh víi hoa mμu trång trong b¨ng gi÷a vÒ ¸nh s¸ng, dinh d−ìng vμ n−íc. C¾t xÐn rÔ vμ tØa l¸ vμ cμnh nh¸nh cã thÓ h¹n chÕ sù c¹nh tranh.

4.7.1. §Æc ®iÓm

C¸c ®ai ®æi h−íng n−íc ch¶y ®−îc ®μo däc theo c¸c ®−êng ®ång møc ngang qua ®åi víi môc ®Ých thu l−îng n−íc ch¶y trªn bÒ mÆt ®Êt vμ chuyÓn h−íng n−íc ch¶y vÒ c¸c h−íng nhÊt ®Þnh. C¸c ®ai ®æi h−íng nμy x©y dùng ®Ó b¶o vÖ ®Êt vμ n−íc ë vïng ®Êt ®åi dèc. C¸c kªnh vμ ®ai nμy ®−îc ®μo vμ ®¾p theo nhiÒu kho¶ng c¸ch kh¸c nhau tuú theo ®é dèc cña ®Êt; ®é dèc cμng lín, th× kho¶ng c¸ch cμng gÇn. KÝch th−íc cña ®ai vμ kªnh lμ réng 1m ë mÆt ®ai, réng 0,5m ë ®¸y kªnh vμ s©u 0,5m.

. CÇn b¶o tr× vμ ch¨m sãc n¹o vÐt liªn tôc.

4.7.4. C¸c ®iÒu kiÖn ¸p dông . YÕu tè sinh häc tù nhiªn

Mét h×nh thøc kh¸c cña nã lμ c¸c kªnh ®ång møc vμ tiªu n−íc. Kªnh tiªu n−íc th× t−¬ng tù nh− kªnh ®ång møc ngo¹i trõ kÝch th−íc cña nã lín vμ s©u h¬n. Nã th−êng ®−îc ®μo chung quanh khu vùc canh t¸c nh»m gom vμ ®æi h−íng n−íc ch¶y trμn qua diÖn tÝch canh t¸c cña trang tr¹i. ë Papua New Guinea mÆt dèc h¬i thÊp cßn gi÷ nhiÖm vô nh− lμ n¬i ®Êt bÞ hao mßn ë l¹i. C¸c hÖ kªnh vμ ®ª trªn th−êng cho n−íc thõa tõ c¸c trËn m−a lín vμ n−íc ch¶y trμn bÒ mÆt ®æ vμo c¸c dßng ch¶y tù nhiªn nh− s«ng, suèi. H×nh 43. §ai ®æi h−íng n−íc ch¶y

4.7.2. Lîi Ých

. B¶o vÖ ®Êt canh t¸c khái bÞ ¶nh h−ëng cña n−íc trμn ch¶y tõ ®åi nói cao xuèng. - §Ó hiÖu qu¶, ®ai vμ kªnh ph¶i ®−îc x©y dùng theo ®óng c¸c ®−êng ®ång møc chÝnh x¸c. N«ng d©n ph¶i biÕt dïng khung ch÷ A hay èng n−íc th¨ng b»ng ®Ó x¸c ®Þnh c¸c ®−êng chÝnh x¸c nμy.

. KiÓm so¸t xãi mßn theo khe lë. . YÕu tè d©n sinh kinh tÕ x· héi

. Lμm gi¶m l¹i ¶nh h−ëng bμo mßn - Mét phÇn ®Êt canh t¸c bÞ mÊt ®Ó cña n−íc ch¶y bÒ mÆt. dμnh x©y dùng c¸c ®ai vμ kªnh.

4.7. 3. H¹n chÕ

- §æ n−íc vμo ®−êng n−íc ch¶y ë n«ng tr¹i kÕ cËn cã thÓ g©y ra mét tranh chÊp vÒ mÆt x· héi.

. NÕu kh«ng ®−îc x©y dùng ®óng vμ phï hîp, c¸c ®ai vμ kªnh cã thÓ bÞ n−íc ch¶y trμn qua ®Ó vμo ®Êt canh t¸c nhÊt lμ khi cã m−a lín.

121

. CÇn hç trî thªm cho ®ai ®æi h−íng b»ng c¸ch x©y dùng nh− hè gi÷ n−íc, ng¨n gi÷ ®Êt.

4.8. Rμo c¶n c¬ giíi

4. 8.1. §Æc ®iÓm

4.8.4. §iÒu kiÖn ¸p dông

C¸c rμo c¶n c¬ giíi x©y dùng trªn mÆt ®Êt dèc ®Ó h¹n chÕ tèc ®é n−íc ch¶y trªn bÒ mÆt vμ gi÷ ®Êt bÞ bμo mßn bëi hiÖn t−îng xãi mßn bÒ mÆt. C¸c kiÕn t¹o nμy cã thÓ ®−îc lμm b»ng gç hay ®¸; theo thêi gian, chóng cã thÓ t¹o thμnh hμng rμo c¶n c©y sèng. ë Philippin vμ Papua New Guinea c¸c rμo c¶n ®−îc lμm b»ng khóc gç vμ cμnh nh¸nh xÕp däc theo ®−êng ®ång møc cña ®Êt ®åi dèc. Th−êng ng−êi ta ®ãng c¸c cäc gç ®Ó gi÷ chóng l¹i. PhÝa trªn cña rμo c¶n cá vμ c¸c vËt liÖu h÷u c¬ kh¸c ®−îc xÕp däc theo ®Ó gi÷ ®Êt bÞ cuèn tr«i theo dßng n−íc. . YÕu tè sinh häc tù nhiªn

H×nh 44. Rμo c¶n c¬ giíi

- §Ó ®−îc n«ng d©n chÊp nhËn nÕu ®Êt cã ®é dèc trung b×nh Ýt h÷u hiÖu ®Ó canh t¸c hoa mμu.

. YÕu tè d©n sinh kinh tÕ x· héi

- §«i khi n«ng d©n kh«ng cã ®ñ lao Kho¶ng c¸nh cña gi¶i ®Êt gi÷a hai rμo c¶n thay ®æi tuú theo ®é dèc cña ®Êt, nh−ng th−êng chØ biÕn ®éng tõ 4 ®Õn 8m. C¸c lo¹i hoa mμu nh− ng«, khoai lang vμ thuèc l¸ ®−îc trång trªn c¸c gi¶i ®Êt ë gi÷a. ®éng ®Ó lμm rμo c¶n.

4.8.2. Lîi Ých

. Gi¶m l−îng n−íc ch¶y trμn bÒ mÆt. - N«ng d©n chØ chÊp nhËn lμm rμo c¶n ®Ó trång loμi hoa mμu cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao nh− tr−êng hîp thuèc l¸ ë Philippin. . Gi÷ c¸c phÈm vËt bμo mßn l¹i.

. NÕu b¶o vÖ thÝch hîp cã thÓ ph¸t triÓn thμnh c¸c bËc thang trong mét thêi gian.

. Cho phÐp n«ng d©n canh t¸c trªn ®Êt dèc n¬i mμ th−êng kh«ng thÝch hîp ®Ó canh t¸c.

4.8. 3. H¹n chÕ

. C¸c rμo c¶n b»ng gç kh«ng bÒn do bÞ môc trong vßng 2 ®Õn 5 n¨m.

122

. X©y dùng rμo c¶n ®ßi hái c«ng lao ®éng.

4.9 Bê t−êng ®¸

ë nh÷ng vïng ®Êt cã nhiÒu ®¸, bê t−êng ®¸ lμ thÝch hîp

. Däc theo ®−êng ®ång møc vμ phÝa trªn hμng ®ai c©y bôi ®ång møc, c¾t ngang mÆt dèc lμm bÒ mÆt ®Ó ®Æt vμ gi÷ chÆt c¸c hßn ®¸ lªn nhau.

. NÕu cã ®ñ ®¸, chÊt bê t−êng ®¸ cao ngang víi ®iÓm gi÷a cña hai ®−êng ®ång møc.

mßn l¾ng l¹i t¹i chç. KÝch th−íc cña hè tÝch n−íc tuú thuéc vμo tÇm cì cña ®−êng n−íc ch¶y vμ c¸c kªnh tiªu cÇn ®−îc b¶o vÖ. C¸c rμo c¶n chÆn ®Êt cã thÓ ®−îc lμm b»ng cäc th©n, cμnh cña c©y ®ç mai (Gliricidia sepium), tre, ®¸ t¶ng, lãng gç hay c¸c vËt liÖu cã s½n t¹i ®Þa ph−¬ng.

. Trång c©y bôi ®a dông ë ®¸y cña bê t−êng ®¸. chóng sÏ cè ®Þnh vμ gi÷ ch¾c bê t−êng còng nh− sÏ cung cÊp l¸ c©y cho gia sóc.

4.9.1 §iÒu kiÖn ¸p dông

N¬i cã ®¸ lÉn vμo ®Êt, n«ng d©n sÏ kÕt hîp dän ®¸ xÕp trªn ®−êng ®ång møc. §Çu t− lao ®éng ®Ó x©y dùng ban ®Çu kh¸ lín.

Hμo lμ nh÷ng hè gi÷ n−íc lín vμ dμi däc theo m« c¶n ®Ó bæ xung thªm cho c¸c kiÕn t¹o kh¸c. Mét hμo th−êng cã kÝch th−íc chõng 1m dμi 0,5m; réng 0,8m s©u vμ bè trÝ n»m phÝa trªn mét m« ®Êt ®ång møc chõng 1m ®Õn 2m. Môc ®Ých cña c¸c kiÕn t¹o bÉy ®Êt lμ gi÷ ®Êt vμ gi÷ n−íc l¹i thêi gian ng¾n ®Ó t¨ng kh¶ n¨ng thÊm n−íc. H×nh 45. Bê t−êng ®¸

4.10. C¸c bÉy ®Êt

H×nh 46. C¸c hè bÉy

4.10.1. §Æc ®iÓm

®Êt

§Êt gi÷ l¹i trªn c¸c hè vμ hμo n−íc ®−îc n¹o vÐt th−êng xuyªn vμ chuyÓn ®Õn ®ång ruéng bªn c¹nh.

4.10.2. Lîi Ých

C¸c bÉy ®Êt lμ c¸c kiÕn t¹o ®Ó gi÷ ®Êt bÞ bμo mßn tõ ®Çu nguån l¹i. C¸c kiÓu th«ng th−êng nhÊt lμ hè vμ hμo gi÷ n−íc ®−îc thiÕt kÕ trong lßng c¸c kªnh ®æi h−íng hay ®−êng tiªu n−íc.

123

. Ng¨n chÆn sù ph¸t triÓn vμ më s©u réng c¸c khe xãi. Mét hè n−íc lμm gi¶m tèc ®é cña dßng ch¶y vμ gióp c¸c phÇn tö ®Êt bÞ bμo

b»ng c¸ch x©y dùng c¸c hå tÝch n−íc nhá ë ®Êt canh t¸c ®Ó l−u gi÷ n−íc m−a. . T¹o ®iÒu kiÖn tèt ®Ó c¸c vËt liÖu bÞ bμo mßn giμu chÊt dinh d−ìng l¾ng ®äng l¹i.

X©y dùng c¸c hå chøa n−íc nhá sÏ hiÖu qu¶ nÕu ®−îc phèi hîp víi c¸c yÕu tè nh−: L−u vùc n−íc n¬i høng n−íc m−a vμ t¹o n−íc ch¶y trμn bÒ mÆt, c¸c hå tÝch n−íc høng n−íc m−a vμ n−íc ch¶y bÒ mÆt, vμ khu vùc canh t¸c cÇn t−íi n−íc trong kiÓu ®ª th¼ng vμo mïa kh«. . Gi¶m tèc n−íc ®é ch¶y ë c¸c khe vμ xãi mßn ®−êng n−íc ch¶y.

. N¬i ®Êt l¾ng tô cã thÓ canh t¸c hoa mμu.

tõ biÕn 1200 ®éng

4.10.3. C¸c giíi h¹n n¹o vÐt

. §ßi hái th−êng xuyªn ®Ó tr¸nh n−íc trμn vμo bê trong c¸c trËn m−a lín.

. C¸c ®Ëp ch¾n ®ßi hái b¶o tr× vμ söa ch÷a th−êng xuyªn.

4.10.4. §iÒu kiÖn ¸p dông

. YÕu tè sinh häc tù nhiªn

- VËt liÖu ®Ó x©y dùng c¸c bÉy ®Êt L−u vùc n−íc ph¶i cã diÖn tÝch ®ñ lín ®Ó gom n−íc vμo hå tÝch n−íc. Sè l−îng n−íc tÝch ®−îc tuú thuéc vμo tÝnh chÊt vμ diÖn tÝch cña vïng l−u vùc n−íc vμ chÕ ®é m−a cña vïng. ë c¸c n¬i cã l−îng m−a ®Õn 1500mm/n¨m, mét diÖn tÝch l−u vùc n−íc canh t¸c theo hÖ thèng ruéng bËc thang réng 0,2 ®Õn 0,5 ha lμ ®ñ cho mét l−îng n−íc kho¶ng 1000m3 tÝch trong hå chøa n−íc biÕn ®éng tõ 0,6 ®Õn 1,0 ha lμ ®ñ ®Ó t¹o ra mét thÓ tÝch n−íc nh− trªn. §èi víi c¸c n¬i kh« h¹n cã l−îng m−a hμng n¨m thÊp h¬n, sù tÝch chøa n−íc vÉn tiÕn hμnh ®−îc víi ®iÒu kiÖn l−u vùc n−íc ph¶i cã diÖn tÝch lín h¬n. cã thÓ kh«ng cã s½n t¹i ®Þa ph−¬ng.

. YÕu tè d©n sinh kinh tÕ x· héi

- CÇn söa ch÷a c¸c h− h¹i cña ®Ëp ch¾n vμ ph¶i n¹o vÐt hè tÝch n−íc th−êng

xuyªn.

- C¸c bÉy ®Êt ®−îc x©y dùng riªng lÎ kh«ng cã c¸c hç trî b¶o vÖ kh¸c sÏ kh«ng hiÖu qu¶.

4.11. TÝch chøa n−íc ë vïng cao

4.11.1. §Æc ®iÓm

§Þa ®iÓm ®Ó x©y dùng c¸c hå tÝch n−íc nhá cã thÓ ë chç cao hay ë vïng ®Êt thÊp, thung lòng n¬i cã thÓ lîi dông l−îng n−íc ch¶y thiªn nhiªn. C¸c n¬i thuéc n−íc ch¶y cña céng ®ång nªn qu¶n lý thÝch hîp ®Ó chia xÎ lîi Ých cho tÊt c¶ thμnh viªn. NÕu chän lùa n¬i cã c¸c m¹ch n−íc ch¶y quanh n¨m cμng tèt ®Ó

124

Nguån n−íc t−íi cho canh t¸c n«ng nghiÖp ë vïng cao cã thÓ ®−îc t¨ng c−êng

- N«ng d©n cã thÓ kh«ng −ng thuËn ®Ó dμnh mét diÖn tÝch ®Êt lμm hå chøa n−íc.

- ChÝnh s¸ch sö dông ®Êt ®ai cã ¶nh h−ëng quyÕt ®Þnh cña n«ng d©n.

- Kh«ng cã ®ñ lao ®éng.

cã n−íc t−íi quanh n¨m. Nªn chän ë nh÷ng n¬i cã ®é dèc víi c¸c ®åi dèc biÕn ®éng tõ 2 ®Õn 18% lμ thÝch hîp nhÊt.

- Vèn vay hay vèn cña n«ng tr¹i cã thÓ kh«ng s½n cã.

H×nh 47. Ao tÝch chøa n−íc 4.11.2. Lîi Ých

- §ßi hái c¸c kiÕn thøc vμ kü n¨ng ®Ó x©y dùng vμ qu¶n lý hå vμ hÖ thèng thuû lîi nhá.

. §Ó c¶i thiÖn ®−îc sù s¶n xuÊt l−¬ng thùc, thùc phÈm . Thóc ®Èy sù c©n b»ng b¶o tån sinh

th¸i.

. §Çu t− thÊp trªn mçi diÖn tÝch

4.12. Canh t¸c n−¬ng rÉy kh«ng ®èt:

canh t¸c cã thu nhËp cao.

. H¹n chÕ t¸c h¹i cña kh« h¹n.

. Gióp dÉn n−íc t−íi b»ng träng l−îng

. PhÇn lín x©y dùng vμ qu¶n lý c¸ thÓ nªn tr¸nh ®−îc c¸c tranh chÊp x· héi. 4.11.3. H¹n chÕ

. §ßi hái lao ®éng nhiÒu ®Ó x©y dùng.

. Kh¶ n¨ng thÊt tho¸t nguån n−íc 4.12.1. §Æc ®iÓm do bèc h¬i vμ rß rØ (tuú theo lo¹i ®Êt).

. C¸c loμi thùc vËt thuû sinh vμ bÌo næi cã thÓ x©m nhiÔm hå tÝch n−íc.

. Kh«ng thÓ kiÓm so¸t l−îng n−íc ch¶y trμn trong c¸c trËn m−a lín cã thÓ g©y h− h¹i cho hå vμ ®ª tÝch n−íc.

. ThiÕt kÕ vμ x©y dùng kÐm dÉn ®Õn xãi mßn vμ lôt.

4.11.4. §iÒu kiÖn ¸p dông

. YÕu tè sinh häc tù nhiªn

H×nh 48. Canh t¸c rÈy

§©y lμ kiÓu canh t¸c qu¶ng canh rÊt phæ biÕn ë c¸c n−íc §«ng Nam ¸, ®Æc biÖt lμ ®Ó canh t¸c lóa n−¬ng, khoai sä, vμ c©y s¾n lμm chÝnh. Nã cßn ®−îc gäi lμ kiÓu canh t¸c du canh, ph¸t chäc lç bá h¹t. Tuy nhiªn phÇn lín lμ sau khi ph¸t ®Ó kh« råi ®èt vμ chäc lç, bá h¹t, cßn ph−¬ng thøc canh t¸c n−¬ng rÉy kh«ng ®èt cã nhiÒu −u ®iÓm h¬n ®èt (n«ng d©n ë Papua New Guinea sau khi chÆt ph¸t c©y th× kh«ng ®èt mμ dän xÕp theo ®−êng ®ång møc, sau ®ã chäc lç vμ bá h¹t mét c¸ch ®¬n gi¶n). kh«ng ®èt - C¸c lo¹i ®©t kh«ng gi÷ ®−îc n−íc vμ cã ®é thÊm tho¸t cao cÇn ®−îc tr¸ng ®¸y hå b»ng giÊy plastic hay sÐt nÆng.

4.12.2. Lîi Ých

125

. YÕu tè d©n sinh kinh tÕ x· héi

- Kü thuËt ch¨n nu«i gia sóc gia cÇm . Sö dông c¸c chÊt dinh d−ìng chøa trong chuång... trong sinh khèi cña th¶m thùc vËt.

C¸c kü thuËt nμy ®¬n gi¶n vμ còng cã thÓ ¸p dông trong trang tr¹i n«ng l©m kÕt hîp gãp phÇn sö dông ®Êt bÒn v÷ng.

. KiÓm so¸t cá d¹i trong 3 th¸ng ®Çu vμ hoa mμu mäc nhanh gi÷ ®−îc ®é Èm cña ®Êt. §©y lμ mét ph−¬ng ph¸p ®¬n gi¶n ®Ó chuyÓn ho¸ ®Êt rõng thμnh ®Êt canh t¸c.

. Líp thùc vËt kh«ng ®èt che phñ ®Êt ng¨n c¶n lùc xung kÝch cña giät m−a t¨ng l−îng n−íc thÊm vμo ®Êt h¹n chÕ dßng ch¶y mÆt.

. Phèi hîp ®Ó canh t¸c hoa mμu cã cñ.

. Kh«ng g©y kh¶ n¨ng ch¸y rõng.

4.12.3. H¹n chÕ

. DÔ lμm xãi mßn ®Êt vμ thÊt tho¸t dinh d−ìng cña hÖ sinh th¸i.

. ChØ cã thÓ dïng khi lμm ®Êt cã giíi h¹n hay canh t¸c kh«ng cÇn lμm ®Êt, nhÊt lμ khi líp phñ thùc vËt nhiÒu.

4.12.4. §iÒu kiÖn ¸p dông

. YÕu tè sinh häc tù nhiªn

- Kh«ng thÓ trång hoa mμu dμy tèi ®a do ®Êt dèc khã canh t¸c

. YÕu tè d©n sinh kinh tÕ x· héi

- CÇn nhiÒu c«ng lao ®éng ®Ó ph¸t rõng

- ChØ phï hîp n¬i cã d©n sè Ýt

- Kh«ng ¸p dông ®−îc nÕu thêi gian bá ho¸ ng¾n h¬n 10 n¨m vμ ®Êt ch−a phôc håi vμ cßn bÞ x©m nhiÔm bëi cá d¹i

- YÕu tè t©m lý cña n«ng d©n vÉn tin t−ëng r»ng ®èt sÏ c¶i thiÖn ®−îc ®é ph× cña ®Êt.

Bμi 10. C¸c kü thuËt ¸p dông trong trang tr¹i nhá N«ng l©m kÕt hîp

Ngoμi c¸c kü thuËt trªn cßn cã thÓ ¸p dông c¸c kü thuËt ®¬n gi¶n kh¸c nh−: Môc tiªu • Tr×nh bμy ®−îc kh¸i niÖm trang tr¹i trong

- Sö dông ph©n h÷u c¬ n«ng l©m kÕt hîp

126

- Kü thuËt lμm ®Êt tèi thiÓu (nh− cuèc hè, träc lç ®Ó tra h¹t, trång c©y...)

2.1. Qu¶n lÝ c¸c nguån tμi nguyªn trong trang tr¹i n«ng l©m kÕt hîp

• Gi¶i thÝch ®−îc c¸c c«ng viÖc vμ kü thuËt qu¶n lý trang tr¹i ®Ó ¸p dông vμo c¸c ®iÒu kiÖn cô thÓ

• Ph©n biÖt, lùa chän ®Ó ¸p dông nh÷ng kü thuËt trång trät vμ ch¨n nu«i thÝch hîp cho mét trang tr¹i n«ng l©m kÕt hîp nhá

1. Kh¸i niÖm vÒ trang tr¹i

Mét trang tr¹i lμ mét hÖ thèng canh t¸c ®a d¹ng vμ tæng hîp ®Ó sö dông ®Êt theo mét môc ®Ých nμo ®ã. Norman ®· ®Þnh nghÜa mét hÖ thèng lμ: “ bÊt kú mét tËp hîp gåm c¸c phÇn tö hay thμnh phÇn mμ khi ho¹t ®éng chóng quan hÖ rμng buéc víi nhau”. Do vËy mét hÖ thèng trang tr¹i NLKH ®−îc xem nh− lμ mét sù dμn xÕp chi ly cña ®Êt, n−íc, tμi nguyªn, hoa mμu, vËt nu«i, c«ng lao ®éng vμ c¸c tμi nguyªn kh¸c trong mét m«i tr−êng do chñ hé qu¶n trÞ theo c¸c kinh nghiÖm, kh¶ n¨ng vμ kü thuËt cã s½n.

2.1.1. Qu¶n lý tμi nguyªn tù nhiªn

§Êt lμ tμi nguyªn thiÕt yÕu ®Ó s¶n xuÊt trong n«ng nghiÖp. §Ó cã thÓ x©y dùng vμ qu¶n lý mét trang tr¹i s¶n xuÊt bÒn v÷ng chñ trang trai cÇn quan t©m:

a/ c¸c ®Æc ®iÓm cña ®Êt : Do c¸c trang tr¹i ë vïng Cao th−êng bÞ ¶nh h−ëng bëi c¸ch canh t¸c n−¬ng rÉy, ®Êt ®ai ë ®©y th−êng tho¸i ho¸, nghÌo vμ thiÕu c¸c kü thuËt b¶o tån thÝch hîp nªn n¨ng suÊt c©y trång vμ vËt nu«i rÊt thÊp.

Trang tr¹i lμ mét h×nh thøc tæ chøc kinh tÕ s¶n xuÊt n«ng l©m dùa trªn c¬ së hîp t¸c vμ ph©n c«ng lao ®éng bao gåm mét sè ng−êi lao ®éng nhÊt ®Þnh ®−îc chñ trang tr¹i tæ chøc vμ trang bÞ t− liÖu s¶n xuÊt ®Ó tiÕn hμnh c¸c ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh phï hîp víi yªu cÇu sö dông ®Êt vμ lao ®éng theo c¸c quy ®Þnh cña nhμ n−íc. VÒ mÆt x· héi, trang tr¹i lμ mét tæ chøc s¶n xuÊt trong ®ã cã c¸c quan hÖ gi÷a c¸c thμnh viªn cña hé trang tr¹i, quan hÖ gi÷a chñ trang tr¹i vμ lao ®éng thuª ngoμi. VÒ ®iÒu kiÖn tù nhiªn, trang tr¹i lμ mét hÖ thèng s¶n xuÊt vμ chÕ biÕn n«ng nghiÖp mét c¸ch ®a d¹ng vμ tæng hîp ®Ó tËn dông kh¶ n¨ng s¶n xuÊt cña ®Êt, ®ãng gãp vμo hiÖn tr¹ng sinh th¸i c¶nh quan cña toμn vïng.

b/ ®Þa h×nh vμ ®Þa m¹o cña ®Êt trang trai: chi phèi ®Õn sù s¶n xuÊt cña trang trai ®Æc biÖt ë vïng Cao nh− ®é dèc, h−íng ph¬i, vïng tô thñy, s−ên d«ng vv. Quan t©m ®Õn c¸c ®Æc ®iÓm nμy sÏ ¶nh h−ëng trùc tiÕp ®Õn c¸c s¶n xuÊt trong trang tr¹i nh»m h¹n chÕ hiÖn t−îng xãi mßn ®Êt ®ai.

c/ KhÝ hËu: bao gåm nhiÒu yÕu tè nh−ng ë vïng NhiÖt ®íi yÕu tè mμ trang tr¹i cÇn quan t©m h¬n hÕt lμ vò l−îng vμ sù ph©n bè m−a trong n¨m v× ®a sè c¸c trang tr¹i NLKH ®Òu dùa vμo n−íc trêi ®Ó canh t¸c. ChÕ ®é m−a phÇn nμo ®· x¸c ®Þnh lo¹i hoa mμu còng nh− thêi gian canh t¸c. Quy m« cña mét trang tr¹i cã thÓ thay ®æi tuú theo diÖn tÝch s¶n xuÊt cña nã vμ nguån lao ®éng ®−îc huy ®éng ®Ó s¶n xuÊt còng nh− môc ®Ých s¶n xuÊt nh− trang tr¹i kinh tÕ lín, trang tr¹i võa vμ nhá cña gia ®×nh, trang tr¹i ®Ó s¶n xuÊt theo h−íng hμng ho¸, s¶n xuÊt tù cung tù cÊp hay c¶ hai. §Æc biÖt ë c¸c vïng cao th× c¸c trang tr¹i nhá lμ rÊt phæ biÕn vμ cÇn thiÕt v× c¸c ho¹t ®éng trång trät, ch¨n nu«i, vμ chÕ biÕn n«ng s¶n ë ®©y ®· gãp phÇn cung cÊp viÖc lμm, l−¬ng thùc, thùc phÈm vμ thu nhËp cho c¸c hé n«ng d©n.

d/ Nguån n−íc: lμ yÕu tè quan träng ®Ó s¶n xuÊt nªn chñ trang tr¹i cÇn:

2. Qu¶n lÝ trang tr¹i n«ng l©m kÕt hîp

127

- tËn dông triÖt ®Ó c¸c ®iÒu kiÖn thuËn lîi cña nguån n−íc cã s½n ®Ó s¶n xuÊt vμ sinh ho¹t,

- ®Ò ra c¸c ph−¬ng ¸n sö dông hîp lý vμ tiÕt kiÖm,

- quan t©m ®Õn c¶ sè l−îng vμ chÊt l−îng cña n−íc.

h−ëng bëi c¸c yÕu tè nμy mμ chñ trang tr¹i kh«ng thÓ can thiÖp ®−îc nh− vμi lo¹i vËt nu«i thiªng liªng ë mét sè t«n gi¸o. Ngoμi ra ¶nh h−ëng cña c¸c luång ®μo t¹o, quª h−¬ng n¬i tr−ëng thμnh, c¸c nguån hç trî tõ bªn ngoμi, vv còng chi phèi ®Õn quyÕt ®Þnh vμ hμnh ®éng cña ng−êi canh t¸c. VÝ dô tÝn dông hç trî lμm thay ®æi hμng lo¹t vÒ lo¹i vμ quy m« s¶n xuÊt cña mét thμnh phÇn canh t¸c nμo ®ã trong trang tr¹i. b/ C¸c yÕu tè bªn trong (néi vi):§©y lμ nh÷ng yÕu tè n»m d−íi sù kiÓm so¸t cña chñ trang tr¹i gåm: ®Êt ®ai, lao ®éng vμ vèn liÕng. QuyÕt ®Þnh vÒ diÖn tÝch sÏ canh t¸c, sö dông lùc l−îng lao ®éng phï hîp cho c¶ n¨m, vμ nguån vèn ®Ó s¶n xuÊt lμ nh÷ng ®iÓm mμ chñ trang tr¹i ph¶i dù kiÕn vμ qu¶n lý.

2.2. Qu¶n trÞ trang tr¹i n«ng l©m kÕt hîp

§èi t−îng chÝnh cña kü

thuËt NLKH lμ c¸c trang tr¹i nhá vμ võa ë vïng s©u vïng xa. Do vËy, t×m hiÓu t×nh tr¹ng hiÖn t¹i vμ m«i tr−êng sinh sèng cña cña c¸c trang tr¹i lμ quan träng ®Ó hç trî c¸c kü thuËt NLKH ®ång thêi khuyÕn c¸o chñ trang tr¹i cã c¸c quyÕt ®Þnh phï hîp ®Ó s¶n xuÊt bÒn v÷ng. Mét trang tr¹i nhá vμ võa cã c¸c ®Æc ®iÓm th−êng thÊy sau:

- N«ng tr¹i tr−íc hÕt lμ nhμ h¬n lμ n¬i kinh doanh. C¸c quyÕt ®Þnh ®Ó s¶n xuÊt loμi g× vμ nh− thÕ nμo bÞ chi phèi bëi c¸c suy nghÜ cña c¸c thμnh viªn ®ang sèng trong trang tr¹i. L−u ý lμ n«ng hé nhá th−êng s¶n xuÊt ®Ó tho¶ m¶n nhu cÇu cho gia ®×nh tr−íc khi chuyÓn thμnh s¶n xuÊt hμng ho¸.

- N«ng hé nhá cã khuynh h−íng tiªu thô c¸c n«ng s¶n mμ hä s¶n xuÊt nªn loμi c©y trång, vËt nu«i ®−îc chän lùa theo së thÝch cña hä.

- Lao ®éng trong gia ®×nh lμ chÝnh h¬n lμ thuª m−ín lao ®éng bªn ngoμi.

- ThÞ tr−êng cña c¸c s¶n phÈm kh«ng râ rμng, nhËp liÖu ®Ó s¶n xuÊt bÊp bªnh, thêi tiÕt khÝ hËu bÊt th−êng, vμ n¨ng

2.1.3. Qu¶n lý tμi nguyªn sinh häc a/ Hoa mμu : mét trang tr¹i NLKH bao gåm 2 lo¹i hoa mμu chÝnh lμ c©y n«ng nghiÖp ng¾n ngμy vμ c©y l©u n¨m kÓ c¶ c©y rõng. C¸c trang tr¹i nμy hiÖn nay cã n¨ng suÊt kÐm so víi c¸c trang tr¹i ë ®ång b»ng do lo¹i hoa mμu, kü thuËt canh t¸c cßn thÊp, ®Çu t− Ýt vμ cã khuynh h−íng s¶n xuÊt tù cung cÊp. Tuy nhiªn, chóng l¹i mang tÝnh ®a d¹ng, b¶o tån cao, vμ s¶n xuÊt kÕt hîp víi nhau gi÷a c¸c thμnh phÇn. b/ VËt nu«i : lμ thμnh phÇn ®ãng gãp cho thu nhËp cña trang tr¹i ë vïng Cao, nhÊt lμ trong mïa kh«, lμ ®iÒu hoμ sù lao ®éng vμ thu nhËp cña trang tr¹i NLKH ë vïng khÝ hËu giã mïa. H¬n n÷a, vËt nu«i còng ®ãng gãp ®¸ng kÓ cho trång trät qua viÖc cung cÊp ph©n h÷u c¬ cho canh t¸c bÒn v÷ng. c/ S©u bÖnh, c«n trïng vμ cá d¹i : lμ c¸c thμnh phÇn sinh häc mμ chñ trang tr¹i ph¶i xem xÐt do kh«ng thÓ tr¸nh khái sù xuÊt hiÖn cña c¸c sinh vËt cã h¹i nμy trong canh t¸c. Do hÖ canh t¸c ë vïng Cao ®a d¹ng h¬n nªn b¶o vÖ thùc vËt ë ®©y Ýt phøc t¹p nh− ë vïng ®èng b»ng canh t¸c th©m canh. C¸c kü thuËt b¶o vÖ thùc vËt b»ng biÖn ph¸p phßng trõ s©u bÖnh h¹i tæng hîp (IPM) th−êng ®−îc c¸c chñ trang tr¹i quan t©m do nã dÔ phï hîp víi ®iÒu kiÖn t¹i chæ. 2.1.4. Qu¶n lý tμi nguyªn con ng−êi Tμi nguyªn con ng−êi th−êng ®−îc ph©n chia lμm 2 lo¹i c¨n cø vμo c¸c yÕu tè néi t¹i hay ngo¹i vi. a/ C¸c yÕu tè tõ bªn ngoμi (ngo¹i vi): lμ c¸c yÕu tè mμ chñ trang tr¹i kh«ng thÓ kiÓm so¸t chóng ®−îc thÝ dô nh−: cÊu tróc cña lμng, xãm, céng ®ång, c¸c phong tôc tËp qu¸n. C©y trång vμ vËt nu«i ®−îc s¶n xuÊt trong trang tr¹i cã thÓ bÞ ¶nh

128

suÊt vμ thu nhËp kÐm ®· gia t¨ng møc ®é rñi ro trong s¶n xuÊt ë trang tr¹i nhá vμ võa.

-Tμi nguyªn cña c¸c trang tr¹i nhá bÞ h¹n chÕ. Vèn h¹n chÕ, quyÒn sö dông ®Êt kh«ng râ rμng, vμ c¸c dÞch vô khuyÕn n«ng l©m, thÞ tr−êng, giao th«ng liªn l¹c kh«ng ®Çy ®ñ ®· lμm cho s¶n xuÊt ë ®©y trë nªn rÊt kÐm vμ tôt hËu.

- Tuy nhiªn s¶n xuÊt ë trang tr¹i nhá rÊt ®a d¹ng v×:

+ s¶n xuÊt ®ñ lo¹i ®Ó tù cung cÊp,

+ gi¶m c¸c rñi ro, sù sinh sèng cña céng ®ång vμ ph©n tÝch ë møc ®é céng ®ång, ng−êi ta cã thÓ nhËn xÐt møc ®é cña céng ®ång chi tiªu hay dμnh dôm. Kinh tÕ cña mét trang tr¹i bao gåm thu nhËp, còng nh− c¸c tμi s¶n vμ c¸c kho¶n nî. M« t¶ s¬ l−îc vÒ kinh tÕ trang tr¹i bao gåm mét tiÕn tr×nh x¸c ®Þnh søc lao ®éng, hμng ho¸ vμ thu nhËp chia xÎ bëi mét nhãm ng−êi sèng trong cïng mét gia ®×nh vμ x¸c ®Þnh c¸c tμi nguyªn ®Çy ®ñ liªn hÖ ®Õn c¸c nhu cÇu cña hä. So víi c¸c vÊn ®Ò kh¸c, m« t¶ nμy lμ mét b¶ng c©n ®èi gi÷a chØ tiªu vμ thu nhËp cña mçi thμnh viªn trong n«ng hé kÌm theo giíi tÝnh ®Ó ph©n tÝch ®Æc ®iÓm cña tõng ®Çu t− vÒ sù quyÕt ®Þnh, ®ãng gãp, ¶nh h−ëng vμ chi tiªu.

+ ®iÒu hoμ thu nhËp, vμ

+ tËn dông tèi ®a c«ng lao ®éng cña gia ®×nh.

Ba c«ng cô ®¬n gi¶n lμ b¶ng kiÓm kª (b¶ng c©n ®èi), thu nhËp rßng vμ ng©n s¸ch cña trang tr¹i ®Ó t×m hiÓu vÒ t×nh h×nh kinh tÕ tμi ch¸nh cña c¸c ho¹t ®éng s¶n xuÊt. TÊt c¶ thμnh viªn cña n«ng hé ®Òu nªn tham gia trong qu¸ tr×nh sö dông c¸c c«ng cô trªn nh»m ®¶m b¶o r»ng tÊt c¶ c¸c suy nghÜ cña hä ®Òu ®−îc ghi nhËn. Tr−íc khi dïng c¸c c«ng cô trªn, x¸c ®Þnh sè thμnh viªn, tuæi vμ giíi tÝnh th«ng qua c¸c c©u hái ai lμm g×, khi nμo, ë ®©u? chÞu tr¸ch nhiÖm g×?

B¶ng 3. ThÝ dô vÒ b¶n kiÓm kª trang

tr¹i

ThÝ dô:

13.1

13.2 Tμi s¶n

KiÓm kª trang tr¹i (b¶n c©n ®èi)

A. Tμi s¶n n«ng tr¹i Do thiÕu tμi nguyªn, vèn s¶n xuÊt Ýt, gi¸ c¶ n«ng s¶n thÊp, sù s¶n xuÊt trong c¸c trang tr¹i nhá vμ võa th−êng ë møc thÊp hay trung b×nh. Lao ®éng th−êng thiÕu theo thêi vô v× cã nhiÒu c«ng viÖc trong canh t¸c. Qu¶n trÞ trang tr¹i kÐm do thêi gian bÞ giíi h¹n. KÕt qu¶ lμ trang tr¹i s¶n xuÊt kÐm hiÖu qu¶ so víi c¸c trang tr¹i kinh tÕ lín. C¸c ®Æc ®iÓm nμy ®· chØ râ sù phøc t¹p cña c¸c trang tr¹i nhá vμ võa. T¹i ®©y, sù s¶n xuÊt hoa mμu kh«ng thÓ ®−îc xÐt riªng lÏ mμ ph¶i t×m hiÓu mèi liªn hÖ víi c¸c thμnh phÇn kh¸c trong hÖ thèng. Ngay c¶ s¶n xuÊt c©y n«ng nghiÖp ng¾n ngμy còng phøc t¹p v× trång nhiÒu loμi xen víi nhau. Tãm l¹i cÇn nghiªn cøu c¸c trang tr¹i nμy d−íi gãc ®é hÖ thèng v× chØ giíi thiÖu cho hä mét kü thuËt t©n tiÕn nh− gièng lai cã n¨ng suÊt cao lμ kh«ng ®ñ mμ cßn xÐt ®Õn c¸c yÕu tè kh¸c nh−: phÈm chÊt s¶n phÈm, vèn liÕng, ph©n bãn, thuèc s©u bÖnh, thÞ tr−êng, gi¸ c¶ vv.

Gi¸ S T æng sè hiÖn hμnh è l−îng

129

DiÖn tÝch 1 Trang tr¹i lμ n¬i cung cÊp lao ®éng, kü thuËt, tiÒn b¹c vμ c¸c tμi nguyªn kh¸c trong hÖ thèng sö dông ®Êt ®Ó s¶n xuÊt. Khi ®−îc quy thμnh tiÒn, gi¸ trÞ cña sù tiªu thô trong trang tr¹i cung cÊp c¸c th«ng tin vÒ ®Êt (ha) 10. 000 1 0.000

Nhμ cña Tæng sè tiÒn nî: 4 0.000 NT: 2 - Kho HiÖn tr¹ng c©n ®èi: 63.400 1 0.000 5.0 00 Gia sóc: 2 (Chªnh lÖch gi÷a gi¸ trÞ tμi s¶n vμ tiÒn - Tr©u 3 nî). - Dª 1 2.000 6.0 00 Dông cô: 2 - Cμy 2 3. 000 1.0 00 - Bõa

2 00 3. 000 1.5 00 Hoa mμu dù tr÷: - Ng« (kg) 700 Táng sè 1. 400 tμi s¶n

1. 000

* KiÓm kª tμi chÝnh cña trang tr¹i (b¶n c©n ®èi)

4 0.400

B. Tμi s¶n n«ng hé

Gi¸ S T æng sè hiÖn hμnh è l−îng

1 Nhμ 50. 000 5 0.000 §å gç

TiÒn ®Ó 1 2.000 giμnh KiÓm kª tμi chÝnh cña mét trang tr¹i (hay lËp b¶n c©n ®èi tμi chÝnh) sÏ chøng tá r»ng tμi s¶n thuÇn hiÖn nay cña trang tr¹i. Tæng sè gi¸ trÞ cña tiÒn nî (nh− nî, vèn vay, tÝn dông.v.v...) ®−îc c©n ®èi trõ cho tæng sè gi¸ trÞ tμi s¶n hiÖn nay cña trang tr¹i (bao gåm ®Êt ®ai, gia sóc, tiÒn ®Ó dμnh...)

Tæng sè 1. 000 tμi s¶n 1. LËp danh s¸ch tμi s¶n trang tr¹i:

6 3.000 -§Êt ®ai (gi¸ trÞ cña ®Êt ®ang sö dông).

Tæng tμi s¶n: 103.400 -C¸c c¬ së x©y dùng ®Ó canh t¸c

TiÒn nî: -Tæng sè gia sóc vμ gia cÇm

TiÒn nî ng¾n h¹n -Trang thiÕt bÞ vμ dông cô cña trang 1 0.000 tr¹i TiÒn nî dμi h¹n

130

-Hoa mμu dù tr÷ trong kho 3 0.000

-C¸c nguyªn vËt liÖu dù tr÷ trong kho B¶ng 4. ThÝ dô vÒ b¶n thu chi cña n«ng hé (nh− ph©n bãn, thuèc...)

2. LËp danh s¸ch tμi s¶n trang tr¹i ThÝ dô: thu nhËp hμng n¨m cña trang tr¹i

-Nhμ cöa

-Xe cé Thu nhËp tõ hoa mμu / gia sóc -§å gç gia dông vμ c¸c tμi s¶n kh¸c

-TiÒn ®Ó dμnh Sè l−îng Gi¸ ®¬n vÞ Tæng sè

1. Tr¸i c©y 3. ¦íc l−îng gi¸ trÞ hiÖn t¹i cña mçi tμi s¶n 1.000 5 200 - Khoai (sè cñ)

2.000 2 1.000 4. LËp danh s¸ch tiÒn nî cña trang tr¹i - §u ®ñ (sè qu¶)

-Nî ng¾n h¹n 2. Rau mμu 4.000 4 1.000 -Nî dμi h¹n - Ng« c¶i (kg) 7.000 7 1.000 - §ç ngät (kg)

3. VËt nu«i 1000 1.000 1 - B¸n dª 5. Trõ tæng nî vμo tæng gi¸ trÞ tμi s¶n cña trang tr¹i ®Ó x¸c ®Þnh sè tån thuÇn vèn liÕng cña trang tr¹i ®ang cã. 15.000 Tæng sè:

Thu nhËp kh¸c:

Sè l−îng Gi¸ ®¬n vÞ Tæng sè

5.000 10 500 1.B¸n cñi (ster)

4.000 2.Göi tiÒn, hμng

500 50 10 thuª 3.Lμm (ngμy)

Tæng sè: 9.500

ThÝ dô:( c©n ®èi thu chi)

131

Ng©n s¸ch hμng n¨m cña n«ng hé:

14.400 1.200 x 12 1. L−¬ng thùc

600 50 x 12 2. Gaz

600 50 x 12 3. Xμ phßng

C©n ®èi thu chi cña trang tr¹i

thu nhËp thuÇn, c¸c chi phÝ cho mçi nguån thu nhËp ph¶i ®−îc trõ ®i. §©y lμ chi phÝ ®Ó s¶n xuÊt (nh− ph©n bãn, h¹t gièng, thøc ¨n gia sóc...). 1.800 150 x 12 4. Häc phÝ

240 20 x 12 5. PhÝ ®i l¹i

1.500 6. Thuèc men

2.400 200 x 12 7. Thuèc l¸

1.200 100 x 12 8. R−îu, bia

9. Cê b¹c vμ gi¶i trÝ 600 50 x 12 10. Chi phÝ kh¸c 500

Tæng sè: 23.840

Ng©n s¸ch hμng n¨m cña trang tr¹i dïng cho nhiÒu môc ®Ých: 1- Nã gióp gia ®×nh so s¸nh chi tiªu cña hä ®èi víi thu nhËp, 2- Gióp hä th¶o luËn vμ ®ång ý kho¶n nμo hay ho¹t ®éng nμo hä sÏ chi tiªu vμ 3- Gióp hä lËp nªn giíi h¹n (trªn c¬ së th¸ng hay n¨m) ®Ó chi tiªu trong gia ®×nh. §èi víi c¸c nhμ ph¸t triÓn n«ng th«n, th«ng tin nμy rÊt Ých lîi ®Ó x¸c ®Þnh ai lμ ng−êi cÇn ®−îc hç trî vÒ mét kü thuËt c¸ biÖt nμo ®ã (cho mét l−îng lao ®éng cè ®Þnh nμo ®ã) vμ kh¶ n¨ng cña n«ng hé ®Çu t− vμo c¸c ho¹t ®éng míi víi c¸c gi¶ ®Þnh may rñi cña chóng.

C¸ch lμm:

1. Mêi toμn thμnh viªn cña gia ®×nh liÖt kª c¸c kho¶n chi tiªu cña hä tõ thu nhËp.

2. LiÖt kª chi tiªu b×nh qu©n hμng th¸ng.

T×nh tr¹ng thu nhËp hμng n¨m cña trang tr¹i

3. Nh©n víi 12 th¸ng ®Ó tÝnh ®−îc chi tiªu hμng n¨m cña mçi kho¶n.

4. Céng tæng sè c¸c chi tiªu hμng n¨m cña mçi kho¶n chi ®Ó cã ®−îc tæng chi tiªu hμng n¨m cña trang tr¹i.

C«ng cô nμy diÔn t¶ nguån vμ tæng sè thu nhËp cña trang tr¹i. §ã lμ mét dông cô rÊt h÷u Ých ®Ó ph©n biÖt tÇm quan täng cña c¸c ho¹t ®éng t¹o thu nhËp cho hä.

1. LiÖt kª c¸c thu nhËp do b¸n hoa mμu vμ vËt nu«i quanh n¨m:

-Sè l−îng cña s¶n phÈm tÝnh b»ng ®¬n vÞ c¸i, con hay kh« cho tõng thø.

-¦íc l−îng gi¸ hiÖn thêi cña tõng s¶n phÈm.

2. LiÖt kª c¸c nguån thu nhËp kh¸c.

132

3. §iÒn thªm vμo c¸c kho¶n thu nhËp tõ n«ng tr¹i vμ c¸c nguån kh¸c ®ãng gãp vμo tæng thu nhËp cña trang tr¹i. §Ó tÝnh

2.3. Kü thuËt qu¶n lý trang tr¹i gióp t¨ng c−êng b¶o vÖ ®Êt vμ n−íc

CÇn quan t©m ®Õn c¸c kü thuËt sau:

¸p dông c¸c kü thuËt lu©n canh gi÷a c¸c loμi c©y l−¬ng thùc víi c¸c loμi c©y hä ®Ëu.

2. Nªn trång xen ë vô thø hai: tèt nhÊt lμ gieo trång loμI thø hai khi lo¹i thø nhÊt cßn ®ang sinh tr−ëng, tr¸nh lμm ®Êt thªm. Trång xen nh− trªn gióp b¶o vÖ ®Êt nhê vμo líp che phñ cã s½n cña hoa mμu thø nhÊt.

Ph¶i canh t¸c theo ®−êng ®ång møc vμ chó träng x©y dùng c¸c c«ng tr×nh phô ®Ó phßng hé nh− bê t−êng ®¸, ®ai c©y xanh hμng ranh.

TËn dông c¸c nguån ph©n h÷u c¬ cã s½n (c¸c phÕ phÈm cña hoa mμu, ph©n chuång hoai, ph©n xanh vv.) ®Ó lμm giμu ®Êt. Tr¸nh ®èt c¸c bé phËn d− thõa cña c©y vμ hoa mμu sau khi s¶n phÈm chÝnh ®· ®−îc thu ho¹ch.

5. Dïng c¸c s¶n phÈm th©n cμnh nh¸nh cña c©y vμ hoa mμu ®Ó t¹o c¸c rμo c¶n c¬ giíi gi¶m

xãi mßn.

6. §a d¹ng ho¸ c©y trång trong trang tr¹i vÒ cÊu tróc vμ chøc n¨ng ®Ó phßng hé ®Êt gi¶m xãi mßn. Chó ý ®Õn c©y l©u n¨m trong trang tr¹i ®Æt biÖt ë c¸c ®iÓm nh¹y c¶m cña ®Êt trang tr¹i.

7. B¶o vÖ rõng tù nhiªn hay trång l¹i rõng ë ®Ønh cao nhÊt cña ®Êt trang tr¹i ®Ó phßng hé

®ång thêi s¶n xuÊt gç cñi, vμ c¸c s¶n phÈm kh¸c cho trang tr¹i.

B¶o vÖ ®Êt trong giai ®o¹n bá ho¸. Sö dông c¸c chÊt tñ ®Êt h÷u c¬ ®Ó b¶o vÖ mÆt ®Êt khái bÞ ph¬i ra n¾ng g¾t, bμo mßn bëi giã, m−a lín vv.

9. ChØ nu«i gia sóc trong chuång hay buéc t¹i chæ vμ ®em thøc ¨n vÒ cho chóng v× ch¨n th¶ tù do lμ mét trong c¸c nguyªn nh©n gãp phÇn xãi mßn ®Êt. H¬n n÷a nu«i nhèt gia sóc gióp tËn dông ®−îc ph©n chuång.

2.4. KiÓm so¸t löa rõng trong trang tr¹i N«ng l©m kÕt hîp

Löa lμ mét tai ho¹ chÝnh trong suèt mïa kh« ë c¸c rõng míi trång, ®Æc biÖt lμ c¸c n¬i tiÕp gi¸p víi c¸c vïng cã cá tranh, cá Mü. Sù hiÖn diÖn cña cá kh« vμ c¸c loμi c©y che phñ ë rõng trång trong suèt mïa kh« lμm t¨ng nguy c¬ ch¸y. H¬n n÷a do bÊt cÈn, mét mÈu thuèc l¸ ch¸y dë vÊt bõa b·i còng dÔ g©y ch¸y ë nh÷ng vïng trªn. §Ó gi¶m nhiÒu nhÊt kh¶ n¨ng g©y ch¸y trong rõng trång, cÇn ®iÒu phèi cá kh« vμ c¸c loμi c©y che phñ trong canh t¸c. C¸c biÖn ph¸p kiÓm so¸t löa trong trong trang tr¹i n«ng l©m kÕt hîp nhá cã thÓ lμ:

H×nh 49. §èt chÆn löa

1. §ai ng¨n löa tù nhiªn: lμ c¸c b¨ng kh«ng cã thùc vËt tù nhiªn ®Ó ng¨n löa ch¸y lan. ThÝ dô s«ng, suèi, kªnh ®μo vμ ®−êng

133

x¸ lμ c¸c ®−êng ng¨n löa tù nhiªn hiÖu qu¶. Xö lý s¹ch hay lμm gi¶m thùc b× quanh c¸c ®ai c¶n löa trong mïa kh« còng lμm t¨ng kh¶ n¨ng phßng löa cña chóng.

2. §−êng ng¨n löa: lμ c¸c b¨ng xö lý s¹ch th¶m c©y réng kho¶ng 10 m t¹o nªn ranh giíi cña rõng trång. Cã thÓ dïng cμy ®Ó t¹o nªn c¸c b¨ng c¶n löa nμy hoÆc dïng biÖn ph¸p ®èt tr−íc c¸c thùc b×, bæi kh« n»m trªn b¨ng vμo ®Çu mïa kh«.

3. §èt löa chÆn ®Çu: ®Ó lo¹i trõ c¸c bæi kh« vμ thùc b× tr¸nh löa cã thÓ ch¸y ®Õn. NÕu mét ®¸m löa ®−îc ph¸t hiÖn ®ñ sím vμ giã chuyÓn h−íng thæi ®Õn n¬i ch¸y th× nªn t¹o c¸c ®¸m löa ch¸y lan tõ ngoμi ®Õn ®iÓm ch¸y ®Ó lo¹i trõ kh¶ n¨ng ph¸t triÓn réng cña löa nhê ®ã ngän löa cã thÓ ®−îc ng¨n ch¸y lan ®Õn rõng. §èt löa chÆn ®Çu ë phÇn cao cña mét s−ên dèc trªn ngän löa chÝnh ®Ó tr¸nh ch¸y lan lªn phÝa trªn.

2.5. Qu¶n lý dÞch bÖnh tæng hîp trong trang tr¹i N«ng l©m kÕt hîp (IPM)

Qu¶n lý dÞch bÖnh tæng hîp (Integrated Pest Management) lμ mét lÜnh vùc khoa häc h−íng vÒ sinh th¸i ®Ó qu¶n lý quÇn thÓ loμi b»ng ph−¬ng ph¸p phèi hîp tÊt c¶ c¸c c¸ch phßng trõ thμnh mét hÖ thèng qu¶n lý s©u bÖnh h¹i. Trong thùc tÕ IPM lμ mét ph−¬ng ph¸p cã nhiÒu khÝa c¹nh nh−ng trong ®ã chñ yÕu khuyÕn khÝch lîi dông c¸c nh©n tè phßng trõ tù nhiªn, h¹n chÕ tèi ®a biÖn ph¸p phßng trõ nh©n t¹o. IPM cÇn ph¶i chó ý:

. Phßng trõ s©u h¹i dùa trªn nguyªn t¾c c©n b»ng sinh häc.

. Kh«ng tiªu diÖt hoμn toμn s©u h¹i mμ chØ lμm cho sè l−îng s©u h¹i duy tr× ë møc

kh«ng g©y tæn thÊt cho kinh tÕ.

. Coi träng nh©n tè khèng chÕ tù nhiªn, ®Æc biÖt chó ý ®Õn khèng chÕ tù nhiªn cña

c¸c thiªn ®Þch do ®ã h¹n chÕ hoÆc kh«ng dïng thuèc ho¸ häc.

Khi ¸p dông IPM cho trang tr¹i n«ng l©m kÕt hîp cÇn ph¶i xem xÐt quyÕt ®Þnh c¸c biÖn

ph¸p phßng trõ theo thø tù −u tiªn nh−:

. X¸c ®Þnh loμi sinh vËt g©y h¹i cã cÇn thiÕt phßng trõ kh«ng vμ quyÕt ®Þnh biÖn

ph¸p phßng trõ.

. T¨ng c−êng biÖn ph¸p phßng trõ sinh häc.

. Coi träng c¸c biÖn ph¸p n«ng l©m nghiÖp: chän c¸c loμi c©y trång xen bè trÝ kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c loμi, t¨ng tÝnh ®a d¹ng sinh häc trong trang tr¹i n«ng l©m kÕt hîp.

. Chän läc c¸c lo¹i thuèc ho¸ häc cã thÓ phßng trõ s©u bÖnh kh«ng ¶nh h−ëng l©u dμi ®Õn s¶n phÈm vμ m«i tr−êng (vÝ dô c¸c chÕ phÈm sinh häc, vi sinh... øc chÕ c«n trïng)

. X¸c ®Þnh ng−ìng g©y h¹i cña s©u bÖnh.

. TÝnh to¸n c¸c chi phÝ vμ lîi Ých ®Ó x¸c ®Þnh hiÖu qu¶ kinh tÕ.

3. Kü thuËt g©y trång c¸c loμi c©y trong trang tr¹i nhá n«ng l©m kÕt hîp.

3.1. X©y dùng vμ qu¶n lý v−ên −¬m c©y cho trang tr¹i vμ céng ®ång

Khã kh¨n trong cung cÊp h¹t gièng vμ chi phÝ h¹t gièng ngμy cμng cao khiÕn cho cÇn ph¶i t×m c¸c c¸ch kh¸c nhau lμm t¨ng tû lÖ sèng cßn vμ sinh tr−ëng cña c©y con. V−ên −¬m

134

®−a l¹i sù kiÓm so¸t cÇn cã vÒ ®é Èm, ¸nh s¸ng, ®Êt vμ c¸c yÕu tè kh¸c, do ®ã cho phÐp s¶n xuÊt víi tû lÖ cao c©y con khoÎ m¹nh vμ cøng c¸p. Sau ®©y lμ mét sè b−íc c«ng viÖc ®Ó x©y dùng mét v−ên −¬m thμnh c«ng.

* Chän ®Þa ®iÓm tèt cho v−ên −¬m:

§Þa ®iÓm lý t−ëng lμ mét n¬i gÇn nhμ (Do vËy, v−ên −¬m th−êng ®−îc kiÓm tra, ch¨m sãc tèt ), ®Êt tèt gÇn nguån n−íc h÷u hiÖu, kh«ng bÞ che bãng vμ kh«ng bÞ ®äng n−íc. Nªn tr¸nh chän ®Þa ®iÓm v−ên −¬m gÇn n¬i ®ang s¶n xuÊt c©y cïng loμi ®Ó khái l©y lan bÖnh tËt vμ c«n trïng.

* ChuÈn bÞ luèng gieo h¹t, luèng cÊy c©y

H×nh 50. C¸c kiÓu liÕp trong v−ên −¬m trang tr¹i NLKH

NÕu cÇn nhiÒu c©y con cho trång rõng lμm chÊt ®èt hay lμm gç, s¶n xuÊt c©y con rÔ trÇn vμ trång rõng b»ng ph−¬ng ph¸p c©y con rÔ trÇn sÏ dÔ dμng vμ rÎ tiÒn h¬n so víi c¸c biÖn ph¸p vμ ph−¬ng ph¸p trång rõng kh¸c. Kü thuËt nμy thÝch hîp nhÊt ®èi víi c¸c loμi c©y con khoÎ, chÞu ®ùng tèt, cã rÔ cäc khoÎ nh− Nh¹c ngùa hay Phi lao.VËn chuyÓn vμ trång c©y con rÔ trÇn ®¬n gi¶n h¬n so víi c©y con nu«i d−ìng trong bÇu t¹o s½n. H¹t gièng c¸c loμi cã tû lÖ n¶y mÇm hay cã xuÊt xø kh«ng râ rμng nªn, tèt h¬n, gieo trong luèng hay héc gieo, khay gieo sau ®ã cÊy c©y m¹ vμo bÇu ®Êt t¹o s½n, nÕu cÇn.

* Luèng gieo h¹t cÇn :

. Lμm t¬i ®Êt vμ t¹o luèng næi cã chiÒu réng võa ®ñ ®Ó lμm cá mμ kh«ng cÇn dÉm

lªn mÆt luèng.

. Trén ®Òu thªm ph©n chuång vμ c¸t. . Lμm b»ng mÆt luèng.Dïng dao hay c©y nhän ®Ó

t¹o c¸c r·nh c¹n gieo h¹t.

. Lμm b»ng mÆt luèng.Dïng dao hay c©y nhän ®Ó t¹o c¸c r·nh c¹n gieo h¹t.

. Gieo h¹t (cã xö lý nÕu cÇn) theo c¸c r·nh gieo ®Ó nu«i thμnh c©y con rÔ trÇn t¹i

luèng. NÕu s¶n xuÊt c©y con nu«i trong bÇu t¹o s½n, cã thÓ gieo h¹t r·i ®Òu dμy h¬n.

. Tñ r·nh b»ng mét líp ®Êt máng b»ng bÒ dμy cña h¹t.

135

. R¶i ®Òu tro trªn kh¾p mÆt liÕp ®Ó phßng ngõa kiÕn vμ èc sªn ph¸ h¹i c©y mÇm.

. T−íi n−íc nhÑ cho luèng gieo ®Ó tr¸nh lμm h¹t gieo bÞ cuèn tr«i bëi dßng ch¶y bÒ mÆt. NÕu cÇn phñ nªn mÆt luèng c¸c m¶nh nilon máng c¸ch mÆt luèng 5-10 cm ®Ó ng¨n m−a lín.

*Hép gieo h¹t : ®−îc dïng ®Ó gieo h¹t nhá nh− h¹t B¹ch ®μn vμ Phi lao. Nã lμ mét hép gç hay chËu cã ®ôc lç nhá ë ®¸y ®−îc kª cao cho dÔ tho¸t n−íc. ChuÈn bÞ hçn hîp gieo trong hép gåm c¸c phÇn ®Òu nhau: ®Êt mÆt, c¸t vμ ph©n chuång ®· ®−îc r©y sμn qua lç mÞn vμ ph¶i ®Ëp vì c¸c côc ®Êt lín. Nªn t¹o mét líp sái nhá ë ®¸y hép ®Ó tho¸t n−íc tèt.

NhiÒu lo¹i c©y con ¨n qu¶ th«ng th−êng ®−îc nu«i trong bÇu ®Ó t¹o gèc cho ghÐp m¾t hay ghÐp ngän. Ph¶i chuÈn bÞ bÇu ®Êt cho c©y con khi h¹t gièng b¾t ®Çu nÈy mÇm nh− chän vá bÇu, ®ôc lç, dæ hçn hîp ruét bÇu vμo ®Õn mÐp cña tói, xÕp tói bÇu ngay th¼ng vμ s¸t nhau trªn liÕp ®Æt bÇu. KÝch th−íc tói bÇu chÊt dÎo nhá (kÝch th−íc 10cm x 15cm) dμnh cho c©y con l©m nghiÖp víi thêi gian nu«i d−ìng trong v−ên −¬m tõ 4 ®Õn 6 th¸ng. Nõu c©y con ®−îc nu«i l©u h¬n 6 th¸ng trong v−ên −¬m nh− c¸c loμi c©y ¨n qu¶ ®−îc s¶n xuÊt lμm gèc ghÐp, nªn sö dông c¸c tói bÇu lín (15cm x 20cm) vμ bÒn h¬n. Vá bÇu lμm èng tre còng th−êng ®−îc dïng b»ng c¸ch ghÐp hai m¶nh èng tre vμ cét l¹i ®Ó t¹o thμnh bÇu cÊy c©y m¹. Lîi ®iÓm cña bÇu èng tre lμ th¸o vá bÇu khi trång c©y vμ dïng l¹i ®−îc. Mét lo¹i vá bÇu kh«ng ®¸y lμm b»ng c¸c lon thiÕc còng ®−îc sö dông b»ng c¸ch nÐn ®Êt ë ®¸y lon t¹o ®¸y sau ®ã cho hçn hîp ruét bÇu vμo. Vá bÇu l¸ chuèi vμ mét sè l¸ c©y kh¸c còng ®−îc dïng ®Ó t¹o bÇu ®Êt nu«i c©y con, nh−ng ph¶i thay thÕ th−êng xuyªn v× chóng dÔ bÞ r· môc.

* CÊy c©y con : khi c©y con ®ñ tiªu chuÈn ®Ó cÊy nh− ®· ph¸t triÓn Ýt nhÊt hai l¸ thËt. Ph¶i

* Ch¨m sãc c©y con trong v−ên −¬m b»ng c¸c biÖn ph¸p kü thuËt sau: t−íi n−íc võa ®ñ, lμm cá ph¸ v¸ng khi cÇn thiÕt, xÐn tØa rÔ c©y con hay ®¶o bÇu vμ sau cïng lμm cøng c¸p c©y con mét thêi gian tr−íc khi ®em ra trång b»ng gi¶m l−îng n−íc vμ ph©n bãn.

136

H

H×nh 51. Dμn che vμ vËt liÖu lμm dμn che

Trong v−ên −¬m NLKH n«ng d©n cã thÓ nh©n gièng v« tÝnh cho c©y ¨n qu¶ b»ng nhiÒu c¸ch kh¸c nhau. Môc ®Ých cña nh©n gièng v« tÝnh lμ t¹o ra mét sè l−îng c©y con cã phÈm tÝnh di truyÒn t−¬ng ®−¬ng víi mét c©y cã phÈm tÝnh tèt gäi lμ c©y ®Çu dßng. Nh©n gièng v« tÝnh c©y ¨n qu¶ hay c©y rõng tïy thuéc vμo sù phong phó cã s½n cña vËt liÖu ghÐp th¸p cña c¸c c©y cã phÈm tÝnh tèt vμ vμo kh¶ n¨ng ph¸t triÓn gi÷ ®−îc c¸c phÈm tÝnh nμy sau khi ghÐp hay th¸p. Cã nhiÒu kü thuËt nh©n gièng v« tÝnh nh− sau :

1. T¸ch chåi non dïng cho chuèi vμ døa :

2. T¸ch gèc chuèi :

137

5. GhÐp nh¸nh : dïng cho c¸c loμi cam, chanh, b−ëi, quÝt, v¶i, æi, m¶ng cÇu xiªm, b¬, ®iÒu, t¾c, v¶i, xoμi, ch«m ch«m, me chua, vv.

138

C©y b¶n ®Þa ®a t¸c dông cã vÞ trÝ quan träng trong s¶n xuÊt vμ phßng hé trong trang tr¹i NLKH. ë c¸c tØnh miÒn B¾c c¸c c©y b¶n ®Þa ®a t¸c dông ®−îc chän trång ë phÇn ®Ønh ®åi nh− L¸t hoa, Mì, Tr¸m , SÊu, víi mËt ®é 1000 - 1500 c©y/ha cßn ë phÇn ch©n ®−îc trång c¸c loμi c©y nh− Tr¸m, Tai chua, Däc, Tre luång. T¹i miÒn Trung vμ miÒn Nam phÇn ®Ønh ®åi th−êng ®−îc trång c¸c loμi c©y nh− Bêi Lêi ®á, tr¸m, −¬i, long n·o, dã bÇu vv. C¸c loμi c©y b¶n ®Þa th−êng ®−îc trång tËp trung trªn ®Ønh ®åi vμ r¶i r¸c trªn s−ên dèc víi môc tiªu phßng hé kÕt hîp víi tËn thu c¸c s¶n phÈm ngoμi gç nh− Tr¸m, sÊu, Däc,Tai chua, Mì, GiÎ, long n·o, SÕn mËt, Giæi, do c¸c loμi c©y nμy cã t¸n l¸ réng, bé rÔ sinh tr−ëng m¹nh, ngoμi s¶n phÈm gç cñi cßn cho nhùa, l¸, hoa...QuÕ ®−îc trång sau khi trång c¸c loμi c©y che bãng 1vô. C©y che bãng cã thÓ lμ S¾n, keo dËu, ®Ëu triÒu, hoÆc cèt khÝ, loμi c©y sÕn mËt ®−îc trång sau khi trång c©y t¹o bãng lμ c¸c lo¹i keo hoÆc cèt khÝ, ®Ëu triÒu 1 n¨m. X¸c ®Þnh mËt ®é trång cña c¸c loμi c©y nμy dùa vμo môc ®Ých trång vμ ®Æc ®iÓm n¬i trång. NÕu môc ®Ých lμ phßng hé vμ ®Êt xÊu th× nªn trång dμy, nÕu lμ trång che bãng, hay thùc hiÖn Taungya th× mËt ®é nªn th−a, h¬n n÷a cßn tuú thuéc vμo viÖc trång thuÇn loμi hay hçn loμi, ph−¬ng thøc hçn loμi...

Tãm l¹i, c©y ®a t¸c dông, c©y b¶n ®Þa trong trang tr¹i n«ng l©m kÐt hîp cã vai trß rÊt quan träng v× chóng kh«ng nh÷ng cã vai trß phßng hé mμ cßn cung cÊp c¸c s¶n phÈm cã gi¸ trÞ kinh tÕ nh− gç cñi vμ s¶n phÈm ngoμi gç.

4. Kü thuËt ch¨n nu«i trong trang tr¹i NLKH

VËt nu«i trong c¸c trang tr¹i NLKH ®ãng gãp lín cho sù bÒn v÷ng cña hÖ thèng v× nã cung cÊp nguån thu nhËp ®iÒu hoμ cho trang tr¹i ®Æc biÖt vμo thêi kú gi¸p h¹t vμ nguån ph©n h÷u c¬ ®Ó phôc håi l¹i ®Êt ®ai. Ngoμi ra, thμnh phÇn vËt nu«i cßn tËn dông hÕt c¸c nguån nguyªn liÖu s½n cã trong hÖ thèng ®Ó n©ng cao søc s¶n xuÊt cña ®Êt ®ai. Trong kü thuËt NLKH quyÕt ®Þnh ®−a thμnh phÇn vËt nu«i vμo hÖ thèng sÏ bÞ chi phèi bëi nhiÒu yÕu tè nh−ng trong ®ã nguån thøc ¨n cho vËt nu«i lμ ®iÓm quan träng h¬n c¶. Ch¨n nu«i trong trang tr¹i NLKH lμ mét ho¹t ®éng s¶n xuÊt cã quan hÖ hç t−¬ng víi c¸c ho¹t ®éng kh¸c ®Ó cho søc s¶n xuÊt cña trang tr¹i ®−îc ph¸t huy tèi ®a c¶ vÒ khÝa c¹nh ®iÒu kiÖn tù nhiªn lÉn lao ®éng trong trang tr¹i. Ngoμi c¸c kü thuËt ch¨n nu«i c¬ b¶n cho vËt nu«i c¸c lo¹i, kü thuËt NLKH cßn bæ sung thªm mét sè kü thuËt ch¨n nu«I phèi hîp cã tiÒm n¨ng nh− sau:

139

4.1. Kü thuËt Ðp gia sóc ¨n ®Ó vç bÐo

Ðp gia sóc ¨n ®Ó vç bÐo tr−íc khi ®em b¸n thÞt chóng tõ 60 ®Õn 90 ngμy lμ mét kü thuËt ®−îc n«ng d©n nhiÒu n¬i ¸p dông. Thμnh phÇn thøc ¨n thªm sÏ lμm t¨ng träng gia sóc do tØ lÖ ho¸n chuyÓn thøc ¨n cao vμ lμm chÊt l−îng thÞt tèt h¬n.

hay L. diversifolia), b¨m nhá vμ lÊy c¸c x¬ ra khái hçn hîp.

2. Gi· hçn hîp trong cèi.

3. Trén thªm 1 ®Õn 2 kg c¸m nhuyÔn, 15-19 lÝt n−íc s¹ch vμ 0,1 kg muèi sau ®ã trén

®Òu.

Hçn hîp trªn ®−îc Ðp cho gia sóc ¨n b»ng 1 èng tre nh− h×nh trªn tõ 1 ®Õn 2 lÇn trong mét ngμy. Bªn c¹nh ®ã còng cung cÊp ®Çy ®ñ b¸nh liÕm vμ n−íc uèng cho gia sóc nhai l¹i t¹i chuång. Kinh nghiÖm cña n«ng d©n cho biÕt gia sóc nªn ®−îc cho ¨n 6 lÇn mét ngμy trong ®ã cã 3 lÇn Ðp ¨n xen kÏ lμ cã kÕt qu¶ nhÊt.

H×nh 52. Ðp gia sóc ¨n ®Ó vç bÐo

§èi gia sóc kÐm ¨n kü thuËt nμy còng ®−îc ¸p dông víi thμnh phÇn nh− sau: l¸ keo dËu xay nhuyÓn (15-20kg) + n−íc (15 lÝt) + muèi (0,1kg) hay bét khoai mμi (15-20 kg) + n−íc (15 lÝt) + muèi (0,1 kg) hay c¸m (2-3 kg) + n−íc (15 lÝt) + muèi (0,1kg).

L−u ý: khi cho gia sóc ¨n ph¶I gi÷ chóng ë vÞ trÝ ®øng b×nh th−êng, ®Çu gia sóc ph¶I

ngang b»ng víi l−ng. NÕu sai vÞ thÕ gia sóc bÞ Ðp ¨n cã thÓ bÞ tæn th−¬ng hay chÕt.

140

4.2. TrÞ bÖnh th«ng th−êng cho gia sóc b»ng d−îc th¶o

Gi¸ c¶ c¸c lo¹i thuèc trÞ bÖnh cho gia sóc ngμy cμng cao vμ ®i l¹i khã kh¨n tõ n«ng th«n ®Õn n¬i mua thuèc ch÷a trÞ lμ c¸c vÊn ®Ò cña n«ng d©n ®ang ch¨n nu«i. Tuy vËy, c¸c loμi d−îc th¶o cã thÓ t×m thÊy kh¾p n¬i t¹i n«ng th«n nªn cã thÓ sö dông chóng ®Ó bæ sung cho c¸c lo¹i thuèc thó y lμm gi¶m chi phÝ ch¨m sãc vμ ch÷a trÞ c¸c bÖnh th«ng th−êng ë gia sóc.

c«ng dông ®Ó ch÷a trÞ c¸c bÖnh th«ng th−êng ë gia sóc.

Tªn

Tªn khoa häc

Bé phËn

C¸ch

LiÒu

TrÞ bÖnh

sö dông

bμo chÕ

l−îng

®Þa ph−¬ng

Tiªu

Psydium

L¸

NÊu ®Ó

æi

ch¶y

guava

uèng

ly 1-2 cho 2-3 lÇn mçi ngμy

lÇn

3 mét ngμy

S¸t

vÕt

trïng th−¬ng

CÇm m¸u vμ s¸t vÕt trïng thu¬ng

Khã

Døa

Pandanus

RÔ trªn vμ

kh«ng

NÊu s¾c ®Ó t¾m hay

4 lÝt ®Ó lÇn

t¾m 3

141

d¹i

tectorius

d−íi ®Êt

uèng

trong 1 ngμy

tiÓu

Chïm

Moringa

L¸

Trén

ThiÕu

ng©y

oleifera

víi thøc ¨n

Trén 1 lÇn

s÷a

®Õn 2 ngμy

Ho, c¶m

Tamarindus

L¸

l¹nh

indica

NÊu s¾c dïng ®Ó t¾m

1 lÝt cho lÇn mét

3 ngμy

Bambusa

L¸,

Trén

Kh«ng

Tiªu

Tre

gai

spinosa

m¨ng

víi thøc ¨n

giíi h¹n

ch¶y

Dõa

Cocos

N−íc

Trén

nucifera

dõa non

víi

MÊt n−íc do sèt cao, kiÕt

thªm ®−êng

tr¸i dõa vμ 0,5 kg ®−êng, cho uèng 3 lÇn 1 ngμy

Lagerstroemia

L¸, vá,

NÊu s¾c

B»ng l¨ng n−íc

speciosa

qu¶ kh«

l¹i ®Ó uèng

Khã tiÓu, ®au d¹ dμy

0,5-1 lÝt chia lμm 3 lÇn trong 1 ngμy

Gõng

Zingiber

C¶ c©y

officinale

§au b¾p bong

D· n¸t trén víi dÇu ®Ó d¸n

2 ®Õn 3 lÇn d¸n trong 1 ngμy

thÞt, g©n

Gliricidia

L¸

Anh ®μo gi¶

sepium

D· l¸ vμ b»ng

Xoa 2 lÇn mét ngμy

Ch÷a vÕt th−¬ng

trÝch n−íc s«i

§iÒu

Anacardium

DÇu h¹t

B«i lªn

lén h¹t

occidentale

vÕt th−¬ng

B«i mét lÇn mét ngμy

TrÞ c¸c ký sinh trïng ngoμi da

142

sóc

Trång th©m canh c¸c loμi c©y hä ®Ëu vμ cá ®Ó lμm thøc ¨n cho gia sóc trªn mét diÖn tÝch ®Êt giíi h¹n lμ mét c¸ch kÕt hîp b¶o tån ®Êt víi s¶n xuÊt thøc ¨n ch¨n nu«i trong hÖ thèng ch¨n nu«i nhèt vμ cho ¨n t¹i chuång. C¸c tÝnh to¸n cho biÕt víi diÖn tÝch ®Êt kho¶ng 200m2 lμ ®ñ ®Ó cung cÊp thøc ¨n nu«i tõ 5 ®Õn 6 ®Çu dª vμ 2 tr©u bß.

C©u hái gîi ý:

1. C¸c nguyªn t¾c chÝnh ®Ó b¶o tån ®Êt vμ n−íc? C¸c kü thuËt b¶o tån ®Êt vμ n−íc cã thÓ ¸p

dông trong trang tr¹i NLKH?

2. Kü thuËt n«ng l©m kÕt hîp trªn ®Êt dèc ®−îc thùc hiªn víi c¸c b−íc nh− thÕ nμo? 3. Ph©n biÖt c¸c lo¹i trang tr¹i vμ c¸c c«ng viÖc qu¶n lý trang tr¹i? 4. Nh÷ng kü thuËt trång trät vμ ch¨n nu«i thÝch hîp cã thÓ ¸p dông cho trang tr¹i nhá n«ng

l©m kÕt hîp?

Tµi liÖu tham kh¶o

TIÕNG VIÖT

143

Bïi ThÕ D¹t- Vò Kh¾c Nh−îng, 1998. (cid:31)Kü thuËt gieo trång chÕ biÕn chÌ vμ cμ phª”.

NBX NN Hμ néi

C¶i, H.H. 1999. “L©m nghiÖp x· héi ë ViÖt Nam d−íi gãc nh×n cña c¸n bé ®μo t¹o”. Trong Ch−¬ng tr×nh Hç trî L©m nghiÖp X· héi: Chuyªn ®Ò vÒ ®μo t¹o l©m nghiÖp x· héi Sè 1. Nhμ xuÊt b¶n N«ng nghiÖp, Hμ Néi. Trang 9 - 11.

xuÊt b¶n N«ng nghiÖp, Hμ Néi. 151 trang.

dông vμ quü tiÕt kiÖm th«n b¶n”

§Ëu Quèc Anh, 2000. (cid:31)Sæ tay l−u gi÷ kiÕn thøc b¶n ®Þa”. NXB NN Hμ Néi

Néi

Hoμng Tr−¬ng - Cao VÜnh H¶i, 1998. (cid:31)Kü thuËt trång ®iÒu”, NXB NN TP. HCM

Lª Th¹c C¸n, NguyÔn Quang Mü, 1982. (cid:31)Quan s¸t vÒ xãi mßn ®Êt ë ViÖt Nam” - B¸o

c¸o khoa häc

Néi

NguyÔn Quang Mü. “¶nh h−ëng cña yÕu tè ®Þa h×nh ®Õn xãi mßn ®Êt ë ViÖt Nam”

NXBNN

NhiÒu t¸c gi¶, 1999. “N«ng nghiÖp vμ m«i tr−êng” NXB gi¸o dôc Hμ néi

Tèng §øc Khang-NguyÔn TuÊn Anh, 1996. “Mét sè biÖn ph¸p thuû lîi cho vïng ®åi

nói” NXB NN

Th¸i Phiªn, NguyÔn Tö Siªm, 1998. “Canh t¸c bÒn v÷ng trªn ®Êt dèc ë ViÖt Nam”

NXBNN Hμ Néi

TrÇn V¨n T−êng- c¸c t¸c gi¶. “Gi¸o tr×nh ch¨n nu«i chuyªn khoa”

ViÖn quy ho¹ch vμ thiÕt kÕ n«ng nghiÖp, 1993. (cid:31)NN trung du vμ miÒn nói hiÖn tr¹ng

vμ triÓn väng” NXB NN

Néi

144

ANH NG÷

Allen, B.J. 1985. “Dynamics of Fallow system and introduction of robusta coffee in shifting cultivation areas in the lowlands of Papua New Guinea”. Agroforestry Systems 3: 227-238.

Alan Rogers and Peter Taylor. 1999. “Participatory curriculum development in agri

culture education” FAO Rome, 1999

Avery, M.E. 1987. “Soil fertility and conservation in agroforestry systems”. In, Proceedings of International Agroforestry Short Course. Colorado State University, Fort Collins, Colorado.

Bass, S. and Morrison, E. 1994. “Shifting cultivation in Thailand, Laos and Vietnam:

regional overview and policy recommendation.” IIED, London. 47 pp.

Balocena, R.B. 1984. “A case study of an agroforestry farm in Mt. Makiling, College, Laguna”. A research problem conducted in partial fulfilment of the requirements in SFI 290 ( Special Problem). UPLBCF.

Bannagen, P.L. 1983. “The practice of swidden cultivation ( Philippines country

report)”. In, Swidden cultivation in Asia, Vol. II. Bangkok: UNESCO. pp 254 -264.

Bene, J.G., Beall, H.W. and C«tÐ, A. 1977. ‘Trees, food and people”. IDRC, Ottawa,

Canada.

Borlaug, N.E. and Dowswell, C.R. 1988. “World revolution in agriculture”. 1988

Britanica Book of the Year. Encyclopedia Britanica Inc., Chicago, USA. pp. 5 - 14.

Bravo, A. 1986. “Economics of interplanting agricultural crops during the establishment

of Benguet pine stand”. Terminal Report. PCARRD.

Brunig, E.F. and N. Sander. 1984. “Ecosystem structure and functioning: some interactions of relevance to agroforestry”. In, Plant Research in Agroforestry. ICRAF. Nairobi, Kenya.

Chin K Ong and Peter Huxley. 1996. “Tree-Crop interactions/ A physiological approach- CAB International and ICRAF, 1996

Capistrano, A.D. and S. Fujisaka. 1984. “Tenure, technology and productivity of agroforestry schemes”. Paper for PIDS seminar-workshop “ Economics for Forest Resources Management”, Feb. 8-11, 1984.

Celestino, A.F. 1986. “Hillyland farming systems in the Philippines : an assessment”.

FSSRI, UPLBCA.

Cruz, R.V.O. 1982. “Hydrometeorological characterization of selected upland cropping

systems in Mt. Makiling”. Unpublished M.S. Thesis, UPLB.

Cuc, L.T., Gillogly, K., and Rambo, T.A. 1990. (cid:31)Agroecosystems of the Midlands of Vietnam”. East-West Center, Environment and Policy Institute Occasional Paper No.12. Honolulu, Hawai.

Cuevas, C.C. and B.K. Samson. 1982. “The effects of biological contour strips composed of ipil-ipl (Leucaena leucocephala) and kakawate (Gliricidia sepium) in the

145

productivity and rate of erosion of rice-based kaingin systems”. Annual report of the Mt. Makiling Cropping Systems Research Team. PESAM, UPLB.

Dacawi, R. 1982. “The Ifugao way of forest ecosystem conservtion”. Phil. Upland World

8(2): 14-15.

Dalmacio, M.V. 1977. Agroforestry and reforestation. Canopy Intl 3(8): 6-7.

Ditablan, E.C. and L.M. Astete. 1985. “The coconut-based multistorey cropping

system”. Coconuts Today June 23, 1985, pp. 108-115.

Dixon, R.K. 1995. “Sources or sinks of greenhouse gasses?” Agroforestry Systems 31, 99

- 116.

Dixon, R.K. 1996. “Agroforestry systems and greenhouse gasses”. Agroforestry Today

8(1), 11-14.

FAO. 1976. “Forests for Research and Development”. FAO, Rome, Italy.

FAO and IIRR. 1995. “Resourse management for upland areas in Southeast Asia”. FARM field Document 2. FAO, Bangkok, Thailand and IIRR, Silang, Cavite, Philippines. 207 pp.

Felker, P. 1978. “State of art: Acacia albida as a complementary permanent intercrop

with annual crops”. Univ. of California. Riverside.

Ganapin, D. J. 1983. “Livelihood and appropriate technology in the uplands”. Integrated

Research Center. DLSU. Manila.

Hart, R.D. 1980. “A natural ecosystem anlog approach to the Design of a Successional crop system for Tropical Forest Environment”. Centro Americano, Topical de Investigacion y Ensenanza (CATIE), Turrialba, Costa Rica.

Hans Ruthenberg. 1980. “Farming systems in the tropics” Elarendon press, Oxford, 1980

Huxley, P. and van Houten, H. 1997. “Glossary for agroforestry”. IRCRAF, Nairobi,

Kennya. 108pp.

Jansen D.H. 1975. “Ecology of Plants in the Tropics”. London: Edward Arnold

(Publishers) Ltd.86 pp.

Jamieson, N.L.; Le Trong Cuc; and Rambo, A.T. 1998. “The development crisis in

Vietnam's mountains”. East-West Center Special Report No. 6. Honolulu, Hawai.

Juo, A.S.R. and R.Lal. 1977. “The effect of fallow and continuous cultivation on the

chemical and physical properties of an Alfisol in Western Nigeria”. Plant Soil 47: 567-584.

Kang, B.T., G.F. Wilson, and T.L. Lawson. 1984. “Alley cropping: a stable alternative

to shifting cultication”. IITA. Ibadan, Nigeria.

Kang, B>T., H. Grimme and T.L. Lawson, 1985. “Alley cropping sequentially cropped maize and cowpea with Leucaena on a sandy soil in Southern Nigeria”. Plant and Soil 85: 267- 277.

King, K.F.S. 1987. “The history of agroforestry”. In Steppler, H.A. and Nair, P.K.R.

(Eds.): Agroforestry: A decade of development. ICRAF, Nairobi, Kenya. pp. 1-11

Kellman, M. 1973. Soil enrichment by neotropical savanna trees. J. Ecology 87:565-

577.

146

Lasco, R. D. 1991. “Herbage decomposition of some agroforestry species and their

effects as mulch on soil properties and crop yield”. Unpublished PhD Dissertation. UPLB.

Lundgren, B.O. and J.B. Raintree. 1982. “Sustained agroforestry”. In Agricultural

research for development: otentials and challenges in Asia. ISNAR, The Hague. pp 37-49.

MacDicken, K.G. and N.T. Vergara. 1990. “Agroforestry: classification and

management”. New york: John Wiley and Sons. 382 pp.

Mittelman, A. 1997. “Agro- and community forestry in Vietnam”: Recommendations for development support. The Forest and Biodiversity Program, Royal Netherlands Embassy, Hanoi, Vietnam.

Nair, P.K.R. 1987. “Soil productivity under agroforestry”. In, Agroforestry: Realities,

possibilities, and Potentials (H.L. Gholtz, ed.) Netherlands: Martinus Nijhoff Publishers.

Nair, P.K.R. 1985. “Classification of agroforestry systems”. Agroforestry Systems. 3:

97-128.

Nair, P.K.R. 1984. “Soil productivity aspects of agroforestry”. ICRAF. Nairobi, Kenya.

85 pp.

Nair, P.K.R. 1993. “An introduction to agroforestry”. Kluver Academic Publishers in

cooperatio with International Centre for Research in Agroforestry, the Netherlands. 499pp.

Okigbo, B. and R. Lal. 1977. “Role of cover crops in soil and water conservation”. In, Soil Conservation and Management in Developing Countries. Soil Bulletin 33:97-108. FAO. Rome.

Oldeman, R.A.A. 1983. “The design of ecologically sound agroforest”. In plant research

and Agroforestry (P.A. Huxley, ed.). Nairobi: ICRAF. Pp. 173-217.

Olofson, H. 1980. “An ancient social forestry”. Sylvatrop 5(4): 255-262.

Padilla, H. 1991. “The Bontoc rice terraces: high and stable yields”. ILEIA Newsletter

1/2 : 4-6.

Papendick, R.I., Sanchez, P.A., and Triplett, G.B. (eds.). 1976. “Multiple cropping”.

Special Publication No. 27. American Society of Agronomy, Madision, WI, USA.

Penafiel, S.R. and E.N. Bautista. 1987. “Succesful establishment of bagras in open

grasslands through taungya system”. Canopy Intl 13(2): 1,8.

Peters, W.J. and L.F. Neuenschwander. 1988. “Slash and burn: farming in the third

world forest”. Idaho: Univ. of Idaho Press.

Quy, C.H. 1995. “Overview of highland development in Vietnam: General Characteris-

tics, socioeconomic situation and development challenges.” In Rambo, A.T., Le Trong Cuc

and Digregorio, M.R. (eds.): The challenges of highland development in Vietnam. East –

West Center, Honolulu, Hawai.

Rambo, A.T. 1995. “Perspectives on defining highland development challenges in Vietnam: New frontier or cul-de-sac?” In Rambo, A.T., Le Trong Cuc and Digregorio, M.R. (eds.): The challenges of highland development in Vietnam. East - West Center, Honolulu, Hawai.

Rao, Y.S. 1983. “Extent of shifting cultivation in the Asia Pacific region”. Unpub.

Report.

147

Rao, Y.S. 1989. “Forest resources in tropical Asia”. In, Environment and Agriculture: Environmental problem affecting agriculture in the Asia Pacific region. Would Food Day Symposium. 11 October 1989. FAO, Bngkok, Thailand. Pp. 1-20.

Ronquillo, S.P., F.T. Tangan and S.R. Penafiel, 1987. “Ifugao traditional agroforestry systems : a case of second growth rainforest-rattan-coffee assoc.” The Highland Express 7(2):5t.

Sanchez, P.A. 1987. “Soil productivity and sustainability in agroforestry systems”. In, Agroforestry: A Decade of Development (H.A. Steppler and P.K.R. Nair eds). ICRAF. Nairobi, Kenya.

Do Dinh Sam.1994. “Shifting cultivation in Vietnam: its social, economic and environmental values relative to alternative land use”. IIED Forestry and Land Use No. 3, London. 65pp.

Schroeder, P. 1994. “Carbon storage benefits of agroforestry systems”. Agroforestry

Systems 27, 89-97.

Singh, K. and R. Lal. 1969. “Effect of Prosopis spicegera (or cineraria) and Acacia

arabica trees on soil fertility and profile characteristics”. Ann Arid Fona 8:33-36.

So, N.V. 1999. “Agroforestry education in Vietnam.” In P. Rudebjer and R.A. del Castillo (Eds.): How agroforestry is taught in Southeast Asia: A status and needs assessment in Indonesia, Lao PDR, the Philippines, Thailand and Vietnam. Training and Education Report No. 48, International Centre for Research in Agroforestry, Bogor. pp. 117 - 129.

Young, A. 1987. “The potential of agroforestry for soil conservation and sustainable land

use”. ICRAF Reprint No. 39, Nairobi, Kenya.

Young, A. 1987. “Soil productivity, soil conservation and land evaluation”. Agroforestry

Systems 5:277-291.

Young, A. 1997. “Agroforestry for Soil Management “[Second edition]. CAB International in association with International Centre for Research in Agroforestry, United Kingdom. 320pp.

Vergara, N. 1982. “New Directions in Agroforestry: the potential of tropical tree

legumes”. Honolulu: East-West Center. 52 p.

Vergara, N. 1982. “Integrated agroforestry: a potential strategy for stabilizing shifting

cultivation and sustaining productivity of the natural environment” Canopy Intl 8(3):10-11.

Warner, K. 1991. “Shifting cultivators”. In Molnar, A., Warnner, K. and Raintree, J.B.: Community forestry, shifting cultivators, socioeconomic attributes of trees and tree planting practices. FAO Community Forestry Note, Rome 1991. [Vietnamese version]

Watson, H. and W. Laquihon. 1985. “Sloping agricultural land technology (SALT) as developed by the Mindanao Baptist Rural Life Center”. Paper presented at the workshop on Site Protection and Amelioration Roles in Agroforestry. IFC, UPLBCF. Sept. 4-11, 1985.

148

Tæng sè tiÕt lý thuyÕt: 45

Ch−

Bμi

Môc tiªu

Néi dung

Ph−¬ng

VËt liÖu

Thêi

¬ng

gian

ph¸p

• §Æc ®iÓm cña khu vùc n«ng

3 tiÕt

th«n miÒn nói

• C¸c thay ®æi mang tÝnh thö

−¬ng 1. Më ®Çu

th¸ch cho qu¶n lý sö dông bÒn v÷ng ®Êt miÒn nói

• X¸c ®Þnh c¸c vÊn ®Ò mang tÝnh th¸ch thøc cho qu¶n lý sö dông ®Êt bÒn v÷ng ë n«ng th«n miÒn nói theo c¸c tiªu chÝ c¬ b¶n nh− tÝnh bÒn v÷ng, hiÖu qu¶ vμ c«ng b»ng • X¸c ®Þnh c¸c nguyªn nh©n mang tÝnh b¶n

- GiÊy A0 - Bót viÕt - GiÊy mμu - B¶ng - §Ìn chiÕu - Slide

chÊt cña c¸c khã kh¨n

nh©n

• NhËn ra c¸c nhu cÇu thay ®æi sö dông vμ

Bμi 1: C¸c vÊn ®Ò th¸ch thøc trong qu¶n lý bÒn v÷ng tμi nguyªn thiªn nhiªn

• Nhu cÇu vμ th¸ch thøc ®èi víi ph¶t triÓn bÒn v÷ng n«ng th«n miÒn nói

qu¶n lý ®Êt ®ai theo c¸ch tiÕp cËn tæng hîp vμ cã sù tham gia

149

• L−îc sö h×nh thμnh vμ ph¸t

2 tiÕt

- Gi¶ng bμi cã minh häa - Th¶o luËn

nhãm

- GiÊy A0 - Bót viÕt - GiÊy mμu - §Ìn chiÕu - Tμi liÖu

- Ph©n tÝch 5

nguyªn nh©n

ph¸t tay

triÓn n«ng l©m kÕt hîp - LÞch sö ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp trªn thÕ giíi - LÞch sö ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp ë ViÖt nam

- Ph©n tÝch

- Slide

nghiªn cøu tr−êng hîp

• Lîi Ých cña c¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp vμ thö th¸ch cña chóng - C¸c lîi Ých cña n«ng l©m kÕt hîp - TiÒm n¨ng vμ triÓn väng ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp ë ViÖt Nam

• Mét sè h¹n chÕ trong nghiªn

150

Ch−¬

Bμi

Môc tiªu

Néi dung

Ph−¬ng

VËt liÖu

Thêi

ng

gian

ph¸p

3 tiÕt

hîp

- Tr×nh bμy - §Æt vÊn ®Ò - Gi¶n ®å

kÕt hîp

- GiÊy trong - M¸y chiÕu - B×a - Tranh cæ ®éng

4 tiÕt

- GiÊy trong - M¸y chiÕu,

l©n kÕt hîp

l©m kÕt hîp

- Tr×nh bμy - Bμi tËp - Th¶o luËn

b×a,

- Tranh minh

ho¹

- S¸ch tham

kh¶o

5 tiÕt

• Vai trß phßng hé • Vai trß s¶n xuÊt

- B¨ng video - Slides - M¸y chiÕu - C¸c kÕt

- Héi th¶o - Video - Slide - Tr×nh bμy

thuyÕt minh

qu¶ nghiªn cøu

• X¸c ®Þnh ®−îc vai trß cña rõng trong hÖ

• C¸c chøc n¨ng cña rõng

3 tiÕt

- Héi th¶o - Vvideo - Slide - Tr×nh bμy

- S¶n xuÊt - Phßng hé - V¨n ho¸ x· héi

- B¨ng video - Slides - M¸y chiÕu C¸c

Bμi 6: Vai trß cña trong rõng NLKH

thuyÕt minh

cøu

nghiªn ®iÓn h×nh

151

Ch−¬

Bμi

Môc tiªu

Néi dung

Ph−¬ng

VËt

Thêi

ng

ph¸p

liÖu

gian

- Bμi gi¶ng

4 tiÕt

Bμi

®Þa/ truyÒn thèng

- Tr×nh bμy - Th¶o luËn nhãm,

tõng hÖ thèng

c¶i tiÕn

l©m hîp

7: C¸c hÖ thèng n«ng kÕt truyÒn thèng

GV - Tμi liÖu ph¸t tay - H×nh Slide - Poster - B×a mμu - GiÊy Ao

thang

(b¶n

- C¸c hÖ thèng v−ên nhμ:

®Þa)

152

• HÖ thèng canh t¸c xen theo

Bμi

4 tiÕt

tiÕn ë ViÖt Nam

b¨ng (SALT 1)

- Video, - Bμi giao nhiÖm vô

cña tõng hÖ thèng

- Tμi liÖu ph¸t tay

giã

• HÖ thèng Taungya • C¸c hÖ thèng rõng vμ ®ång

- OHP - H×nh Slide - Poster

cá phèi hîp

- Tr×nh bμy cã minh häa

• HÖ thèng n«ng sóc ®¬n gi¶n

(SALT 2)

bÒn v÷ng (SALT 3)

• HÖ thèng s¶n xuÊt n«ng

153

Ch−¬n

Bμi

Môc tiªu

Néi dung

Ph−¬ng

VËt liÖu

thßi

g

ph¸p

gian

- Tμi liÖu

• Gi¶i thÝch ®−îc sù cÇn thiÕt cña viÖc b¶o tån

• Sù cÇn thiÕt cña viÖc b¶o tån

- ThuyÕt

Bμi

Ch−¬

ph¸t tay

®Êt vμ n−íc.

tr×nh

tiÕt

ng 4.

- GiÊy Ao,

• Mét sè nguyªn t¾c chÝnh cña

- Gi¶ng cã

Kü

hå d¸n

viÖc phßng chèng xãi mßn ®Êt vμ cña kü

viÖc phßng chèng xãi mßn ®Êt.

minh ho¹

thuËt b¶o

thuËt n«ng

- B×a mμu

thuËt b¶o tån ®Êt vμ n−íc.

• Mét sè nguyªn t¾c chÝnh ®Ó b¶o

tån

®Êt

L©m

kÕt

Hái

- OHP Slides

tån ®Êt vμ n−íc.

vμ n−íc

hîp

miÖng

- KÐo, giÊy

tån ®Êt vμ n−íc cã kh¶ n¨ng ¸p dông trong

• Mét sè kü thuËt b¶o tån ®Êt vμ

bãng kÝnh

n−íc cã thÓ ¸p dông trong trang

- Th¶o luËn

- Video

• Gi¶i thÝch ®−îc c¸c b−íc vμ ¸p dông kü thuËt

nhãm

trªn ®Êt dèc.

- Tμi liÖu

• Kh¸i niÖm vÒ trang tr¹i n«ng

• Tr×nh bμy ®−îc kh¸i niÖm trang tr¹i trong

- Gi¶ng cã

Bμi

ph¸t tay

l©m kÕt hîp

tiÕt

minh ho¹.

10: C¸c

- GiÊy Ao,

• Gi¶i thÝch ®−îc c¸c c«ng viÖc vμ kü thuËt

kü

thuËt

- §éng

B¨ng dÝnh,

hîp

qu¶n lý trang tr¹i ®Ó ¸p dông vμo c¸c ®iÒu

cã

tiÒm

n·o

hå d¸n

kiÖn cô thÓ

n¨ng ¸p

Hái

- B×a mμu

dông

miÖng

- M¸y ®Ìn

kÕt hîp nhá

thuËt trång trät vμ ch¨n nu«i thÝch hîp cho

trong

chiÕu,

• Kü thuËt ch¨n nu«i trong trang

trang tr¹i

- Th¶o luËn

Slides

n«ng l©m

nhãm

- GiÊy bãng

kÕt hîp

kÝnh

nhá

- Video

154

Ch−¬

Bμi

Môc tiªu

Néi dung

Ph−¬ng

VËt

Thêi

ng

ph¸p

liÖu

gian

Bμi

1 tiÕt

Ch−¬

11:

ng 5.

- ThuyÕt tr×nh - Gi¶ng cã minh ho¹

Giíi

- Tμi liÖu ph¸t tay - GiÊy Ao, bót, b¶ng

¸p

- OHP - GiÊy bãng

kÝnh

- B¨ng dÝnh, dao kÐo

- tμi liÖu

• Ph−¬ng ph¸p m« t¶ ®iÓm,

• ¸p dông ®−îc ph−¬ng ph¸p C&D, D trong

Bμi

4 tiÕt

12:

ph¸t tay - GiÊy Ao

- Gi¶ng cã minh ho¹ - Hái miÖng - Th¶o luËn

bót, b¶ng

• Lùa chän vμ ¸p dông c¸c c«ng cô trong m«

nhãm

t¶ ®iÓm chÈn ®o¸n vμ thiÕt kÕ.

• C¸c c«ng cô khi m« t¶ ®iÓm,

- OPH - Slide - GiÊy bãng

kÝnh

M« ®iÓm, t¶ chÈn ®o¸n vμ thiÕt kÕ (C&D,D)

- B¨ng dÝnh, dao, kÐo

155

Bμi

5 tiÕt

kÕt hîp cã sù tham gia

13:

- Thùc hμnh - §ãng vai (role play) - BμI tËp t×nh

huèng.

• Gi¶i thÝch ®−îc sù ph¸t triÓn kü thuËt kü thuËt n«ng l©m kÕt hîp cã sù tham gia • Gi¶i thÝch ®−îc qu¸ tr×nh tæ chøc gi¸m s¸t

- Tμi liÖu ph¸t tay - GiÊy Ao, bót,b¶ng - OHP, slidÐ - B¨ng dÝnh, dao, kÐo

156