a)Quan nieäm veà CN trong trieát hoïc AÁn Ñoä coå ñaïi
Kinh Upanishad: CN bao goàm theå xaùc vaø linh hoàn (aùtman).
Linh hoàn soáng cuûa CN laø söï bieåu hieän / boä phaän cuûa “tinh
thaàn toái cao” (Brahman).
Theå xaùc cuûa CN laø caùi “voû boïc” cuûa linh hoàn, laø nôi truù nguï
taïm thôøi cuûa linh hoàn baát töû.
Phaät giaùo: CN laø söï keát hôïp giöõa danh & saéc, do voâ minh mang laïi
Cuoäc soáng traàn theá cuûa CN chæ laø soáng göûi, ñaày khoå aûi; CN
phaûi höôùng tôùi cuoäc soáng vónh cöûu cuûa mình - nieát baøn.
CN phaûi dieät tröø duïc voïng, khaéc phuïc voâ minh, töø boû tham,
saân, si; baèng caùch töï giaùc thöïc haønh “baùt chaùnh ñaïo”, “tam
hoïc”, “luïc ñoä”, phaûi hieåu bieát “töù dieäu ñeá”, v.v.
Phaùi Loâkayata ñaõ coù quan ñieåm duy vaät khi cho raèng raèng,
boán yeáu toá (ñaát, nöôùc, löûa, gioù) laø baûn nguyeân vaät chaát töø ñoù
sinh ra theá giôùi vaïn vaät vaø CN.
Nhaän xeùt: Trieát hoïc AÁn Ñoä luoân höôùng veà ñôøi soáng taâm linh,
coá tìm neàn taûng tinh thaàn cuûa ñôøi soáng CN, chæ ra con
ñöôøng giaûi phoùng cho CN ra khoûi ñôøi soáng traàn tuïc khoå aûi.
b) Quan nieäm veà CN trong trieát hoïc Trung Quoác coå ñaïi
Nho giaùo: CN bò quyeát ñònh bôûi thieân meänh
“Thieân meänh chi vò tính, suaát tính chi vò ñaïo, tu ñaïo chi vò
giaùo” (Khoång Töû);
“Nhaân chi sô tính baûn thieän” (Maïnh Töû);
Baûn tính CN khi sinh ra ñaõ aùc (Tuaân Töû);
“Thieân nhaân caûm öùng” (Ñoång Troïng Thö).
Maëc gia choáng laïi th.Thieân meänh, ñöa ra th.Thieân yù
Khoâng coù soá meänh; chæ coù Thieân yù [yÙ cuûa Trôøi (vaø cuûa Quyû
thaàn) muoán moïi ngöôøi yeâu nhau khoâng phaân bieät sang heøn, laø
khuoân pheùp cuûa haønh vi CN].
Neáu thuaän theo yù Trôøi, CN seõ ñöôïc giaøu sang, tröôøng thoï, &
ngöôïc laïi.
Neáu noã löïc laøm vieäc, tieát kieäm, CN seõ no ñuû, & ngöôïc laïi.
CN phaûi thöïc haønh Kieâm aùi, Thöôïng ñoàng, Thöôïng hieàn,…
Ñaïo gia:CN sinh ra töø Ñaïo (töï nhieân), do ñoù CN phaûi soáng
voâ vi (hôïp vôùi töï nhieân), khoâng neân tranh ñoaït bieát xa laùnh
ñôøi ñeå trôû veà vôùi töï nhieân (Laõo Töû)
Phaùp gia:CN ta sinh ra voán ñaõ coù saün loøng tham duïc, tö lôïi;
moïi quan heä xaõ hoäi ñeàu ñöôïc xaây döïng treân cô sôû tính toaùn
lôïi ích caù nhaân. Vì theá, keû thoáng trò phaûi caên cöù vaøo taâm lyù
traùnh haïi, caàu lôïi, vò kyû cuûa CN maø ñònh ra phaùp luaät (ñeå
thöôûng phaït) nhaèm duy trì traät töï xaõ hoäi.
Aâm döông gia:CN ñöôïc taïo thaønh aâm döông /nguõ haønh,…
Nhaän xeùt: Trieát hoïc Trung Quoác baøn nhieàu veà soá phaän,
nguoàn goác, taâm, tính, tình…cuûa CN, töùc baøn ñeán caùc phaåm
chaát tinh thaàn. Duø coù söï xung ñoät giöõa quan ñieåm duy taâm vaø
duy vaät nhöng quan nieäm duy taâm veà CN laø quan ñieåm chuû
ñaïo, noù ñaõ aûnh höôûng lôùn ñeán nhaän thöùc vaø haønh ñoäng cuûa
ngöôøi Phöông Ñoâng.