tr−êng §¹i häc Vinh T¹p chÝ khoa häc, tËp XXXVII, sè 4b-2008 NG¤N NG÷ TIÓU PHÈM B¸O CHÝ CñA NG¤ TÊT Tè
NguyÔn Hoµi Nguyªn (a)
Tãm t¾t. TiÓu phÈm b¸o chÝ cña Ng« TÊt Tè mçi bµi mét kiÓu, kh«ng cã sù trïng lÆp vµ tÎ nh¹t, ng−îc l¹i lu«n kh¬i gîi sù høng thó ë ng−êi ®äc. Ng«n ng÷ tiÓu phÈm b¸o chÝ cña «ng võa cã c¸i uyªn th©m, uyªn b¸c, võa cã c¸i méc m¹c b×nh d©n, võa cã c¸i th©m trÇm cña lèi v¨n cö nghiÖp, võa cã c¸i h¬i thë nång nµn cña d©n téc, thêi ®¹i. Bµi viÕt nµy, ë mét møc ®é nhÊt ®Þnh chøng tá nh÷ng nÐt ®Æc s¾c trong ng«n ng÷ tiÓu phÈm b¸o chÝ cña Ng« TÊt Tè.
1. DÉn nhËp
®a d¹ng, ®éc ®¸o, mét ngßi bót hÕt søc linh ho¹t vµ uyÓn chuyÓn khi th©m thóy s¾c s¶o, khi døt kho¸t ®anh thÐp, khi th× hµi h−íc vµ dÝ dám, khi th× hån hËu vµ kháe kho¾n. TiÓu phÈm b¸o chÝ cña «ng lµ mét phßng triÓn l·m nh÷ng bøc ch©n dung ®−îc ph¸c th¶o theo kiÓu biÕm häa giai cÊp phong kiÕn thèng trÞ vµ nh÷ng kiÓu ng−êi ®iÓn h×nh trong x· héi cò b»ng mét thø ng«n ng÷ ®a d¹ng, linh ho¹t, nhiÒu mµu s¾c. Cã thÓ kh¼ng ®Þnh r»ng, thñ ph¸p ch©m biÕm trong tiÓu phÈm b¸o chÝ Ng« TÊt Tè cã sù kÕt hîp gi÷a c¸i th©m thóy cña mét trÝ thøc uyªn th©m víi c¸i hån hËu, l¹c quan, kháe kho¾n giµu tinh thÇn chiÕn ®Êu cña v¨n häc d©n gian. Do ®ã, ng«n ng÷ tiÓu phÈm cña «ng võa cã c¸i uyªn th©m, b¸c häc, võa cã c¸i méc m¹c, b×nh d©n, võa cã c¸i th©m trÇm cña lèi v¨n cö nghiÖp, võa cã c¸i h¬i thë nång nµn cña d©n téc, thêi ®¹i. Bµi viÕt nµy, ë mét møc ®é nhÊt ®Þnh, ®i s©u ph©n tÝch nh÷ng nÐt ®Æc s¾c trong ng«n ng÷ tiÓu phÈm b¸o chÝ Ng« T©t Tè.
2. §Æc s¾c ng«n ng÷ tiÓu phÈm b¸o chÝ cña Ng« TÊt Tè
2.1. Sö dông linh ho¹t vèn tõ vùng
tiÕng ViÖt Do tiÓu phÈm b¸o chÝ cã sù kÕt hîp .
Ng« TÊt Tè lµ mét nhµ v¨n hiÖn thùc xuÊt s¾c nh−ng Ng« TÊt Tè tr−íc hÕt lµ mét nhµ b¸o, mét nhµ b¸o c¶ nh÷ng khi viÕt tiÓu thuyÕt, mét nhµ b¸o cã biÖt tµi [1], mét tay ng«n luËn xuÊt s¾c trong ®¸m nhµ nho [6]. Lµ nhµ b¸o, «ng ®· chän thÓ lo¹i b¸o chÝ nh− mét thÓ lo¹i gän nhÑ, tiÖn lîi, phï hîp víi yªu cÇu kÞp thêi vµ giµu tÝnh chiÕn ®Êu trªn b¸o chÝ hµng ngµy. Víi c¸c bót danh quen thuéc nh− ThiÕt KhÈu Nhi, Thôc §iÓu, Léc Hµ, Léc §×nh, Th«n D©n, Phã Chi, TuÖ Nhìn, ThuyÕt H¶i, Xu©n Trµo, §¹m Hiªn, Hy Cõ... «ng ®· viÕt gÇn 120 tiÓu phÈm b¸o chÝ trªn c¸c tuÇn b¸o vµ t¹p chÝ trong Nam ngoµi B¾c tõ 1929- 1943. §¸nh gi¸ c¸c tiÓu phÈm b¸o chÝ cña Ng« TÊt Tè, nhµ nghiªn cøu Phan Cù §Ö viÕt: V¨n tiÓu phÈm cña Ng« TÊt Tè d−êng nh− lµm thµnh mét bé sö biªn niªn cña x· héi ViÖt Nam nh÷ng n¨m tõ tr−íc sau 1930 cho ®Õn håi ®¹i chiÕn thÕ giíi lÇn thø hai [2, tr.41]. §äc tiÓu phÈm b¸o chÝ cña Ng« TÊt Tè, ta nhËn thÊy mçi bµi mét kiÓu, kh«ng cã sù ®¬n ®iÖu, trïng lÆp vµ tÎ nh¹t, ng−îc l¹i lu«n kh¬i gîi sù høng thó ë ng−êi ®äc. Qua c¸c tiÓu phÈm, ta dÔ dµng nhËn ra t¸c gi¶ lµ mét tµi n¨ng NhËn bµi ngµy 08/10/2008. Söa ch÷a xong 16/10/2008.
65
NguyÔn Hoµi Nguyªn NG¤N NG÷ TIÓU PHÈM B¸O CHÝ..., TR. 65-72
gi÷a ng«n ng÷ sù kiÖn víi ng«n ng÷ nghÖ thuËt nªn cho phÐp sö dông c¸c líp tõ thuéc nhiÒu phong c¸ch ng«n ng÷ kh¸c nhau. Cè nhiªn, viÖc khai th¸c vµ sö dông chñ yÕu líp tõ nµo lµ tïy thuéc ë kiÓu lùa chän cña ng−êi viÕt. Lµ mét nhµ nho cã vèn kiÕn thøc uyªn th©m, Ng« TÊt Tè ®· ph¸t huy nh÷ng −u thÕ tõ vèn H¸n häc, vèn v¨n hãa ph−¬ng §«ng mµ tr−íc hÕt lµ líp tõ H¸n ViÖt. Nhê líp tõ nµy, tiÕng ViÖt ®· cã thªm mét vèn tõ vùng hÕt søc phong phó vÒ sè l−îng vµ chÊt l−îng. H¬n n÷a, ©m H¸n ViÖt l¹i ®−îc ghi b»ng ch÷ quèc ng÷ nªn tõ H¸n ViÖt ®· cho ng−êi ViÖt kh¶ n¨ng tri nhËn míi vÒ nghÜa mét c¸ch tù do h¬n. Nhê ®ã, ngoµi viÖc biÓu thÞ chÝnh x¸c c¸c kh¸i niÖm, nghÜa cña tõ H¸n ViÖt cã thÓ ph¸t triÓn theo t− duy liªn t−ëng cña ng−êi ViÖt, lµm n¶y sinh hµng lo¹t c¸c vÊn ®Ò thó vÞ trong tiÕng ViÖt nh− c¸c hiÖn t−îng ®ång ©m, ®ång nghÜa... lµm phong phó vèn tõ tiÕng ViÖt c¶ trong sö dông. Nhµ nho Ng« TÊt Tè dÜ nhiªn thÊy ®−îc tiÒm n¨ng to lín cña tõ H¸n ViÖt vµ «ng ®· khai th¸c vµ sö dông chóng mét c¸ch dµy ®Æc trong c¸c t¸c phÈm. Cïng viÕt tiÓu phÈm b¸o chÝ ®Ó ch©m biÕm, ®¶ kÝch c¸i xÊu, c¸i l¹c hËu nh−ng nÕu Hå ChÝ Minh chñ tr−¬ng khai th¸c líp tõ thuÇn ViÖt th× Ng« TÊt Tè l¹i chñ yÕu sö dông líp tõ H¸n ViÖt. Qua c¸ch sö dông cña Ng« TÊt Tè, c¸c tõ H¸n ViÖt ®· t¹o ®−îc nh÷ng liªn t−ëng bÊt ngê, thó vÞ, nh÷ng hµm nghÜa tinh tÕ lµm bËt lªn tiÕng c−êi ch©m biÕm s©u cay. Ch¼ng h¹n, trong tiÓu phÈm GiÕt ng−êi c−íp cña, «ng viÕt: Mét sè rÊt lín cô lang, «ng lang, chó lang, anh lang kia ®Òu lµ tæ s−, th¸nh s−, tiªn s− vµ kØ s− cña nghÒ bÞp [7, tr.156]. Trí trªu thay, nh÷ng kÎ vèn lµ thÇy ®å dèt, lµ anh chµng thi tr−ît b»ng tiÓu häc, lµ ®øa v« nghÒ nghiÖp, lµ nh÷ng bän ch÷ t©y ch÷ tµu ch¼ng biÕt bçng nhiªn thµnh lang mµ l¹i lµ tæ s−, th¸nh s−, tiªn s−, kØ s− hµnh nghÒ b»ng thñ ®o¹n mçi ng−êi bÞ lõa mét lÇn th× t«i sÏ trë thµnh mét nhµ triÖu phó. C¸c tõ H¸n ViÖt trong c©u v¨n trªn cã t¸c dông v¹ch mÆt chØ tªn nh÷ng kÎ v« ®¹o ®øc, nÊp d−íi vá bäc bÞp bîm ®Ó lµm giµu mét c¸ch v« l−¬ng t©m. Cã thÓ nãi, trong c¸c tiÓu phÈm b¸o chÝ, Ng« TÊt Tè ®· cã ý thøc dïng líp tõ H¸n ViÖt víi mét sè l−îng lín vµ mét tÇn sè cao. Thèng kª trong 114 tiÓu phÈm cã 7172 l−ît tõ H¸n ViÖt ®−îc sö dông, trong ®ã, cã nh÷ng tõ xuÊt hiÖn víi mét tÇn sè cao nh− chÝnh phñ 66 lÇn, d©n biÓu 37 lÇn, d©n téc 35 lÇn, tiªn sinh 30 lÇn, hiÕn ph¸p 28 lÇn, nghÞ viÖn 28 lÇn, tæng lý 14 lÇn, kinh tÕ 13 lÇn... Trong c¸c ®o¹n v¨n, tõ H¸n ViÖt sö dông mét c¸ch dµy ®Æc, ý nghÜa th©m thóy. Ch¼ng h¹n, ®o¹n v¨n trong tiÓu phÈm Cho no ®ñ ®·: L¹i biÕt bao nh÷ng tµi chñ, nghiÖp chñ vµ ®iÒn chñ cïng nh÷ng danh c«ng, ®¹i th−¬ng lËp nªn nh÷ng c«ng ti vÜ ®¹i, nh÷ng cæ phÇn, nh÷ng th−¬ng phiÕu trªn nghÞ tr−êng quèc tÕ cã ®Þa vÞ cao quý lµm cho bao kÎ thÌm muèn c¸i xø bê x«i ruéng mËt. L¹i nh÷ng c¶nh t−îng xa hoa trong c¸c n¬i thµnh thÞ, nh÷ng c«ng së, nh÷ng biÖt thù, nh÷ng l©u ®µi kiÕn tróc kinh phÝ hµng n¨m kÓ v¹n, kÓ triÖu [7, tr.336]. ChØ mét ®o¹n v¨n ng¾n mµ cã hµng lo¹t tõ H¸n ViÖt nh− tµi chñ, nghiÖp chñ, ®iÒn chñ, danh c«ng, ®¹i th−¬ng, c«ng ti, vÜ ®¹i, cæ phÇn, th−¬ng phiÕu, nghÞ tr−êng, quèc tÕ, ®Þa vÞ, cao quý, c¶nh t−îng, kiÕn tróc, kinh phÝ, v¹n, triÖu. §»ng sau c¸i vÎ sang träng cña nh÷ng tõ H¸n ViÖt, Ng« TÊt Tè ®· ph¸c häa lÝ lÞch c¸ nh©n cña c¸c vÞ tai to mÆt lín, nh÷ng ngµi ®ãng vai trß «ng
66
tr−êng §¹i häc Vinh T¹p chÝ khoa häc, tËp XXXVII, sè 4b-2008
Tè viÕt: Tr−íc kia mµu hå cßn ®−îm, x· héi cßn kÎ ®ãn ng−êi ®−a, th× ®èi víi chÞ ¶ Nam Phong, tiªn sinh còng hÕt lßng ch¶i chuèt, khiÕn cho ¶ ®óng tuÇn tr¨ng mµ ra mÆt víi ®êi. Vµi n¨m gÇn ®©y, chÞ ¶ v× phÊn l¹t h−¬ng phai, tiªn sinh ruång rÉy ngay ¶, mµ «m ¸i t×nh ®i sang con ®−êng chÝnh trÞ. Tiªn sinh ch¼ng ã ª ®Õn ¶, ®Ó cho ¶ sèng dë chÕt dë, thoi thãp, ng¾c ngo¶i... [7, tr.92]. C¸c tõ ¶, chÞ ¶, ã ª, ruång rÉy, «m, thoi thãp, ng¾c ngo¶i, c¸c tæ hîp tõ kÎ ®ãn ng−êi ®−a, ra mÆt, phÊn l¹t h−¬ng phai, sèng dë chÕt dë lµm cho c¸c c©u v¨n võa béc lé tÝnh ch©n thùc cña sù kiÖn võa lµ lêi b×nh luËn x¸c ®¸ng, lµm cho th«ng tin ®−a ra cã søc truyÒn c¶m vµ t¸c ®éng m¹nh mÏ ®èi víi ng−êi ®äc, gióp ng−êi ®äc dÔ dµng nhËn ra ch©n t−íng cña chµng b¹c t×nh Ph¹m Quúnh, mét trÝ thøc cã cì nh−ng l¹i lµ kÎ c¬ héi. ë nhiÒu tr−êng hîp kh¸c, Ng« TÊt Tè m¹nh d¹n dïng nh÷ng tõ ®Þa ph−¬ng, tõ th«ng tôc mang s¾c th¸i mØa mai, ch©m biÕm võa thÓ hiÖn mét c¸ch cô thÓ, chi tiÕt sù thËt ®−îc ph¶n ¸nh. V¹ch trÇn b¶n chÊt bÞp bîm cña bän v« häc nh−ng l¹i t×m c¸ch lµm giµu trªn ®au khæ cña ng−êi kh¸c, t¸c gi¶ viÕt: L¹ lïng nhÊt lµ phÐp ch÷a bÖnh cña ®øc gi¸o chñ. KÎ nµo cã bÖnh xin ch÷a th× ngµi hoÆc dïng roi m©y mµ quÊt vµo ®Ýt, hoÆc dïng n−íc l¹nh mµ ®æ vµo mòi, hoÆc dïng bïa giÊy mµ thäc vµo cuèng häng, ®Ó chÈy ra r·i xanh, r·i vµng [7, tr.233]. C¸ch dïng c¸c tõ quÊt, ®Ýt, n−íc l¹nh, thäc, chÈy, r·i (xanh, vµng) hÕt søc tù nhiªn, cã vÞ trÝ vµ søc sèng míi trong c©u v¨n, chøng tá Ng« TÊt Tè ®· biÕt khai th¸c nh÷ng kh¶ n¨ng tiÒm tµng cña ng«n ng÷ d©n gian. Nh− vËy, qua c¸ch dïng tõ cña Ng« TÊt Tè, ta nhËn thÊy «ng kh«ng qu¸ l¹m dông nh÷ng tõ ng÷ b¸c häc mµ chñ trong x· héi tõ thñ hiÕn, thèng ®èc ng−êi Ph¸p cho ®Õn quan l¹i hµng tØnh, hµng huyÖn, viÖn tr−ëng d©n biÓu, nghÞ viÖn, bän ®Þa chñ... phÇn nhiÒu lµ nh÷ng bän ¨n chã c¶ l«ng ¨n hång c¶ hét. §Æc biÖt ë Ng« TÊt Tè, bªn c¹nh líp tõ H¸n ViÖt, líp tõ thuÇn ViÖt còng ®−îc «ng khai th¸c triÖt ®Ó vµ cã hiÖu qu¶ cao. §äc c¸c tiÓu phÈm cña «ng, chóng ta dÔ dµng nhËn thÊy líp tõ n«m na th«ng tôc ®−îc sö dông kh¸ phæ biÕn, ®a d¹ng nh−ng cã chän läc, phï hîp víi tõng ®èi t−îng cô thÓ, g¾n chÆt víi nh÷ng ng÷ c¶nh nhÊt ®Þnh. T¸c gi¶ ®· khai th¸c triÖt ®Ó nh÷ng tõ khÈu ng÷ vèn ®−îc sö dông trong sinh ho¹t hµng ngµy nh− ®í (l−ìi), (nghe) lám, ¶, (nãi) toÑt, nhÌ (dÞp), (rÊt) ª, r¶nh (viÖc), mót (n−íc m¾m), lßi (ra), tÕch, ma (nµo), b−ng (miÖng), (kÓ) nèt, (chÕt) qu¸ch, (khÓnh) c¼ng, (khÐo) nhö, sá (lîn), (lµm) ®ám, (vµo) bÌ, con nÝt, ng¾c ngo¶i, b« b«, väc v¹ch, ném n¹m, h»m h»m, ngñng nghØnh, hôc hÆc, bè cu, bè ®Ü, võa vÆn, Ëm äe, n¾c nám... ¤ng còng m¹nh d¹n sö dông c¸c tõ ®i¹ ph−¬ng, tõ cæ, tõ th«ng tôc nh− nhêi (lêi), dôc dÞch (rôc rÞch), binh (bªnh), mÇn (lµm), d¸i c¸ (r¸i c¸), l¹t (nh¹t), chót téi (trót téi), rãc (c¹n), bå c«i (må c«i), chi (g×), nªn chi (cho nªn), d−a døa (tõa tùa), ch−ng muèn (v× muèn), mÇn thinh (lµm thinh), van (gäi), b¹ men, dong dù, chËt cheo... C¸c tæ hîp tõ mang tÝnh khÈu ng÷ còng ®−îc t¸c gi¶ sö dông hÕt søc tù nhiªn nh− ®æ m¸u måm, b−ng miÖng, khæ bá mÑ, b¹n nèi khè, choang cho mét mÎ, ¨n ph¶i b¶, bÞ chÕt toi, ch¼ng ma nµo, khÓnh c¼ng, ë c¹nh n¸ch, khÐo nhö, ®Î th¶ cöa, nãi d¹i ®æ ®i, quÊt vµo ®Ýt... Cã thÓ dÉn trong tiÓu phÈm ¤ng Ph¹m Quúnh lµ b¹c t×nh lang, Ng« TÊt
67
NguyÔn Hoµi Nguyªn NG¤N NG÷ TIÓU PHÈM B¸O CHÝ..., TR. 65-72
2.2. §æi míi c¸ch diÔn ®¹t truyÒn
Hoµng ®Ó ®¶ kÝch tªn thèng sø B¾c k× Tholance. Trong truyÖn x−a TrÞnh Hoµng lµ mét «ng quan mµ lßng nh©n ®øc ®· c¶m ®éng ®Õn c¶ trêi nªn «ng ®i ®Õn ®©u th× m−a theo xe ®Õn ®ã. Tr¸i l¹i, thèng sø Tholance khi cßn ë B¾c k× th× trêi n¾ng h¹n, khi h¾n xuèng tµu vÒ n−íc th× trêi ®æ m−a rµo. Còng lµ sù m−a nh−ng kh¸c nhau. Víi chuyÖn ngµy nay th× m−a lµ ®Ó röa s¹ch nh÷ng r¸c r−ëi, nh¬ bÈn mµ y ®· lµm ë ViÖt Nam. Lèi vÝ von qua ®iÓn tÝch thËt lµ th©m thóy. Bªn c¹nh viÖc khai th¸c vèn cæ Trung Hoa, Ng« TÊt Tè còng hÕt søc quan t©m khai th¸c vµ vËn dông nh÷ng c¸ch diÔn ®¹t truyÒn thèng cña d©n téc. §©y lµ mét trong nh÷ng nÐt ®Æc s¾c trong ng«n ng÷ tiÓu phÈm b¸o chÝ Ng« TÊt Tè. Nh÷ng c¸ch diÔn ®¹t truyÒn thèng mµ chóng t«i quan niÖm ë ®©y bao gåm c¶ thµnh ng÷, tôc ng÷, ca dao, nh÷ng lêi nãi cã tÝnh ch©m ng«n, nh÷ng ¸ng th¬ v¨n quen thuéc trong TruyÖn KiÒu, Chinh phô ng©m... nh−ng næi bËt nhÊt ë tiÓu phÈm Ng« TÊt Tè lµ viÖc vËn dông thµnh ng÷, tôc ng÷ d©n gian. Trong c¸c tiÓu phÈm cña Ng« TÊt Tè, c¸c thµnh ng÷, tôc ng÷ ®−îc sö dông kh¸ phæ biÕn, linh ho¹t, cã c¸c d¹ng thøc kh¸c nhau hÕt søc sinh ®éng vµ s¸ng t¹o. Cã nh÷ng tr−êng hîp «ng dïng nguyªn vÑn c¸c thµnh ng÷, tôc ng÷ nh− kÎ ®ãn ng−êi ®−a, chen vai thÝch c¸nh, run nh− cÇy sÊy, giËt gÊu v¸ vai, tiÒn mÊt tËt mang, ch©n lÊm tay bïn, tan cöa n¸t nhµ, bïn lÇy n−íc ®äng, mËp mê ®¸nh lËn con ®en, d©y cµ ra d©y muèng, con rång ch¸u tiªn, ¨n c©y nµo rµo c©y Êy, ¨n qu¶ nhí kÎ trång c©y... Tuy gi÷ nguyªn c¸ch diÔn ®¹t d©n gian nh−ng «ng dïng chÝnh x¸c cho tõng ®èi t−îng, vÊn ®Ò, t¹o ®−îc nh÷ng ng÷ c¶nh phï hîp cã hµm ý s©u xa lµm dïng ®óng lóc, ®óng chç, ®óng liÒu l−îng. Bªn c¹ch líp tõ H¸n ViÖt, líp tõ d©n gian còng ®−îc «ng khai th¸c kh¸ triÖt ®Ó. Cã thÓ kh¼ng ®Þnh r»ng, c¸ch dïng tõ ng÷ trong tiÓu phÈm b¸o chÝ cña Ng« TÊt Tè lµ hÕt søc ®éc ®¸o, ®a d¹ng, limh ho¹t vµ ®Çy tÝnh s¸ng t¹o. thèng Lµ mét nhµ H¸n häc uyªn th©m, Ng« TÊt Tè rÊt cã ý thøc khai th¸c c¸c ®iÓn tÝch, ®iÓn cè, c¸c giai tho¹i trong c¸c s¸ch vë Trung Hoa. DÜ nhiªn, «ng vËn dông nh÷ng ®iÓn tÝch, ®iÓn cè lµ ®Ó so s¸nh, ®èi chiÕu, luËn bµn nh÷ng chuyÖn, nh÷ng viÖc ngµy nay. Cã thÓ kÓ hµng lo¹t tr−êng hîp nh− «ng lÊy truyÖn TrÞnh Hoµng trong HËu H¸n th− ®Ó ®¶ kÝch tªn thèng sø B¾c k× Tholance, lÊy chuyÖn vî Chu M·i ThÇn ®Ó so s¸nh víi t×nh thÕ o¸i o¨m cña b¸o T©n ViÖt, lÊy tÝch D−¬ng TÊn trong truyÖn Phong thÇn cã ®ñ b¶y hai phÐp hãa th©n ®Ó chÕ diÔu Ph¹m Quúnh s¸ng lËp ra HiÕn ph¸p tam gi¸c, lÊy chuyÖn L©u S− §øc nhµ §−êng khuyªn ng−êi em khi ®i lµm th¸i thó ph¶i tèt nhÞn ®Ó dÌ bØu b·i n−íc bät trªn mÆt «ng tuÇn phñ NguyÔn Do·n T, lÊy giai tho¹i Th− c«ng trong chuyÖn Trang Tö cho khØ ¨n s¸ng ba chiÒu bèn ®Ó v¹ch mÆt trß hÒ mÞ d©n cña thèng ®èc Nam k× Pages.... C¸ch sö dông ®iÓn tÝch, ®iÓn cè, giai tho¹i trong tiÓu phÈm kh«ng hÒ cÇu k×, s¸ch vë mµ hÕt søc tù nhiªn, cã dông ý râ rµng, lµm næi bËt nh÷ng sù viÖc mµ t¸c gi¶ ®Þnh nãi, ®Þnh viÕt. HÇu hÕt c¸c ®iÓn tÝch, ®iÓn cè, giai tho¹i ®−îc ®Æt trong t−¬ng quan chuyÖn x−a chuyÖn nay ®Ó ng−êi ®äc tù rót ra kÕt luËn, t¹o nªn nh÷ng liªn t−ëng bÊt ngê, g©y høng thó cho ng−êi ®äc. Ch¼ng h¹n, trong tiÓu phÈm ¤ng thèng sø víi trËn m−a h«m nä, Ng« TÊt Tè lÊy truyÖn TrÞnh
68
tr−êng §¹i häc Vinh T¹p chÝ khoa häc, tËp XXXVII, sè 4b-2008
cho c¸c thµnh ng÷, tôc ng÷ cã sù céng h−ëng vÒ ng÷ nghÜa lµm xuÊt hiÖn c¸i míi, mét yªu cÇu c¬ b¶n cña ng«n ng÷ b¸o chÝ. Ch¼ng h¹n, trong tiÓu phÈm Hä vÉn ¨n vµo c¸i x¸c chÕt, tõ sù cè bµ l·o ¨n mµy chÕt ë chî, lÝ tr−ëng ®· sai ch©n tay kÐo x¸c vµo c¸c qu¸n b¸n hµng ®Ó ®ôc khoÐt tiÒn cña c¸c chñ qu¸n vµ ®©y lµ t×nh c¶nh cña b¸c l¸i lîn: Th«i ®−îc, cø vÒ, nh−ng ph¶i c©m nhÐ, nÕu cã ®øa nµo nã biÕt th× t«i kh«ng thÓ nµo che chë cho anh ®−îc mµ anh th× tiÒn mÊt tËt mang ®Êy [7, tr.252]. Qua c¸ch dïng thµnh ng÷ tiÒn mÊt tËt mang ta thÊy ë ®©y võa cã nghÜa ®en võa cã nghÜa bãng, cã lêi khuyªn ra vÎ ban ¬n lÉn lêi h¨m däa cña kÎ quyÒn thÕ. C¸i hµm nghÜa tinh tÕ cña thµnh ng÷ ®−îc n¶y sinh trong ng÷ c¶nh b¸c l¸i lîn ®· ph¶i trót hÇu bao d©ng cô lÝ n¨m ®ång vµ ®−îc cô høa che chë. Trong nhiÒu tr−êng hîp, Ng« TÊt Tè c¶i biÕn cÊu tróc cña c¸c thµnh ng÷, tôc ng÷. C¶i biÕn cÊu tróc diÔn ®¹t lµ mét nÐt ®éc ®¸o, mét sù s¸ng t¹o trong viÖc khai th¸c vµ sö dông c¸ch diÔn ®¹t truyÒn thèng. ë ®©y, còng cÇn nãi thªm, thêi thuéc Ph¸p, do chÝnh s¸ch kiÓm duyÖn g¾t gao cña cña chÝnh quyÒn thùc d©n, ®«i khi «ng ph¶i dïng lèi viÕt bãng giã quanh co nªn cã nh÷ng thµnh ng÷, tôc ng÷ ph¶i hßa tan vµo trong ®o¹n v¨n. Ch¼ng h¹n, thµnh ng÷ tr¬ nh− mÆt thít ®−îc sö dông trong ®o¹n v¨n sau ®©y: C¸c ngµi kh«ng ë th«n quª cã lÏ kh«ng hiÓu nçi khã kh¨n cña sù ®i m−în. §õng nãi m−în mÆt, mçi khi cã viÖc ¨n uèng, d©n quª muèn ®i m−în c¸i thít th¸i thÞt còng ph¶i mÊt c«ng x¸ch ®i x¸ch vÒ. §»ng nµy kh«ng ®îi chóng ta hái m−în, chÝnh c¸c «ng Êy tù m×nh ®em mÆt ra thay chóng ta h¸ ch¼ng ph¶i lµ sù hµo hiÖp? Víi sù hµo hiÖp Êy, nÕu kh«ng ai tá lêi c¶m ¬n, kh«ng khái cã kÎ b¶o chóng ta lµ ng−êi rÎ cña coi c¸i mÆt ng−êi nµy kh«ng b»ng c¸i thít ng−êi kh¸c [7, tr.341]. Ph¶i ch¨ng, ®©y lµ sù thay ®æi chiÕn l−îc, chiÕn thuËt khÐo lÐo ®Ó ®Êu tranh hîp ph¸p l©u dµi? ë hÇu hÕt c¸c tr−êng hîp kh¸c, «ng cè ý c¶i biÕn cÊu tróc thµnh ng÷, tôc ng÷ ®Ó cho sù diÔn ®¹t phï hîp víi néi dung tiÓu phÈm, thÓ hiÖn ®óng ®iÒu m×nh cÇn nãi, cÇn viÕt. Cã ba biÖn ph¸p c¶i biÕn cÊu tróc. Thø nhÊt, «ng dïng biÖn ph¸p ®¶o trËt tù yÕu tè. Th«ng th−êng, trËt tù c¸c yÕu tè trong thµnh ng÷, tôc ng÷ lµ cè ®Þnh nh−ng khi thay ®æi vÞ trÝ cña c¸c yÕu tè, ®Æt ý nµy tr−íc ý kia lµ cã sù c©n nh¾c, thÓ hiÖn dông ý cña ng−êi viÕt. §ã lµ c¸c thµnh ng÷ cao mò dµi ¸o, c¬m no ¸o Êm.... Trong c©u Cuéc c¸ch mÖnh Êy ®· lan ®Õn c¸c cô cao mò dµi ¸o [7, tr.154] th× sù ®¶o trËt tù yÕu tè cña thµnh ng÷ kh«ng thÓ lµ ngÉu nhiªn, tïy tiÖn mµ thÓ hiÖn mét th¸i ®é ch©m biÕm, h¹ bÖ nh÷ng ng−êi cã bé s¾c phôc Êy ®ang lµm ra vÎ h¨ng h¸i c¸ch m¹ng c¸i ¸o thông ®Ó khái mang tiÕng hñ b¹i. BiÖn ph¸p thø hai lµ thªm/bít yÕu tè. BiÖn ph¸p nµy mét mÆt g©y sù chó ý cho ng−êi ®äc, mÆt kh¸c gia t¨ng ng÷ nghÜa cho thµnh ng÷, tôc ng÷. Cã kh¸ nhiÒu tr−êng hîp «ng sö dông biÖn ph¸p thªm/bít yÕu tè nh− ®¸nh b¹c th× lóc ®á lóc ®en, ®á th× lªn voi, ®en th× xuèng chã; g¾p löa mµ bá tay ng−êi ta; thÕ th× nh÷ng cuéc ®i thÒ chØ lµ nh÷ng chuyÖn c¸ trª chui èng.... L¹i cã tr−êng hîp, «ng dïng biÖn ph¸p bít yÕu tè cña thµnh ng÷. Ch¼ng h¹n, mét phÇn lín h¬n n÷a lµ nh÷ng «ng xuÊt th©n trong ng¹ch ®Çu chµy... coi lµm nghÞ viªn còng nh− lµm lÝ tr−ëng, lµm ch¸nh tæng hay mua b¸ hé vËy [7, tr.216]. Thµnh ng÷ ®Çu chµy ®Ýt thít ®−îc sö dông theo kiÓu bít yÕu tè lµm cho ng−êi ®äc nhËn ra th¸i
69
NguyÔn Hoµi Nguyªn NG¤N NG÷ TIÓU PHÈM B¸O CHÝ..., TR. 65-72
2.3. Khai th¸c triÖt ®Ó ®Æc ®iÓm cña
tiÕng ViÖt Lµ nhµ nho cã vèn hiÓu biÕt s©u réng, Ng« TÊt Tè cã c¶m thøc s©u s¾c vµ nh¹y bÐn vÒ c¸c ®Æc ®iÓm cña tiÕng ViÖt, khai th¸c vµ sö dông chóng kh¸ thµnh c«ng trong c¸c tiÓu phÈm b¸o chÝ, t¹o nªn søc hÊp dÉn ®Æc biÖt ®èi víi ng−êi ®äc. Tr−íc hÕt, Ng« TÊt Tè dùa vµo tÝnh ph©n tiÕt cña tiÕng ViÖt ®Ó thùc hiÖn nh÷ng h×nh thøc t¸ch ghÐp tõ khiÕn cho c¸ch dïng tõ trong tiÓu phÈm béc lé nh÷ng hµm nghÜa hÕt søc tinh tÕ. Ch¼ng h¹n, nh©n sù kiÖn b¸o Tæ quèc ViÖt Nam ®¨ng tin «ng Hoµng Träng Phu tõ chøc tæng ®èc Hµ §«ng nh−ng sau l¹i ®−îc gi÷ l¹i thªm mét thêi gian n÷a, Ng« TÊt Tè viÕt: NÕu kh«ng, nÕu tØnh Hµ §«ng bÞ thiÕu mét «ng tæng ®èc th× tæ quèc cã khi sÏ thµnh tæ... cß [7, tr.170]. C¸i tæ quèc ë ®©y lµ cña tê b¸o Tæ quèc ViÖt Nam vµ mét «ng tæng ®èc Hµ §«ng tõ chøc th× c¸i nhµ sÏ thiÕu mét cét tøc lµ tæ quèc (cña tê b¸o Tæ quèc ViÖt Nam) sÏ ®æ th× quèc d©n sÏ ë vµo ®©u? C¸ch t¸ch ghÐp tõ tæ quèc thµnh tæ cß t¹o nªn mét tiÕng c−êi hµi h−íc nhÑ nhµng, dÝ dám. L¹i cã nh÷ng tr−êng hîp, Ng« TÊt Tè khai th¸c c¸c bé phËn trong cÊu tróc ©m tiÕt nh− thanh ®iÖu, phÇn vÇn ®Ó t¹o nªn nh÷ng kÕt hîp ©m thanh nh»m cung cÊp nh÷ng nÐt nghÜa míi, nh÷ng l−îng th«ng tin míi. Ch¼ng h¹n, phª ph¸n chñ tr−¬ng Ph¸p ViÖt ®Ò huÒ, Ng« TÊt Tè viÕt: C¸i lÝ thuyÕt Êy th× rÊt hay, nh−ng cã mét ®iÒu rÊt khã lµ khi ngÉm xem th©n thÕ cña hai bªn nh− mét kÎ n»m trªn gi−êng, mét ng−êi n»m d−íi ®Êt, mét kÎ ¨n thÞt, mét ng−êi gÆm x−¬ng th× c¸i tinh thÇn th©n ¸i cßn l©u míi th¾m thiÕt ®−îc. Êy, hiÖp t¸c sinh ra hiÕp t¸c còng v× thÕ [7, tr.345]. C¸ch dïng tõ hiÖp t¸c vµ hiÕp t¸c trong c©u ®é khinh bØ cña t¸c gi¶ ®èi víi nh÷ng nghÞ viªn d©n biÓu chØ lµ h¹ng ch¹y chät, mua b¸n mµ cã. BiÖn ph¸p thø ba lµ thay thÕ yÕu tè trong cÊu tróc thµnh ng÷. Ng« TÊt Tè dïng biÖn ph¸p nµy nh»m t¨ng thªm tÝnh sù kiÖn cho c¸c tiÓu phÈm b¸o chÝ cña m×nh. §ã lµ c¸c thµnh ng÷ ch−íng tai nghÞch m¾t, hµng rau hµng c¸, ®Çu ®i ®u«i lät.... Còng cã nh÷ng tr−êng hîp Ng« TÊt Tè c¶i biÕn h×nh thøc diÔn ®¹t d©n gian hÕt søc ®éc ®¸o, s¸ng t¹o, ®ã lµ m¹nh d¹n c¶i biÕn toµn bé cÊu tróc thµnh ng÷. §ã lµ c¸c tr−êng hîp chu«i ch¼ng khi nµo l¹i ng¾n h¬n g¸o, th»ng cßng lµm ch−a ch¾c ®· ®ñ cho th»ng ngay ¨n, tai Õch hay lµ ®Çu cua.... Thµnh ng÷ ®Çu cua tai nheo cã nghÜa lµ mäi chi tiÕt, mäi chuyÖn ngãc ng¸ch s©u kÝn cña sù viÖc, c©u chuyÖn. Khi sö dông thµnh ng÷ nµy, «ng ®· thay ®æi yÕu tè nheo (c¸ nheo) b»ng yÕu tè Õch, thªm vµo yÕu tè hay lµ biÕn ®æi quan hÖ gi÷a c¸c yÕu tè trong thµnh ng÷ trong tr−êng hîp: Cè nhiªn hä kh«ng thÌm biÕt chñ nghÜa x· héi lµ tai Õch hay ®Çu cua [7, tr.258]. Qua c¸ch sö dông thµnh ng÷, ta thÊy nghÜa gèc cña thµnh ng÷ gÇn nh− ®−îc gi÷ nguyªn cßn ®−îc chång lªn mét tÇng nghÜa míi, gia t¨ng s¾c th¸i biÓu c¶m. Nh÷ng ng−êi ®−îc nãi ®Õn ë ®©y lµ nh÷ng ng−êi lµm ë b¸o T©n ViÖt Nam xin vµo ®¶ng x· héi lµm thang ®Ó trÌo lªn ghÕ nghÞ viªn cña viÖn d©n biÓu. §©y chØ lµ nh÷ng lò c¬ héi chÝnh trÞ, lé râ b¶n chÊt dèi tr¸, l−êng g¹t. C¸ch sö dông thµnh ng÷ cña Ng« TÊt Tè lµm t¨ng thªm tÝnh sù kiÖn cho b¸o chÝ; th«ng qua sù liªn t−ëng cña ng−êi ®äc mµ l−îng th«ng tin b¸o chÝ gia t¨ng. Nh− vËy, qua c¸ch dïng thµnh ng÷, tôc ng÷, Ng« TÊt Tè ®· lµm cho c¸c h×nh thøc diÔn ®¹t d©n gian trë nªn tinh tÕ h¬n, chÝnh x¸c h¬n, hiÖn ®¹i h¬n.
70
tr−êng §¹i häc Vinh T¹p chÝ khoa häc, tËp XXXVII, sè 4b-2008
biÕm cña Ng« TÊt Tè qu¶ lµ th©m thóy, s©u cay nh−ng còng rÊt hãm hØnh, kÝn ®¸o. Cã tr−êng hîp, Ng« TÊt Tè khai th¸c cã hiÖu qu¶ ®Æc tÝnh trËt tù tõ trong tiÕng ViÖt. Trong tiÕng ViÖt, trËt tù c¸c yÕu tè trong tõ, c¸c thµnh phÇn trong c©u lµ hÕt søc quan träng v× nã lµm thay ®æi ý nghÜa vµ cÊu tróc cña c¸c ®¬n vÞ trong tiÕng ViÖt. Phª ph¸n «ng Ph¹m Huy Lôc t×m c¸ch chui vµo viÖn d©n biÓu v× nÕu kh«ng lµm d©n biÓu th× «ng Êy thµnh ra v« nghÒ nghiÖp, Ng« TÊt Tè viÕt: C¸i ®Êt ngh×n n¨m v¨n vËt b©y giê ®· thµnh ra ®Êt ®iªu b¹c v« lÔ, d¸m biÕt tµy mét «ng viÖn tr−ëng ®· tr−ëng viÖn ®Õn hai khãa liÒn [7, tr.280]. C¸ch ®¶o trËt tù tõ viÖn tr−ëng vµ tr−ëng viÖn, trong ®ã, mét tõ chØ chøc vô (danh tõ), mét tõ dïng víi nghÜa lµm tr−ëng c¸i viÖn (®éng tõ) lµ ®Ó lµm næi bËt b¶n chÊt hÌn h¹, tham quyÒn cè vÞ cña «ng Ph¹m Huy Lôc. Tãm l¹i, ta cã thÓ nhËn thÊy søc hÊp dÉn cña tiÓu phÈm b¸o chÝ Ng« TÊt Tè lµ ë ng«n tõ vµ ma lùc cña nã. Ng«n ng÷ tiÓu phÈm cña «ng cã chiÒu s©u v¨n hãa cæ kim. Trong nhiÒu tr−êng hîp, ng«n ng÷ kh«ng chØ nh»m biÓu ®¹t ý t−ëng mµ cßn tham gia trùc tiÕp kiÕn tróc néi dung t¸c phÈm.
3. KÕt luËn
v¨n trªn lµm cho ng−êi ®äc ph¶i suy nghÜ ®Ó nhËn ra b¶n chÊt vÊn ®Ò mµ t¸c gi¶ ®ang nãi ®Õn. §»ng sau cÆp tõ hiÖp t¸c hay hiÕp t¸c lµ mét thñ ®o¹n lõa bÞp, mét trß hÒ, mét hµi kÞch. Cã khi, tiÕp thu truyÒn thèng nãi cã vÇn cã nhÞp cña ng−êi ViÖt, Ng« TÊt Tè viÕt nh÷ng c©u v¨n hÕt søc uyÓn chuyÓn, giµu nh¹c ®iÖu. Ch¼ng h¹n, tr−íc c¸i th¶m tr¹ng bÞ ®Ì nÐn ¸p bøc cña bän hµo lÝ, nh÷ng ng−êi lao ®éng còng ph¶i c¶nh gi¸c: Anh em m×nh/quyÒn r¬m v¹ ®¸/¨n ch¼ng cã/mµ téi g×/®Ó khã ®Õn th©n [7, tr.206]. HoÆc khi nãi vÒ t×nh c¶nh ®ãi kh¸ch cña mÊy c« ®µo: NÕu tèi ®ã/mµ v« ý/nh×n vµo mét c¸i nhµ nµo/th× ngµi sÏ bÞ vå/nh− c¸i måi ngon/cña con cäp ®ãi [7, tr.284]. NhiÒu tr−êng hîp, «ng khai th¸c hiÖn t−îng ®ång ©m trong tiÕng ViÖt ®Ó gia t¨ng l−îng th«ng tin cho c©u v¨n, g©y høng thó cho ng−êi ®äc. Cã thÓ kÓ mét sè tr−êng hîp nh− Tiªn sinh Th«ng Reo, «ng b¹n ®ång nghiÖp víi m×nh hµng ngµy vÉn reo ë b¸o Trung LËp [7, tr.111], hay Thanh Hãa lµ mét tØnh hiÒn lµnh nhÊt ë Trung B¾c k×, trong khi phong trµo chÝnh trÞ ®ïng ®ïng næi lªn kh¾p xø, tØnh Êy vÉn th¸i b×nh h¬n tØnh Th¸i B×nh, kh«ng xÈy ra chuyÖn g× r¾c rèi [7, tr.229]. §Æc biÖt, Ng« TÊt Tè rÊt dông c«ng khi khai th¸c hiÖn t−îng ®ång ©m trong c©u Ph¹m tiªn sinh lµ mét nhµ dë häc gi¶, dë chÝnh trÞ [7, tr.109]. Ta nhËn ra kiÓu ch¬i ch÷ ®ång ©m, gi¶ trong häc gi¶ lµ kÎ, lµ ng−êi (ng−êi cã kiÕn thøc s©u réng) vµ gi¶ lµ kh«ng ph¶i thËt mµ lµ ®−îc lµm ra víi vÎ bÒ ngoµi gièng nh− thËt v× nã gÇn ©m gÇn nghÜa víi tõ dë ®−îc dïng trong kÕt hîp dë häc gi¶, dë chÝnh trÞ. Qua c¸ch dïng tõ ®ång ©m, Ng« TÊt Tè ®· cho ng−êi ®äc thÊy ®−îc con ng−êi thùc cña Ph¹m Quúnh lµ c¬ héi, a dua víi thêi cuéc. C¸ch ch©m Tõ nh÷ng ®iÒu ®· tr×nh bµy trªn, chóng t«i nhËn thÊy ng«n ng÷ tiÓu phÈm b¸o chÝ cña Ng« TÊt Tè võa cã c¸i s¾c s¶o, uyªn th©m cña mét nhµ nho ®−îc ®µo t¹o n¬i cöa Khæng s©n Tr×nh nh−ng còng cã c¸i ®Ëm ®µ h−¬ng vÞ d©n téc. Lµ mét nhµ H¸n häc uyªn th©m, dÜ nhiªn, Ng« TÊt Tè næ lùc ph¸t huy nh÷ng −u thÕ tõ vèn H¸n häc nh−ng mÆt kh¸c, «ng ®· dòng c¶m tho¸t khái nh÷ng h¹n chÕ cña thÕ hÖ m×nh ®Ó tiÕn
71
NguyÔn Hoµi Nguyªn NG¤N NG÷ TIÓU PHÈM B¸O CHÝ..., TR. 65-72
ch©n dung theo kiÓu biÓm häa b»ng mét ng«n ng÷ cã sù kÕt hîp gi÷a c¸i th©m thóy s¾c s¶o cña mét nhµ nho kiÕn thøc uyªn th©m víi c¸i vui t−¬i, hån hËu, l¹c quan, kháe kho¾n cña mét ng−êi am hiÓu s©u s¾c ng«n ng÷ vµ v¨n hãa d©n téc. Ng«n ng÷ tiÓu phÈm b¸o chÝ cña Ng« TÊt Tè hÕt søc ®éc ®¸o, ®a d¹ng, linh ho¹t: tõ ng÷ vµ c¸ch diÔn ®¹t võa cã tÝnh chÊt b¸c häc võa mang mµu s¾c b×nh d©n; c©u v¨n, giäng v¨n võa trang träng nh−ng còng rÊt míi, rÊt s¾c s¶o, mang h¬i thë cuéc sèng hiÖn ®¹i. Ng« TÊt Tè thùc sù lµ mét tµi n¨ng ®a d¹ng, ®éc ®¸o. kÞp thêi ®¹i. ¤ng ®· chøng kiÕn c¶nh tµn t¹ cña nÒn H¸n häc vµ vÞ thÕ cña c¸c nhµ nho trong buæi giao thêi vµ cã c¸i nh×n tØnh t¸o trong chuyÓn ®éng giao thoa cò - míi, tèi - s¸ng. Tuy ch−a ph¶i lµ ng−êi c¸ch m¹ng nh−ng vèn lµ nhµ nho c−¬ng trùc, khinh ghÐt sù gi¶ dèi, ti tiÖn, lµ ng−êi quan t©m ®Õn thêi thÕ, vËn mÖnh d©n téc vµ sè phËn cña nh÷ng ng−êi lao ®éng nghÌo khæ nªn «ng ®· dïng ngßi bót ®Êu tranh ®Õn cïng chèng l¹i x· héi thùc d©n phong kiÕn chµ ®¹p lªn quyÒn sèng con ng−êi. ChÝnh v× lÏ ®ã, qua c¸c tiÓu phÈm b¸o chÝ, Ng« TÊt Tè ®· ph¸c th¶o mét sè
Tµi liÖu tham kh¶o
[1] NguyÔn §øc BÝnh, Ng« TÊt Tè nh− t«i ®· biÕt, T¹p chÝ V¨n nghÖ, 1962, sè 62. [2] Phan Cù §Ö, Ng« TÊt Tè sèng m·i trong lßng c¸ch m¹ng, Lêi giíi thiÖu Toµn tËp Ng« TÊt Tè, NXB V¨n häc, H. 1996.
[3] Hµ Minh §øc, TiÓu phÈm v¨n häc vµ tiÓu phÈm b¸o chÝ cña Ng« TÊt Tè, T¹p chÝ V¨n häc, 1998, sè 11.
[4] Lª ThÞ §øc H¹nh, §Æc s¾c trong tiÓu phÈm cña Ng« TÊt Tè, T¹p chÝ V¨n häc, 1983, sè 6.
[5] NguyÔn V¨n Khang, Tõ ngo¹i lai trong tiÕng ViÖt, NXB Gi¸o dôc, H. 2007. [6] Vò Träng Phông, T¾t ®Ìn cña Ng« TÊt Tè, b¸o Thêi vô, sè 100, ngµy 31/1/1939. [7] Ng« TÊt Tè toµn tËp, tËp 1, NXB V¨n häc, H. 1996. [8] Hoµng TuÖ, Häc tËp v¨n phong Hå Chñ tÞch, trong cuèn “Hå ChÝ Minh t¸c gi¶, t¸c phÈm, nghÖ thuËt ng«n tõ”, NXB Gi¸o dôc, H. 2003.
