NHA SAN – NET VAN HOA DOC DAO TU VAN HOA MUONG
Mặc dù đã trải qua không ít thăng trầm, nhưng đến nay nhiều bản làng của người
Mường ở Hoà Bình vẫn còn nguyên những nét mộc mạc, còn giữ trong mình
nhiều nét văn hoá, sinh hoạt mang đặc trưng riêng của dân tộc. Không giống với
nhà sàn của nhiều dân tộc khác, nhà sàn của Mường không ngoài ý nghĩa đối với
gia đình còn mang ý nghĩa cộng đồng xã hội, không chỉ là nhu cầu về vật chất là
để trú ngụ nắng mưa, ngủ nghỉ, mà còn đáp ứng nhu cầu tâm linh.
Nhà sàn của người Mường là kiểu kiến trúc cổ truyền. Việc dựng nhà sàn của
đồng bào là kết quả của một quá trình dài đúc rút kinh nghiệm cư trú. Điều đó thể
hiện ở áng mo (Đẻ đất, đẻ nước). Trong áng mo này đã nói về sự ra đời của nhà
sàn người Mường. Trong đó nói, khi người Mường sinh ra chưa có nhà nên phải
sống trong các hang núi, hốc cây, họ phải đối mặt với nhiều thiên tai hiểm hoạ.
Việc dựng nhà của người Mường đòi hỏi nhiều công đoạn, nhiều sức lực nên họ
có phong tục giúp đỡ nhau. Người giúp gỗ, người giúp công, giúp sức trong việc
làm nhà của người Mường như đóng góp nguyên vật liệu, lương thực, thực phẩm
và ngày công đã thể hiện sự quan tâm chung của cả bản làng, tinh thần “tương
thân tương ái”, đoàn kết cộng đồng sâu sắc.
Nhà của người Mường thường có ba đến năm gian.
Những gia đình đông con thì nhà lên đến bảy – mười
hai gian. Loại nhà này ngày nay còn rất ít. Nhà dù ít
hay nhiều gian đều có một sàn bên trái để bắc cầu
thang và máng nước sinh hoạt. Nhà sàn người
Mường thường được chia làm 2 hoặc nhiều gian.
Gian đầu tiên từ cầu thang lên gọi là “pen ngoài”.
Đây là nơi tiếp khách và cũng là nơi để bàn thờ tổ
tiên. Gian tiếp theo còn gọi là “pen tlong” được coi là một gian buồng, có hướng
nhìn ra sân. Đây mới được xem là gian nhà chính. Ở đây người ta làm bếp và diễn
ra mọi sinh hoạt đời sống hàng ngày của chủ nhân.
Nhà sàn gồm có 4 mái. Hai mái trước có hình thang cân, hai mái đầu hồi có hình
tam giác cân. Kết cấu nhà sàn truyền thống của người Mường khá độc đáo; nhà có
2 vì kèo, 4 cột cái, 4 cột con, giữa hai đầu cột nối với nhau gọi là quết (xà ngang).
Các đòn tay nối các vì kèo với nhau, trên các tay có các hàng rui nối từ nóc nhà
xuống cuối mái hiên, trên rui có các hàng mè nằm vuông góc với rui. Trên cùng
được đặt một cây gỗ hoặc cây tre tuỳ theo loại nhà gọi là đòn nóc.
Nhà sàn của người Mường được lợp bằng cỏ tranh đan thành phên có chiều dài từ
1,2 - 1,5 mét. Có nơi lợp bằng lá cọ hoặc rơm cũng đan thành phên như tấm tranh.
Về mùa hè rất mát mẻ, mùa đông thì kín gió, ấm cúng. Kích thước ngôi nhà sàn
còn thể hiện sự giàu có, địa vị xã hội của chủ nhân. Chủ yếu chia theo 4 cấp vị
Lang, Ậu, Tạo, Nõ. Theo đó, các ngôi nhà này đều có những đặc trưng riêng để
phân biệt với các nhà khác trong làng bản.
Nhà Lang là nhà dành cho tầng lớp cao nhất, nó thể hiện cho quyền lực, sự giàu
có, ấm no.
Nhà Ậu là nhà dành cho tầng lớp dưới lang, giúp nhà lang các công việc quản lý,
thu thuế...
Nhà Tạo là nhà dành cho tầng lớp thường dân trong xã hội Mường.
Nhà Nõ là nhà nhà dành cho tầng lớp bần cùng nhất trong xã hội như mẹ goá, con
côi.
Cuộc sống của đồng bào người Mường ở Hoà Bình hiện nay đã khác xưa rất
nhiều, tuy vậy, những nét văn hoá truyền thống đặc sắc, trong đó có nhà sàn vẫn
còn được lưu giữ. Ta vẫn còn được thấy các bản Mường ở thung lũng đá vôi, thật
bình yên, thật hiền hoà như từ xưa nó vốn có.
NHÀ MỒ Ở TÂY NGUYÊN
Nhà mồ Tây Nguyên được xây cất theo phong tục tang
lễ vùng này, lúc đầu chỉ là những chòi nhỏ sơ sài, sau đó
một hoặc vài ba năm thân nhân gia đình người chết dựng
lại nhà mồ mới khang trang...
Theo phong tục tang lễ của một số tộc người ở vùng Tây
Nguyên, sau khi chôn người chết, người ta làm một chòi
nhỏ sơ sài trên nấm mộ để che mưa che nắng cho người chết. Trong chòi thường
đặt một số đồ dùng của người đã khuất.
Sau đó một hoặc vài ba năm, thân nhân gia đình người chết phá nhà mồ cũ, dựng
nhà mồ mới khang trang hơn, kiên cố hơn, trang trí tượng gỗ, có hàng rào xung
quanh nhà mồ.
Tục phá chòi, dựng nhà mồ mới của một số tộc người ở Tây Nguyên thường được
tổ chức vào mùa xuân (mùa khô) và được coi như một lễ hội lớn (lễ bỏ mả) của
dân bản. Người ta đưa đến nghĩa địa rượu, thịt, cá, các vật cúng tế. Thân nhân
người quá cố và dân bản cùng vui mừng, ăn uống, nhảy múa trong một hay nhiều
ngày bên nhà mồ để chia biệt vĩnh viễn người quá cố.
Tục bỏ nhà mồ theo quan niệm sau sự kiện này thì người sống hết trách nhiệm
trông nom, thờ cúng cho người quá cố và được giải thoát mọi giàng buộc, nếu còn
trẻ có thể lấy vợ (hoặc chồng) khác; còn người quá cố sẽ được đầu thai sang kiếp
khác.