intTypePromotion=1
zunia.vn Tuyển sinh 2024 dành cho Gen-Z zunia.vn zunia.vn
ADSENSE
 » 
 » 

Bài giảng Bài 2: Nhà nước chủ nô, nhà nước phong kiến và nhà nước tư sản

Chia sẻ: Tình Thiên | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:31

Thêm vào BST
Báo xấu
155
lượt xem 12
download
 
  Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

"Bài giảng Bài 2: Nhà nước chủ nô, nhà nước phong kiến và nhà nước tư sản" sau khi học bài này các bạn sẽ xác định, phân loại được kiểu nhà nước chủ nô, phong kiến và tư sản; so sánh được chức năng, bộ máy và hình thức của từng kiểu nhà nước.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Bài giảng Bài 2: Nhà nước chủ nô, nhà nước phong kiến và nhà nước tư sản

  1. Bài 2: Nhà nước chủ nô, nhà nước phong kiến và nhà nước tư sản 0 Bài 2: NHÀ NƯỚC CHỦ NÔ, NHÀ NƯỚC PHONG KIẾN VÀ NHÀ NƯỚC TƯ SẢN Nội dung  Nhà nước chủ nô.  Nhà nước phong kiến.  Nhà nước tư sản. Mục tiêu Hướng dẫn học  Nghe giảng và đọc tài liệu để nắm bắt các Sau khi học bài này, các bạn cần: nội dung chính.  Xác định, phân loại được kiểu nhà nước  Đặt câu hỏi ngay nếu có thắc mắc. chủ nô, phong kiến và tư sản.  Trả lời các câu hỏi ôn tập.  So sánh được chức năng, bộ máy và hình thức của từng kiểu nhà nước. Thời lượng học 9 tiết TGL101_Bai2_v1.0014103225 23
  2. Bài 2: Nhà nước chủ nô, nhà nước phong kiến và nhà nước tư sản Nói tới kiểu nhà nước là nói tới bộ máy nhà nước của giai cấp thống trị, tồn tại trên cơ sở một nền tảng kinh tế, tương ứng với một hình thái kinh tế xã hội nhất định. Như vậy, kiểu nhà nước mới thay thế cho kiểu nhà nước cũ thông qua cuộc cách mạng xã hội, hoặc thông qua những cuộc cải cách lớn diễn ra dần dần bởi vì giai cấp thống trị nắm quyền lực nhà nước đại diện cho phương thức sản xuất cũ không bao giờ tự từ bỏ quyền lực nhà nước của mình, do đó giai cấp đại diện cho phương thức sản xuất mới phải đấu tranh để giành chính quyền, thiết lập nên nhà nước mới. Đó là quy luật, kiểu nhà nước mới ra đời thì bản chất, vai trò xã hội, chức năng của nó cũng thay đổi. Bài học trước chúng ta chia ra 4 kiểu nhà nước chính, đó là nhà nước chủ nô, nhà nước phong kiến, nhà nước tư sản và nhà nước xã hội chủ nghĩa. Trong đó, việc tìm hiểu các kiểu nhà nước chủ nô, nhà nước phong kiến, nhà nước tư sản giúp ta hiểu rõ hơn lý do các kiểu nhà nước này mang tính bóc lột trong khi nhà nước xã hội chủ nghĩa lại không có bản chất đó. 2.1. Nhà nước chủ nô Nhà nước chiếm hữu nô lệ hay còn gọi là nhà nước chủ nô là kiểu nhà nước đầu tiên trong lịch sử, là tổ chức chính trị đặc biệt của giai cấp chủ nô. Nhà nước chủ nô là hình thái kinh tế – xã hội có giai cấp dựa trên cơ sở chế độ người bóc lột người. Chế độ chiếm hữu nô lệ phát sinh trong thời kỳ tan rã của công xã nguyên thủy. Hai giai cấp chính của chế độ chiếm hữu nô lệ là chủ nô và nô lệ. Do điều kiện kinh tế, xã hội, địa lý, cùng các yếu tố tác động bên ngoài,… khác nhau nên ở các khu vực địa lý khác nhau, sự xuất hiện nhà nước chủ nô cũng khác nhau. Nhưng cơ bản, nhà nước chủ nô xuất hiện ở phương Đông và phương Tây là rõ ràng nhất.  Nhà nước chủ nô xuất hiện ở phương Đông o Do điều kiện về tự nhiên, chống ngoại xâm và làm thủy lợi mà nhà nước chiếm hữu nô lệ phương Đông xuất hiện sớm hơn nhiều so với các nhà nước phương Tây, điển hình là các nhà nước Ai Cập, Lưỡng Hà, Trung Quốc, Ấn Độ cổ đại. o Tuy nhiên, quá trình hình thành nhà nước lại diễn ra rất chậm chạp và kéo dài. Trong giai đoạn này, nhà nước tồn tại và phát triển trên cơ sở đan xen giữa chế độ công hữu còn chế độ tư hữu mới hình thành, chưa phát triển lắm.  Nhà nước chủ nô xuất hiện ở phương Tây o Khi lực lượng sản xuất đã phát triển ở trình độ tương đối cao thì nhà nước chủ nô phương Tây xuất hiện, điển hình là nhà nước Hy Lạp, La Mã cổ đại. o Nguyên nhân cơ bản là sự xuất hiện chế độ tư hữu tư nhân đã làm xã hội phân hóa thành giai cấp, mâu thuẫn giai cấp và đấu tranh giai cấp. o Ngược lại với phương Đông, quá trình biến đổi của xã hội phương Tây diễn ra sâu sắc, tổ chức Lao động nô lệ ở Rôma thị tộc, bộ lạc thoái hóa và tan rã từng bước, và dần hình thành nên nhà nước. Qua mỗi lần cải cách xã hội thì tổ chức thị tộc, bộ lạc lại càng nhanh bị tan rã và nhà nước ngày càng xuất hiện rõ nét hơn. 24 TGL101_Bai2_v1.0014103225
  3. Bài 2: Nhà nước chủ nô, nhà nước phong kiến và nhà nước tư sản 2.1.1. Bản chất của nhà nước chủ nô  Cơ sở kinh tế của nhà nước chiếm hữu nô lệ là quan hệ sản xuất chiếm hữu nô lệ. Quan hệ này dựa trên sở hữu chủ nô không những đối với tư liệu sản xuất mà cả đối với người lao động, đó là nô lệ. Đất đai và các tư liệu sản xuất hầu hết thuộc sở hữu của các chủ nô.  Giai cấp nô lệ chiếm đa số trong xã hội, là lực lượng chủ yếu tạo ra của cải vật chất nhưng không có tư liệu sản xuất, do đó phụ thuộc hoàn toàn vào chủ nô. Người nô lệ cũng bị coi là thứ tư liệu sản xuất thuộc sở hữu của giai cấp chủ nô. Do vậy, nô lệ bị bóc lột một cách tàn nhẫn và không có giới hạn. Tình trạng này dẫn tới mâu thuẫn giữa hai giai cấp ngày càng trở nên gay gắt và không thể điều hòa được. Đấu tranh giai cấp diễn ra ác liệt và nhà nước chủ nô chính là sản phẩm của cuộc đấu tranh đó.  Chính điều kiện kinh tế – xã hội đã quyết định bản chất của nhà nước chủ nô. Xét về bản chất, nhà nước chủ nô thể hiện tính giai cấp và tính xã hội trong tất cả các kiểu nhà nước. o Tính giai cấp  Trong xã hội chủ nô có hai giai cấp cơ bản là chủ nô và nô lệ, bên cạnh đó còn có dân tự do.  Với nhà nước phương Tây, tính giai cấp được thể hiện rất sâu sắc và mâu thuẫn giữa chủ nô và nô lệ rất rõ rệt. Bởi trong nhà nước này, nô lệ là bộ phận dân cư đông đảo trong xã hội và có địa vị xã hội vô cùng kém. Họ bị coi là tài sản thuộc sở hữu của chủ nô. Chủ nô có quyền tuyệt đối với nô lệ như bóc lột sức lao động, đem bán, hoặc thậm chí là giết chết. Nô lệ trở thành món hàng hóa và thậm chí có cả khu vực chuyên mua bán nô lệ, ở đó, nô lệ được đem bán như đem bán gia súc. Nguồn nô lệ trong nhà nước này chủ yếu từ các cuộc chiến tranh. Chính vì vậy, đấu tranh giai cấp thường xuyên xảy ra ở mức độ ngày càng gay gắt.  Ngược lại, trong nhà nước phương Đông, do nô lệ không phải là lực lượng sản xuất chủ yếu mà là công xã nông thôn nên mâu thuẫn giữa chủ nô và nô lệ trong nhà nước này không thể hiện sâu sắc như nhà nước phương Tây. Công xã nông thôn là một hình thái xã hội xuất hiện phổ biến vào giai đoạn tan rã của chế độ công xã nguyên thủy và quá độ sang xã hội giai cấp. Công xã nông thôn được công xã định kỳ chia đều ruộng đất thuộc sở hữu nhà nước để tự canh tác và nộp thuế cho nhà nước. Ngoài ra, nô lệ trong nhà nước phương Đông không thấp kém như trong nhà nước phương Tây. Nô lệ chủ yếu làm công việc nhà trong gia đình chủ nô. Họ vẫn có quyền lập gia đình, thậm chí còn được coi là một thành viên trong gia đình. Do vậy, mâu thuẫn giữa giai cấp chủ nô và nô lệ vì thế không sâu sắc như phương Tây. o Tính xã hội  Nhà nước chủ nô nảy sinh để quản lý xã hội, thay thế cho chế độ cộng sản nguyên thủy không còn khả năng cai quản xã hội được nữa. Nhà nước chủ nô tiến hành một số hoạt động vì sự tồn tại và phát triển chung của toàn xã hội như tổ chức quản lý kinh tế ở quy mô lớn, quản lý đất đai, khai hoang,… làm cho đất nước phát triển, nâng cao đời sống của nhân dân. TGL101_Bai2_v1.0014103225 25
  4. Bài 2: Nhà nước chủ nô, nhà nước phong kiến và nhà nước tư sản So với nhà nước phương Tây, nhà nước phương Đông thể hiện tính xã hội rõ nét hơn. Trong nhà nước phương Đông, do nhu cầu của cả cộng đồng xã hội mà việc tổ chức dân cư tiến hành công cuộc trị thủy, chống ngoại xâm, quản lý đất đai và các hoạt động xã hội khác nhằm duy trì đời sống chung của cộng đồng. Tuy nhiên, cùng với sự phát triển của xã hội, yếu tố tư hữu dần dần hình thành, mâu thuẫn giai cấp trong xã hội trở nên gay gắt và khi đó nhà nước dần mất đi ý nghĩa ban đầu của nó. Tóm lại, sự ra đời và phát triển của nhà nước chủ nô là một bước tiến lớn trong lịch sử nhân loại, tạo ra tiền đề cho sự phát triển kinh tế, văn hóa của các xã hội sau này. 2.1.2. Chức năng của nhà nước chủ nô Nhà nước chủ nô gồm chức năng đối nội và chức năng đối ngoại chính sau: a. Chức năng đối nội  Chức năng củng cố và bảo vệ chế độ sở hữu o Đây là chức năng thể hiện được bản chất của nhà nước chủ nô. Bởi với giai cấp chủ nô có quyền sở hữu tuyệt đối về tư liệu sản xuất và sức sản xuất từ nô lệ. o Bên cạnh đó, nhà nước chiếm hữu chủ nô còn quy định những biện pháp khác nhau nhằm Nô lệ bị chủ nô trừng phạt nghiêm khắc đối với những hành và cai đánh đập tàn tệ vi xâm phạm tới sở hữu của chủ nô.  Chức năng đàn áp bằng quân sự đối với sự phản kháng của nô lệ và các tầng lớp lao động khác Xuất phát từ mẫu thuẫn sâu sắc giữa giai cấp chủ nô và giai cấp nô lệ mà nhà nước chủ nô đã thực hiện đàn áp dã man bằng quân sự đối với các cuộc nổi dậy, phản kháng của nô lệ và những người lao động.  Chức năng đàn áp về tư tưởng Bên cạnh việc đàn áp nô lệ bằng biện pháp quân sự, giai cấp chủ nô còn sử dụng biện pháp đàn áp về tư tưởng. Nghĩa là giai cấp chủ nô lợi dụng sự kém hiểu biết của giai cấp nô lệ mà đã sử dụng tôn giáo nhằm đàn áp. Thông qua nhà nước, giai cấp chủ nô đã xây dựng hệ tư tưởng tôn giáo cho mình nhằm duy trì sự thống trị về mặt tư tưởng và duy trì tình trạng bất bình đẳng trong xã hội để đàn áp và bóc lột nô lệ. b. Chức năng đối ngoại  Chức năng tiến hành chiến tranh xâm lược Sự tồn tại của nhà nước nô lệ gắn liền với chế độ nô lệ. Nhà nước chủ nô hầu như không hạn chế số lượng nô lệ thuộc sở hữu của mỗi chủ nô. Vì vậy, nhằm tăng cường số nô lệ của quốc gia mình, chiến tranh chính là một trong những phương tiện chủ yếu của nhà nước nô lệ sử dụng nhằm thôn tính và cướp bóc mở rộng lãnh thổ của mình. Nhưng chiến tranh cũng dẫn tới hậu quả là mâu thuẫn giữa chủ nô và nô lệ thêm sâu sắc và quan hệ giữa các nhà nước luôn trong tình trạng căng thẳng. 26 TGL101_Bai2_v1.0014103225
  5. Bài 2: Nhà nước chủ nô, nhà nước phong kiến và nhà nước tư sản  Chức năng phòng thủ đất nước Cùng với chức năng xâm lược thì nhà nước nô lệ cũng chú trọng tới phòng thủ đất nước nhằm chống lại các cuộc xâm lược từ bên ngoài. Để bảo vệ chủ quyền lãnh thổ, nhà nước chủ nô thực hiện chức năng này thông qua tổ chức lực lượng quân đội, xây dựng các thành lũy, pháo đài,… 2.1.3. Bộ máy nhà nước chủ nô  Khi nhà nước chủ nô mới ra đời, bộ máy nhà nước còn kế thừa, in đậm những dấu ấn của hệ thống quyền lực thị tộc. Việc tổ chức bộ máy nhà nước còn mang tính tự phát, những người nằm trong bộ máy nhà nước thường đảm đương tất cả các công việc.  Cùng với sự phát triển của nhà nước chủ nô, bộ máy nhà nước ngày càng được tổ chức một cách quy củ và mang tính chuyên nghiệp hơn. Nhà nước được chia thành các đơn vị hành chính lãnh thổ và tổ chức bộ máy theo cấp, hình thành nên hệ thống các cơ quan nhà nước từ trung ương tới địa phương. o Đối với nhà nước ở phương Tây, tổ chức nhà nước khá hoàn thiện, trong bộ máy nhà nước đã phân thành các cơ quan nhà nước với cách thức tổ chức và hoạt động dân chủ. Điểm nổi bật trong nhà nước phương Tây chính là phân định rõ ràng giữa các cơ quan trong việc lập pháp, hành pháp và tư pháp. Điển hình là nhà nước Aten, nhà nước La Mã và nhà nước Spác. o Đối với nhà nước ở phương Đông, tổ chức bộ máy đơn giản hơn so với nhà nước phương Tây. Nhà Vua có toàn quyền thực thi quyền lực nhà nước. Các quan lại từ trung ương tới địa phương là bề tôi của nhà vua và giúp việc cho nhà vua. Điển hình cho nhà nước phương Đông là Ai Cập, Lưỡng Hà, Ấn Độ.  Dù là nhà nước phương Đông hay phương Tây thì trong bộ máy của các nhà nước chủ nô, quân đội, cảnh sát, tòa án là lực lượng chủ chốt. o Quân đội được quan tâm xây dựng để thực hiện việc chinh phạt và bảo vệ chủ quyền. Những người chỉ huy quân đội được phong những tước hiệu và có chế độ ưu đãi. Vai trò của quân đội ngày càng quan trọng khi các cuộc đấu tranh của giai cấp nô lệ ngày càng phát triển và chiến tranh giữa các nước diễn ra thường xuyên. o Lực lượng cảnh sát được hình thành nhằm giữ gìn trật tự xã hội nô lệ trong nước. o Tòa án ở mỗi quốc gia chiếm hữu nô lệ có những điểm đặc trưng. Nhà nước phương Tây thiết lập hệ thống vừa có quyền xét xử và vừa có quyền quản lý hoặc hệ thống chuyên trách xét xử bởi các thẩm phán được bầu theo định kỳ. Còn ở nhà nước phương Đông, quyền xét xử tối cao nằm trong tay nhà vua và quyền này được ủy quyền lại cho một tổ chức phụ thuộc trực tiếp vào nhà vua. 2.1.4. Hình thức nhà nước chủ nô a. Hình thức chính thể Hình thức chính thể chính thể quân chủ và chính thể cộng hòa tồn tại và phát triển trong nhà nước chủ nô. Nhưng do điều kiện kinh tế xã hội khác nhau nên việc tổ chức và thực hiện quyền lực nhà nước ở mỗi nước cũng có sự khác biệt. TGL101_Bai2_v1.0014103225 27
  6. Bài 2: Nhà nước chủ nô, nhà nước phong kiến và nhà nước tư sản  Chính thể quân chủ Là hình thức nhà nước phổ biến ở nhà nước phương Đông cổ đại. o Đặc trưng của nhà nước này là quyền lực nhà nước tập trung vào người đứng đầu nhà nước, đó là vua và hình thành theo nguyên tắc cha truyền con nối. o Giúp việc cho nhà vua là có hệ thống cơ quan nhà nước từ trung ương xuống địa phương nhưng chủ yếu là những người có quan hệ dòng họ hoặc thân cận với vua. o Hình thức chính thể quân chủ còn thể hiện nhà vua là người có quyền lực vô hạn và toàn quyền quyết định mọi việc của nhà nước, không có bất cứ thiết chế nào làm hạn chế quyền lực của nhà vua. o Dẫn chứng tới nhà nước Ai Cập, Pha-ra-ông (vua) nắm mọi quyền lực nhà nước, là chủ sở hữu ruộng đất của các nước và trực tiếp lập ra nhiều điền trang ở Ai Cập. Hầu như không có sự phân biệt giữa tài sản của nhà vua và tài sản của nhà nước. Hệ thống quan lại ở trung ương và địa phương do Pha-ra-ông nắm giữ. Vua có quyền bổ nhiệm, bãi nhiệm, trừng phạt bất cứ ai và có quyền quyết định mọi công việc quan trọng của đất nước. Người trực tiếp giúp việc cho vua cai quản bộ máy quan lại là một viên quan cao nhất gọi là Vi-Di-A. Vi-Di-A thường là con vua, nắm mọi chức năng quan trọng của nhà nước như tư pháp, thuế, thủy lợi, hành chính,…. Trong hàng ngũ quan lại, châu trưởng đóng vai trò quan trọng, đứng đầu các châu ở địa phương. Về tổ chức tòa án và tố tụng cũng khá hoàn chỉnh đáp ứng yêu cầu củng cố chính quyền của giai cấp chủ nô. Vua là người xét xử cao nhất. Cơ quan chuyên môn xét xử gồm 6 viện, đứng đầu là một viên chưởng lý. Còn về quân đội, đứng đầu là viên tổng chỉ huy quân đội là người họ hàng của vua. Các sĩ quan cao cấp và những cơ quan đầu não của quan đội đều trực thuộc vua và độc lập với cơ quan dân sự. Ngoài ra, tôn giáo là công cụ thống trị tinh thần người dân Ai Cập. Các chức vụ tăng lữ cao cấp đều do các viên đại thần nắm giữ, thường là bà con thân thích của nhà vua. Nhiệm vụ của các tăng lữ là thần thánh hóa nhà vua, củng cố, đề cao uy tín của giai cấp chủ nô đối với quần chúng bị áp bức bóc lột. Như vậy, giai cấp thống trị chủ nô Ai cập đã kết hợp chặt chẽ giữa vương quyền và thần quyền để đàn áp bóc lột giai cấp bị trị.  Chính thể cộng hòa o Được thể hiện rõ nét tại nhà nước phương Tây nhưng chính thể cộng hòa ở nhà nước phương Tây gồm cộng hòa dân chủ và cộng hòa quý tộc. o Chính thể cộng hòa dân chủ tồn tại ở nhà nước Aten vào thế kỷ thứ V – IV trước công nguyên.  Trong nhà nước này, cơ quan quyền lực nhà nước đều được hình thành bằng con đường bầu cử và hoạt động theo nhiệm kỳ.  Hội nghị công dân là cơ quan có quyền lực cao nhất, cứ khoảng 10 ngày họp một lần. Hội nghị công dân có quyền thảo luận và biểu quyết tất cả các vấn đề 28 TGL101_Bai2_v1.0014103225
  7. Bài 2: Nhà nước chủ nô, nhà nước phong kiến và nhà nước tư sản liên quan tới nhà nước, có quyền bầu ra các cơ quan và cá nhân thực thi quyền lực nhà nước theo kỳ hạn nhất định.  Nhưng bản chất chính thể cộng hòa dân chủ ở Aten là chính thể cộng hòa dân chủ của chủ nô. Bởi nhà nước Aten được xây dựng trên cơ sở chế độ tư hữu và quan hệ bóc lột nô lệ. Nó bảo vệ địa vị và quyền lợi của giai cấp chủ nô. Chỉ có chủ nô và rất ít người lao động tự do mới được hưởng quyền chính trị, còn phụ nữ, kiều dân, nô lệ ở ngoài vòng sinh hoạt chính trị. o Chính thể cộng hòa quý tộc tồn tại ở nhà nước Spác (thế kỷ VII – IV trước Công nguyên) và La Mã (thế kỷ V – II trước công nguyên).  Ở nhà nước Spác Đại hội nhân dân vẫn tồn tại nhưng không chiếm vị trí quan trọng, mà chỉ tiến hành bầu những người tham gia vào các chức vụ trong bộ máy nhà nước, thông qua về mặt hình thức các dự luật chứ không có quyền thảo luận và đóng góp ý kiến. Cơ quan nắm quyền lực nhà nước trong nhà nước Spác là Hội nghị trưởng lão do giới quý tộc bầu ra gồm hai vua có quyền lực ngang nhau và 28 thành viên đại diện cho 28 bộ lạc cũ của người Spác hợp thành. Hội nghị trưởng lão có quyền lập pháp và giải quyết các vụ việc quan trọng của đất nước. Bên cạnh đó còn có hội đồng năm quan giám sát cũng do tầng lớp quý tộc bầu ra, là cơ quan cao nhất được đại hội nhân dân bầu theo nhiệm kỳ một năm để giám sát hoạt động của hội nghị trưởng lão, triệu tập và chủ trì đại hội nhân dân, có quyền giải quyết mọi công việc ngoại giao, tài chính, tư pháp, kiểm tra tư cách công dân.  Còn ở nhà nước La Mã cũng có điểm tương đồng với nhà nước Spác. Về mặt hình thức Đại hội nhân dân là cơ quan cao nhất nhưng quyền lực lại nằm trong tay Viện nguyên lão. Viện nguyên lão với các thành viên là những người thuộc tầng lớp quý tộc giàu sang, có thế lực, đã từng nắm giữ các chức quan cao cấp. Viện nguyên lão có quyền quyết định hầu hết các vấn đề quan trọng của nhà nước, có quyền thảo luận trước các dự luật, có quyền phê chuẩn hoặc phủ quyết những nghị quyết của đại hội nhân dân. Nếu Viện nguyên lão không đồng ý thì Đại hội nhân dân không thể thông qua các đạo luật. Cơ quan hành pháp của nhà nước La Mã gồm hai hội đồng: Hội đồng chấp chính và Hội đồng quan án do Đại hội nhân dân bầu ra theo nhiệm kỳ một năm, là cơ quan trực tiếp điều hành công việc hàng ngày của đất nước. Tóm lại, cách tổ chức nhà nước như trên thể hiện sâu sắc tính chất quý tộc của nền cộng hòa quý tộc chủ nô. b. Về hình thức cấu trúc Hầu hết các nhà nước chủ nô đều có cấu trúc đơn nhất. Giai đoạn đầu, các nhà nước chưa có sự cấu tạo nhà nước thành các đơn vị hành chính lãnh thổ. Cùng với sự phát triển, các đơn vị hành chính lãnh thổ mới từng bước được thiết lập. TGL101_Bai2_v1.0014103225 29
  8. Bài 2: Nhà nước chủ nô, nhà nước phong kiến và nhà nước tư sản c. Về chế độ chính trị  Các nhà nước chủ nô chủ yếu sử dụng phương pháp phản dân chủ để thực hiện quyền lực của mình.  Các nhà nước phương Đông thực hiện quyền lực bằng phương pháp độc tài chuyên chế.  Các nhà nước phương Tây sử dụng các phương pháp ít nhiều có tính dân chủ hơn, song vẫn thể hiện là một chế độ quân chủ tàn bạo, chuyên chế với đại bộ phận dân cư. 2.2. Nhà nước phong kiến  Vào giai đoạn cuối của chế độ chiếm hữu nô lệ, quan hệ sản xuất chiếm hữu nô lệ bắt đầu kìm hãm sự phát triển của lực lượng sản xuất xã hội, mâu thuẫn giữa giai cấp chủ nô và nô lệ ngày càng gay gắt.  Các cuộc khởi nghĩa của nô lệ nổ ra liên tiếp làm lung lay chế độ chiếm hữu nô lệ, chế độ lệ nông phát triển và hình thái kinh tế – xã hội phong kiến Nhà nước phong kiến chuyên chế đã hình thành và thay thế hình thái kinh tế – xã hội chiếm hữu nô lệ.  Sự phát triển của nhà nước phong kiến ở các khu vực cũng khác nhau do điều kiện lịch sử của mỗi nước là khác nhau. Chẳng hạn, nhà nước châu Âu, nhà nước phong kiến hình thành trên sự sụp đổ của chế độ chiếm hữu nô lệ. Nhưng ở Châu Á, như Mông Cổ, Triều Tiên,…thì nhà nước phong kiến là nhà nước đầu tiên của các dân tộc này. 2.2.1. Bản chất nhà nước phong kiến  Nhà nước phong kiến là kiểu nhà nước tương ứng với hình thái kinh tế – xã hội phong kiến, là nhà nước phát triển cao hơn nhà nước chiếm hữu nô lệ. o Về thời gian, chế độ phong kiến phương Đông hình thành sớm nhất ở Trung Quốc từ thế kỷ III trước công nguyên. Còn ở phương Tây, nhà nước phong kiến hình thành sớm nhất là thế kỷ V sau công nguyên (Tây Âu). o Về mặt không gian, ở phương Tây, chế độ phong kiến ra đời trên cơ sở chế độ chiếm hữu nô lệ đã từng phát triển đến đỉnh cao, quan hệ nô lệ mang tính chất điển hình. Còn ở phương Đông, chế độ phong kiến ra đời trên cơ sở chế độ nô lệ phát triển không đầy đủ, quan hệ nô lệ mang tính chất gia trưởng. Đặc điểm này ảnh hưởng rất lớn tới quá trình phát triển của chế độ phong kiến và nhà nước phong kiến.  Về cơ sở kinh tế, xã hội của nhà nước phong kiến o Trong chế độ phong kiến có hai giai cấp cơ bản là địa chủ (ở phương Tây thường gọi là lãnh chúa, hoặc chúa đất) và nông dân (ở phương Tây gọi là nông nô), có phương thức bóc lột đặc trưng là địa tô, ngoài ra còn có tầng lớp thợ thủ công, tầng lớp thị dân. Ruộng đất là tư liệu sản xuất chính trong chế độ phong kiến. 30 TGL101_Bai2_v1.0014103225
  9. Bài 2: Nhà nước chủ nô, nhà nước phong kiến và nhà nước tư sản  Ở phương Tây, chế độ tư hữu ruộng đất đã phát triển triệt để từ thời chủ nô. Trong thời phong kiến, chế độ tư hữu ruộng đất được phát triển lên mức cao hơn gọi là các lãnh địa. Thời kỳ đầu, người nông dân tự do cũng có ruộng đất nhưng cùng với sự phát triển của chế độ ruộng đất phong kiến mà dần dần người nông dân bị mất ruộng và phải lệ thuộc đất vào địa chủ, phong kiến… Địa chủ, phong kiến là những người có đất nhưng không trực tiếp canh tác mà cho nông dân thuê đất cày cấy và thu về địa tô. Mức địa tô nhìn chung là tương đối nặng nề. Quan hệ sản xuất trong xã hội là quan hệ giữa địa chủ, phong kiến và nông dân. Bên cạnh đó, nhà thờ thiên chúa giáo cũng chiếm hữu nhiều đất đai lập thành lãnh địa lớn, các vị linh mục, thầy tu cũng là những địa chủ phong kiến lớn nhỏ khác.  Ở phương Đông, chế độ ruộng đất không thuần nhất như ở phương Tây mà quyền sở hữu ruộng đất thuộc về nhà Vua (nhà nước), đồng thời đối với ruộng đất tư nhân, vua cũng có quyền sở hữu tối cao. Nhà nước đem ruộng đất thuộc sở hữu công ban cấp cho quan lại làm bổng lộc và cho nông dân cày cấy. Khi lực lượng sản xuất phát triển, ruộng đất thuộc sở hữu tư nhân bắt đầu hình thành và phát triển thành sở hữu của địa chủ, của cơ sở tôn giáo,… o Nói tóm lại, ở nhà nước phong kiến phương Tây, ruộng đất hầu như thuộc sở hữu tư nhân (lãnh chúa) thì ở phương Đông tồn tại song song sở hữu nhà nước và sở hữu tư nhân (chủ yếu là địa chủ phong kiến). o So với nô lệ, người nông dân trong xã hội phong kiến đã có sở hữu riêng tuy không lớn. Đây là điểm tiến bộ của nhà nước phong kiến so với nhà nước chủ nô. Nhưng trong xã hội phong kiến vẫn tồn tại hai mối quan hệ giữa giai cấp thống trị và giai cấp bị trị, đó là giữa nhà nước và nông dân, giữa địa chủ và tá điền.  Điều kiện kinh tế – xã hội quyết định bản chất của nhà nước phong kiến o Tính giai cấp của nhà nước phong kiến thể hiện sâu sắc, rõ nét không kém nhà nước chủ nô. Nhà nước phong kiến là bộ máy bảo vệ lợi ích kinh tế cho giai cấp địa chủ phong kiến, là công cụ chuyên chính giúp giai cấp địa chủ phong kiến đàn áp giai cấp nông dân, thợ thủ công, dân nghèo. Tóm lại, quyền lực của nhà nước phong kiến tập trung chủ yếu vào việc đàn áp và bóc lột người dân lao động. o Tính xã hội, nhà nước phong kiến là đại diện cho toàn thể xã hội, nên sứ mệnh của nhà nước phong kiến là tổ chức và quản lý các mặt của đời sống xã hội. So với nhà nước chủ nô, tính xã hội của nhà nước phong kiến rõ nét hơn, nhà nước đã quan tâm nhiều đến việc giải quyết những vấn đề chung cho toàn xã hội. Do vậy, các hoạt động kinh tế xã hội của nhà nước cũng thiết thực hơn. o Dù là nhà nước phương Đông hay phương Tây có những điểm khác nhau nhưng bản chất của nhà nước phong kiến vẫn chỉ có một. Đó là, công cụ của giai cấp phong kiến để đàn áp, bóc lột nhân dân lao động, bảo vệ địa vị và quyền lợi của giai cấp phong kiến thống trị. TGL101_Bai2_v1.0014103225 31
  10. Bài 2: Nhà nước chủ nô, nhà nước phong kiến và nhà nước tư sản 2.2.2. Chức năng của nhà nước phong kiến a. Chức năng đối nội  Bảo vệ, củng cố và phát triển phương thức sản xuất phong kiến o Trong phương thức sản xuất phong kiến, nông nghiệp là cơ sở tồn tại cho cả xã hội nên ruộng đất là tư liệu sản xuất quan trọng và là chủ yếu. o Vì thế, các nhà nước phong kiến ra sức củng cố và bảo vệ sở hữu phong kiến về ruộng đất. Bằng nhiều hình thức khác nhau, nhà nước phong kiến bảo vệ sự độc quyền chiếm hữu ruộng đất của giai cấp địa chủ, phong kiến.  Ở phương Tây, nhà nước quy định chặt chẽ quyền sở hữu tư nhân của các lãnh chúa phong kiến về ruộng đất thông qua chế độ đẳng cấp.  Ở phương Đông, sở hữu tối cao về ruộng đất thuộc về nhà nước, nhưng thực chất quyền sở hữu ruộng đất nằm trong tay giai cấp phong kiến mà đứng đầu là nhà vua. o Các nhà nước phong kiến đều sử dụng pháp luật để củng cố và bảo vệ quyền sở hữu về ruộng đất của giai cấp phong kiến. Thông qua pháp luật, nhà nước phong kiến trói chặt người nông dân vào ruộng đất của địa chủ, phong kiến. Nông dân ở các nước đều phải chịu cảnh lao dịch nặng nề qua các hình thức tô thuế do giai cấp phong kiến đặt ra (tô tiền, tô hiện vật, tô lao dịch).  Đàn áp nông dân và những người lao động bằng những phương tiện tàn bạo o Do sự áp bức, bóc lột hà khắc của giai cấp địa chủ phong kiến đối với nông dân và các tầng lớp nhân dân lao động, trong chế độ phong kiến thường xuyên nổ ra các cuộc khởi nghĩa của nông dân và nhân dân lao động chống lại ách áp bức của giai cấp phong kiến. Để duy trì địa vị thống trị của mình, nhà nước phong kiến đàn áp dã man các cuộc khởi nghĩa của nông dân và nhân dân lao động bằng bạo lực quân sự. o Trong giai đoạn đầu của chế độ phong kiến (giai đoạn nhà nước phong kiến phân quyền cát cứ), các lãnh chúa có quân đội riêng thực hiện chức năng cảnh sát và xét xử. Các lãnh chúa có quyền đánh đập, tra tấn nông dân trong lãnh địa của mình trong trường hợp họ chống đối. Trong trường hợp cần thiết, nhà nước phong kiến và các lãnh chúa cùng phối hợp, giúp đỡ lẫn nhau trong việc đàn áp sự phản kháng của nông dân. o Chuyển sang thời kỳ nhà nước phong kiến trung ương tập quyền bộ máy đàn áp của nhà nước phong kiến càng trở nên phát triển, chức năng này càng được nhà nước phong kiến thực hiện triệt để hơn, ví dụ các cuộc khởi nghĩa của nông dân như: khởi nghĩa Xắc xông ở Pháp, khởi nghĩa Sơn Thành, Hoàng Sào ở Trung Quốc, khởi nghĩa của Nguyễn Hữu Cầu ở Việt Nam đều bị nhà nước phong kiến ở các nước đó đàn áp dã man.  Nô dịch về tư tưởng o Cùng với việc thực hiện các hoạt động bạo lực vật chất để duy trì địa vị thống trị của mình, nhà nước phong kiến còn đàn áp và nô dịch nông dân và nhân dân lao động về mặt tư tưởng, áp đặt hệ tư tưởng của giai cấp phong kiến cho toàn xã hội. o Các nhà nước phong kiến dù phương Đông hay phương Tây, nhìn chung đều sử dụng hệ tư tưởng tôn giáo và tổ chức tôn giáo phục vụ cho mục đích nô dịch tư tưởng. 32 TGL101_Bai2_v1.0014103225
  11. Bài 2: Nhà nước chủ nô, nhà nước phong kiến và nhà nước tư sản  Ở châu Âu thời kỳ trung cổ, giáo hội và những quy tắc của nó đã chi phối toàn bộ đời sống chính trị, tinh thần của xã hội. Nhà nước phong kiến đã kết hợp với giáo hội, lợi dụng tôn giáo sáp nhập quyền lực tôn giáo với quyền lực nhà nước để nô dịch nhân dân lao động. Nhà nước phong kiến cho phép toà án giáo hội can thiệp vào cả những lĩnh vực không thuộc phạm vi tôn giáo, sử dụng sức mạnh bạo lực để đàn áp, bức hại những người có tư tưởng tiến bộ.  Ở phương Đông, các nước như Trung Quốc, Việt Nam... có thời kỳ Phật giáo được coi là quốc giáo. Ở những thời kỳ này tầng lớp tăng lữ được coi là tầng lớp trí thức, được tham gia vào công việc chính trị, có những người nắm các trọng trách trong bộ máy nhà nước, như nhà sư Từ Đạo Hạnh và sư Thảo Đường thời Lý. o Nhìn chung, nhà nước phong kiến đã kết hợp giữa thần quyền và thế quyền để nô dịch nhân dân lao động về mặt tư tưởng, tuyên truyền và áp đặt cho nông dân và các tầng lớp nhân dân lao động khác hệ tư tưởng duy tâm mang đậm màu sắc tôn giáo. o Ngoài ra, nhà nước phong kiến còn tiến hành những hoạt động công cộng nhằm phát triển kinh tế, văn hoá, xã hội như: ban hành chính sách quản lý đất đai, chính sách tiền tệ, làm đường, làm thuỷ lợi... Tuy nhiên, hoạt động này chưa thường xuyên và rộng khắp trong các nhà nước phong kiến mà chỉ xuất hiện ở từng quốc gia cụ thể vào từng thời kỳ cụ thể. b. Chức năng đối ngoại  Tiến hành chiến tranh xâm lược o Chiến tranh được nhà nước phong kiến sử dụng với tính chất là phương tiện phổ biến để giải quyết các mâu thuẫn, mở rộng lãnh thổ, tăng cường phạm vi ảnh hưởng của nhà nước mình ra bên ngoài. o Trong thời kỳ cát cứ, mỗi lãnh chúa phong kiến có quân đội riêng, có quyền tuyên chiến với các lãnh chúa phong kiến khác ở trong và ngoài nước (trừ tuyên chiến với vua hoặc quốc vương của mình). Khi vua hoặc quốc vương của mình tiến hành chiến tranh, lãnh chúa phong kiến có nghĩa vụ phải mang quân đến chi viện. o Tới thời kỳ nhà nước quân chủ trung ương tập quyền, chức năng này được các nhà nước phong kiến tiến hành thường xuyên hơn nhằm phục vụ cho lợi ích quốc gia, điều này dẫn đến tình trạng các nhà nước phong kiến thường xuyên ở trong tình trạng chiến tranh.  Phòng thủ đất nước o Các nhà nước phong kiến dù lớn hay nhỏ đều luôn đứng trước nguy cơ bị các nhà nước khác xâm lược. Vì thế, cùng với việc tiến hành chiến tranh xâm lược, các nhà nước phong kiến đều thực hiện các công việc liên quan đến bảo vệ đất nước như: xây dựng pháo đài, thành luỹ, xây dựng quân đội thường trực... để phòng thủ đất nước. o Để bảo vệ quyền, lợi ích của quốc gia, nhà nước phong kiến còn thực hiện nhiều hình thức và chính sách ngoại giao với các quốc gia láng giềng như chính sách thương mại, đối ngoại hoà bình... TGL101_Bai2_v1.0014103225 33
  12. Bài 2: Nhà nước chủ nô, nhà nước phong kiến và nhà nước tư sản 2.2.3. Bộ máy nhà nước phong kiến Do quá trình hình thành và phát triển nhà nước phong kiến ở các khu vực khác nhau nên bộ máy nhà nước cũng không hoàn toàn giống nhau giữa phương Đông và phương Tây.  Nhà nước phong kiến phương Đông o Điển hình là Trung Quốc và Nhật Bản. Nhìn chung, trong suốt quá trình tồn tại và phát triển nhà nước phong kiến, yếu tố trung ương tập quyền luôn được duy trì nên nhà nước phong kiến luôn được tổ chức đảm bảo tính thống nhất của quyền lực nhà nước. o Nhà nước phong kiến Trung Quốc là chính thể quân chủ chuyên chế điển hình ở phương Đông.  Các triều đại đều được xây dựng theo mô hình quân chủ chuyên chế. Mô hình này ngày càng phát triển và mang tính cực đoan hơn. Biểu hiện cơ bản của chính thể quân chủ chuyên chế là thực hiện trung ương tập quyền cao độ.  Hoàng đế là người nắm mọi quyền lực, vương quyền, thần quyền và pháp quyền, không có cơ cấu lập pháp, hành pháp, tư pháp (hệ thống nhất nguyên).  Quan lại các cấp đều là tôi tớ của Hoàng đế, dân chúng trong nước đều là thần dân của vua. Hệ thống quan lại được tổ chức hai cấp: cấp trung ương và cấp địa phương với đẳng cấp phân minh và biên chế chặt chẽ. Thông qua hệ thống quan lại này, nhà vua có thể kiểm soát được toàn quốc, toàn dân, nhờ đó chế độ quân chủ chuyên chế càng được củng cố. Người đứng đầu hành chính địa phương do Hoàng đế bổ nhiệm đồng thời cũng là quan tư pháp. Tất cả các quan to, nhỏ và mọi cơ quan nhà nước chỉ có quyền tư vấn cho nhà vua và thực thi mệnh lệnh của nhà vua. o Trên cơ sở tiếp thu yếu tố phong kiến Trung Quốc, trong thời kỳ đầu, nhà nước phong kiến Nhật Bản cũng thiết lập bộ máy nhà nước theo mô hình quân chủ chuyên chế phong kiến.  Thiên Hoàng là chủ sở hữu tối cao về ruộng đất trong cả nước. Thiên Hoàng được thần thánh hóa, được coi là vị thánh sống.  Các quý tộc là bề tôi và phải lệ thuộc vào Thiên Hoàng. Giúp việc cho Thiên Hoàng có Tể tướng và hai chức phó là tả thừa tướng và hữu thừa tướng. Sau đó là các thượng thư trông coi 8 bộ (bộ lễ, bộ hộ, bộ binh, bộ hình, bộ công, bộ ngân khố, bộ cung cấm). Các đơn vị hành chính gồm có quốc (tỉnh), quận, lý (xã). Đứng đầu các cấp địa phương là quốc ti, quận ti và lý trưởng.  Nhưng từ thế kỷ XV, nhà nước phong kiến Nhật Bản dần dần hình thành trạng thái phân quyền cát cứ của các lãnh chúa địa phương và tồn tại song song với chính quyền kép ở địa phương, mang tính quân phiệt. Có thể nhận thấy nhà nước phong kiến Nhật Bản vừa có yếu tố giống các nhà nước phong kiến phương Đông, vừa có yếu tố giống các nhà nước phong kiến phương Tây.  Nhà nước phong kiến phương Tây o Hình thức kết cấu chủ yếu của nhà nước tư sản là phân quyền cát cứ, với những biểu hiện và được quyết định bởi những nguyên nhân khác nhau. Một số nước như Đức, Italia,… hình thức phân quyền cát cứ tồn tại suốt cả chế độ phong kiến. 34 TGL101_Bai2_v1.0014103225
  13. Bài 2: Nhà nước chủ nô, nhà nước phong kiến và nhà nước tư sản o Trong hình thức nhà nước quân chủ phân quyền cát cứ thì quyền lực nhà nước bị phân tán, vua hoặc quốc vương không có toàn quyền, chỉ là “đấng thiêng liêng”, quyền lực thực sự nằm trong tay các lãnh chúa phong kiến. Ở Đức, thế lực của các “chư hầu” (lãnh chúa lớn) mạnh đến mức họ bầu ra hoàng đế Đức. Nếu hoàng đế có mưu đồ tăng cường thế lực của mình thì lập tức bị đánh đổ và được thay bằng người khác. Trạng thái phân quyền cát cứ ở Italia còn nặng nề hơn. Ở đây, không có hoàng đế và chính quyền trung ương, dù chỉ là hình thức. Italia chia thành ba vùng như là Bắc, Trung, Nam. o Hình thức chính thể quân chủ chuyên chế chỉ xuất hiện ở thời kỳ cuối – thời kỳ suy vong của chế độ phong kiến và chỉ ở một số nước như Pháp, Anh, Tây Ban Nha,… nhưng không cao như ở phương Đông.  Ở Pháp, trong cuộc đấu tranh chống các lãnh chúa lớn, các vua Pháp từng bước dẹp được nạn cát cứ. Vua Lu-i IX thực hiện ba cải cách quan trọng về tư pháp, hành chính, quân sự. Nhà vua lưu hành một loại tiền thống nhất, có đủ trọng lượng và do nhà vua đúc. Nhà vua buộc giáo hoàng La Mã, người chủ trương duy trì tình trạng cát cứ, phải phục tùng mình. Ngôi giáo hoàng do vua chỉ định. Từ thế kỷ XVII trở đi, nền quân chủ chuyên chế phát triển đến đỉnh cao. Vua nắm mọi quyền hành, có quyền quyết định mọi công việc đối nội và đối ngoại, bổ nhiệm hoặc cách chức, ban bố hoặc hủy bỏ các đạo luật, trừng phạt hoặc ân xá,… Nói tóm lại, trong chính thể quân chủ chuyên chế ở Pháp, quyền lực của nhà vua không chịu bất kỳ một hạn chế nào, dù là hạn chế về mặt hình thức. Vua kiểm soát hoàn toàn các địa phương. Chế độ tự quản thành phố không được thừa nhận. Cơ quan đại diện đẳng cấp không còn hoạt động. Nhà thờ trở thành công cụ của nhà vua.  Ngoài ra, hình thức chính thể quân chủ chuyên chế còn diễn ra ở Anh nhưng không cao như ở Pháp. Ở Anh, vua nắm trong tay mọi cơ quan cao cấp cai trị đất nước. Trong đó, đóng vai trò quan trọng là hội đồng cơ mật bao gồm thành viên là những quý tộc nổi tiếng do vua chỉ định và trở thành cố vấn của nhà vua. Vua là người đứng đầu giáo hội Anh, nắm trong tay vương quyền và cả thần quyền. Tuy nhiên, ngoài tô thuế, nhà vua không còn khoản thu nào khác để bù đắp sự ăn tiêu phung phí. Điều đó làm cho quyền hành của nhà vua bị hạn chế bởi nghị viện. Thượng nghị viện (viện nguyên lão) là cơ quan có thẩm quyền xây dựng dự án luật và cũng là chỗ dựa vững chắc của nhà vua. Đại biểu của thượng nghị viện do vua chỉ định và được cha truyền con nối, thường là những quý tộc lớn. Hạ nghị viện gồm đại biểu của quý tộc vừa và nhỏ được lựa chọn thông qua bầu cử.  Ngoài ra còn hình thức chính quyền tự trị thành phố là chính quyền cục bộ, tồn tại trong những khoảng thời gian không lâu. Nó là chính quyền cộng hòa phong kiến. o Tùy theo tương quan lực lượng và hoàn cảnh cụ thể ở từng nơi, mức độ tự trị mà các thành phố giành được cũng khác nhau. Ở Italia, các thành thị đã giành được thắng lợi tương đối nhanh chóng vì kinh tế ở đây phát triển sớm hơn các nước khác. Tầng lớp phong kiến bên dưới là kị sĩ bị lôi cuốn vào nền kinh tế hàng hóa – tiền tệ, nên họ đã đứng về phía người dân, TGL101_Bai2_v1.0014103225 35
  14. Bài 2: Nhà nước chủ nô, nhà nước phong kiến và nhà nước tư sản ủng hộ các thành thị chống lại bọn phong kiến lớn. Các thành thị ở Italia không những giành được quyền tự trị hoàn toàn mà còn khống chế được cả những vùng nông thôn lân cận, phát triển lên thành những quốc gia cộng hòa thành phố độc lập. Còn ở một số nơi khác, như Pháp, tuy không thành lập các nước cộng hòa thành thị nhưng Sân chầu thời Vua Lê Chúa Trịnh thị dân cũng thành lập các công xã thành phố và dành được quyền tự trị hoàn toàn. o Chế độ tự quản mà các thành phố dành được bằng các biện pháp sau: Một số thành phố giàu có, không cam chịu lệ thuộc vào lãnh chúa nên đã nộp một số tiền lớn để được hưởng quyền tự trị. Đối với những thành phố khác, người dân đã đoàn kết tiến hành khởi nghĩa vũ trang đã giành thắng lợi. 2.2.4. Hình thức nhà nước phong kiến Do cơ sở kinh tế xã hội khác nhau nên hình thức nhà nước phong kiến phương Tây cũng khác hình thức nhà nước phong kiến phương Đông.  Về hình thức chính thể phổ biến của nhà nước phong kiến là chính thể quân chủ o Các nhà nước phương Đông đều có chính thể quân chủ chuyên chế.  Vua là người nắm giữ toàn bộ quyền lực tuyệt đối của nhà nước, vừa là người ban hành luật, vừa là người tổ chức thực hiện pháp luật, đồng thời vua cũng là tòa án tối cao. Không có quyền lực nào hạn chế quyền lực của nhà vua.  Quan lại là bề tôi của nhà vua và người dân trong nước là thần dân của vua. o Các nhà nước phương Tây cũng phổ biến là chính thể quân chủ chuyên chế. Nhưng ở một số thành phố, cư dân thành phố tổ chức chính quyền thành phố theo mô hình chính thể cộng hòa từ khi giành được quyền tự trị từ tay nhà vua, lãnh chúa hay giáo hội. Các cơ quan của thành phố như hội đồng thành phố, thị trưởng,… do thị dân bầu ra, thành phố có tài chính, quân đội, pháp luật và tòa án riêng.  Về hình thức cấu trúc o Các nhà nước phong kiến giống nhà nước chủ nô đều là hình thức nhà nước đơn nhất. o Ở phương Đông, tồn tại chủ yếu xu hướng trung ương tập quyền với sự phục tùng tuyệt đối của chính quyền địa phương. o Còn ở phương Tây, trong quá trình tồn tại và phát triển, cấu trúc đơn nhất đã có những biến dạng nhất định, ban đầu là phân quyền cát cứ, sau là trung ương tập quyền.  Về chế độ chính trị o Hầu hết các nhà nước phong kiến thường áp dụng các biện pháp bạo lực để tổ chức và thực hiện quyền lực nhà nước. o Nhưng ở một số thành phố ở phương Tây sau khi giành được quyền tự trị cũng có một số biện pháp dân chủ được áp dụng nhưng vẫn còn rất hạn chế. 36 TGL101_Bai2_v1.0014103225
  15. Bài 2: Nhà nước chủ nô, nhà nước phong kiến và nhà nước tư sản 2.3. Nhà nước tư sản Từ thế kỷ XV – XVII, ở phương Tây, chế độ phong kiến lâm vào thời kỳ khủng hoảng ngày càng trầm trọng. Quan hệ kinh tế tư bản chủ nghĩa hình thành và phát triển. Giai cấp tư sản ra đời, là giai cấp tiến bộ, đại diện cho lực lượng sản xuất mới. Giai cấp tư sản lãnh đạo quần chúng nhân dân lao động, tiến hành cách mạng tư sản, lật đổ chế độ phong kiến, thiết lập nhà nước tư sản.  Cuối thế kỷ XVI, cách mạng tư sản nổ ra đầu tiên ở Nê đéc lan (gồm Hà Lan, Bỉ, Lúc-xăm-bua). Mặc dù cuộc cách mạng thành công nhưng ảnh hưởng không sâu rộng.  Đến giữa thế kỷ XVII, cách mạng tư sản ở Anh bùng nổ và giành thắng lợi. Cách mạng tư sản Anh có ảnh hưởng lớn đến tiến trình của lịch sử thế giới.  Tiếp đó, trong thế kỷ XVIII – XIX, cách mạng tư sản thắng lợi ở Pháp, Mĩ, Nhật và nhiều nước Châu Âu. Sự thành công của các cuộc cách mạng tư sản dẫn đến sự xuất hiện của nhà nước tư sản. Tuy vậy, sự ra đời của nhà nước tư sản diễn ra dưới những Mô hình biếm họa hình thức khác nhau phụ thuộc vào điều kiện lịch về nhà nước Tư sản sử, chính trị, kinh tế và mức độ đấu tranh giai cấp ở các nước cũng khác nhau.  Nhà nước tư sản ra đời thông qua ba hình thức sau: o Nhà nước tư sản ra đời thông qua các cuộc cách mạng tư sản được tiến hành dưới hình thức khởi nghĩa vũ trang, lãnh đạo các cuộc cách mạng tư sản là giai cấp tư sản nhưng lực lượng chủ yếu của cách mạng tư sản là giai cấp công nhân, nông dân và người lao động khác trong xã hội. Bằng con đường bạo lực, cách mạng tư sản xóa bỏ khá triệt để chế độ và trật tự phong kiến, thiết lập nền dân chủ tư sản, điển hình có Hà Lan, Anh, đặc biệt là cuộc cách mạng tư sản Pháp. o Thông qua các cuộc cải cách xã hội, nhà nước tư sản từng bước hình thành, trên cơ sở sự thỏa hiệp giữa giai cấp tư sản đang lên và tầng lớp quý tộc phong kiến già nua, nhưng chưa hoàn toàn từ bỏ vị trí của mình trên trường chính trị. Nhưng do áp lực của phong trào quần chúng cách mạng, giai cấp tư sản từng bước thâu tóm quyền lực. Những nhà nước tư sản ra đời bằng con đường này là Đức, Tây Ban Nha, Nhật Bản,… o Sự hình thành các nhà nước tư sản ở những vùng đất mới như Hoa Kỳ, Canada, Ôxtrâylia diễn ra vào thế kỷ XVIII – XIX. Ở những miền đất này, giai cấp tư sản hình thành từ những người châu Âu di cư, đã dùng vũ lực, cơ chế nhà nước tư sản tiêu diệt và lấn áp các thổ dân với chế độ thị tộc của họ và thiết lập chế độ tư bản chủ nghĩa.  Thông qua con đường hình thành nên nhà nước tư sản, có thể khái quát 4 giai đoạn phát triển của nhà nước tư sản: TGL101_Bai2_v1.0014103225 37
  16. Bài 2: Nhà nước chủ nô, nhà nước phong kiến và nhà nước tư sản o Giai đoạn từ thế kỷ XVI – XVIII  Được coi là giai đoạn chủ nghĩa tư bản tự do cạnh tranh. Điển hình là cuộc cách mạng tư sản Anh, chiến tranh Pháp – Thổ và công xã Paris.  Ở giai đoạn này, nhà nước không can thiệp vào hoạt động kinh tế, nó chỉ đóng vai trò là “người lính gác đêm” của chế độ sở hữu tư nhân, là công cụ bảo vệ chế độ sở hữu tư nhân và kinh tế thị trường. o Giai đoạn từ 1871 đến 1917  Đây là giai đoạn chuyển từ chủ nghĩa tư bản tự do cạnh tranh sang chủ nghĩa tư bản độc quyền. Trong giai đoạn này do tập trung sản xuất cao độ đã hình thành nên các tập đoàn tư bản độc quyền. Nguyên nhân hình thành chủ nghĩa tư bản độc quyền là: Sự phát triển của lực lượng sản xuất dẫn đến quy mô của nền kinh tế ngày càng lớn, tính chất xã hội của nền kinh tế ngày càng cao đòi hỏi sự điều tiết của xã hội đối với sản xuất và phân phối. Do đó đòi hỏi có một hình thức mới của quan hệ sản xuất để lực lượng sản xuất có thể tiếp tục phát triển trong điều kiện còn sự thống trị của chủ nghĩa tư bản; Sự phát triển của phân công lao động xã hội đã làm xuất hiện một số ngành mà các tổ chức độc quyền tư bản tư nhân không thể kinh doanh vì đầu tư lớn, thu hồi vốn chậm và ít lợi nhuận, do vậy nhà nước tư bản trong khi đảm nhiệm kinh doanh những ngành đó đã tạo điều kiện cho các tổ chức độc quyền tư nhân kinh doanh các ngành khác có lợi hơn; Sự mâu thuẫn giữa giai cấp tư sản và vô sản, nhân dân lao động, mâu thuẫn giữa các tổ chức độc quyền với nhau ngày càng sâu sắc.  Như vậy, chủ nghĩa tư bản độc quyền là có sự can thiệp, điều tiết của nhà nước về kinh tế, là sự kết hợp sức mạnh của tư bản độc quyền với sức mạnh của nhà nước về kinh tế. o Giai đoạn từ 1917 – 1945  Đây được coi là giai đoạn tổng khủng hoảng của chủ nghĩa tư bản. Với sự xuất hiện của Liên Xô, chủ nghĩa tư bản với tư cách là hình thái kinh tế – xã hội không còn chiếm địa vị độc tôn nữa.  Các mâu thuẫn trong lòng xã hội trở nên không thể điều hòa được, biểu hiện bằng sự bùng nổ của hai cuộc đại chiến thế giới. Các nước thuộc địa cũng đứng lên đấu tranh giành độc lập, góp phần làm tan rã từng bộ phận của chủ nghĩa tư bản.  Nhà nước tư sản ngày càng can thiệp sâu vào đời sống kinh tế vì lợi ích của các tập đoàn tư bản độc quyền lớn. Ở khắp các nước tư bản phát triển, chủ nghĩa tư bản đã trở thành tư bản độc quyền nhà nước. Đây là một thể chế chính trị kết hợp sức mạnh kinh tế tư bản độc quyền với quyền lực nhà nước thành cơ chế thống nhất nhằm làm giàu thêm cho tư sản, đàn áp mạnh mẽ bằng nhiều biện pháp đối với phong trào đấu tranh của giai cấp công nhân và các dân tộc đứng lên đòi độc lập, gây chiến tranh xâm lược nhằm chia lại thị trường thế giới, cứu nguy cho chủ nghĩa tư bản khỏi sụp đổ. 38 TGL101_Bai2_v1.0014103225
  17. Bài 2: Nhà nước chủ nô, nhà nước phong kiến và nhà nước tư sản o Giai đoạn từ 1945 đến nay  Giai đoạn từ sau đại chiến thế giới thứ II, sự xuất hiện của hệ thống các nước xã hội chủ nghĩa đã làm cho cán cân quốc tế nghiêng về phía các lực lượng dân chủ tiến bộ. Các phong trào đòi tự do, dân chủ của nhân dân thế giới diễn ra một cách mạnh mẽ buộc các nước tư sản phải điều chỉnh lại chính sách đối nội và đối ngoại nhằm thích ứng với điều kiện mới, duy trì và phát triển chủ nghĩa tư bản.  Nhà nước tư bản chú trọng hơn về các vấn đề dân sinh, quan tâm tới các nhu cầu văn hóa xã hội trong chính sách đối nội. Đặc biệt, nhà nước tư bản đã mở rộng quyền tự do của công dân và các quyền này được pháp luật bảo vệ.  Trong chính sách đối ngoại, nhà nước tư bản sử dụng các biện pháp linh hoạt và mềm dẻo như phát triển các công ty xuyên quốc gia, toàn cầu hóa quá trình sản xuất và tiêu thụ hàng hóa; thúc đẩy tự do hóa thương mại nhằm tạo ra môi trường quốc tế thuận lợi hơn cho sự phát triển kinh tế.  Có thể nhận thấy rằng, từ sau đại chiến thế giới II đến nay, do tương quan lực lượng trên thế giới có sự thay đổi, nhà nước tư sản đã có những cải biến nhất định nhằm thích ứng với điều kiện mới. Sự thích ứng đó cũng không ngoài mục đích duy trì và củng cố vị trí thống trị của giai cấp tư bản trong xã hội. Tóm lại, qua các giai đoạn phát triển phức tạp, bản chất của nhà nước tư sản vẫn không thay đổi, vẫn là công cụ thực hiện chuyên chính tư sản. Tuy nhiên, đánh giá bản chất của nhà nước tư sản cần phải xem xét nó trong tiến trình lịch sử cụ thể, khách quan của từng giai đoạn phát triển. 2.3.1. Bản chất của nhà nước tư sản Thắng lợi của cuộc cách mạng tư sản và sự ra đời của nhà nước tư sản đánh dấu một bước phát triển mạnh mẽ và tiến bộ, mở ra một giai đoạn phát triển mới trong lịch sử nhân loại. Mặc dù vậy, nhà nước tư sản vẫn không vượt khỏi bản chất là nhà nước bóc lột. Bản chất của nhà nước tư sản do chính các điều kiện nội tại của xã hội tư sản quyết định, đó là cơ sở kinh tế, cơ sở xã hội và cơ sở tư tưởng.  Cơ sở kinh tế o Cơ sở kinh tế của nhà nước tư sản là phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa thiết lập dựa trên chế độ sở hữu tư nhân về tư liệu sản xuất và bóc lột giá trị thặng dư. o Đặc trưng của phương thức này là chế độ tư hữu về tư liệu sản xuất, nền kinh tế hàng hóa – thị trường, sản xuất bằng máy móc – công nghệ tạo ra năng suất lao động cao hơn rất nhiều các phương thức sản xuất trước đây.  Cơ sở xã hội o Chính phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa làm thay đổi cơ bản kết cấu xã hội. o Nếu như phương thức sản xuất phong kiến, nông nghiệp chiếm ưu thế trong xã hội nên hai giai cấp cơ bản là địa chủ và nông dân, trong phương thức tư bản chủ nghĩa, với sự phát triển của thương mại, khoa học – kĩ thuật, công nghiệp, xã hội tư bản hình thành nên giai cấp tư sản, giai cấp công nhân, nông dân, tầng lớp TGL101_Bai2_v1.0014103225 39
  18. Bài 2: Nhà nước chủ nô, nhà nước phong kiến và nhà nước tư sản thương nhân cùng với các nhà khoa học, kĩ thuật và các nhà doanh nghiệp trên nhiều lĩnh vực.  Giai cấp giữ vị trí thống trị là giai cấp tư sản, mặc dù chỉ chiếm thiểu số trong xã hội nhưng lại là giai cấp nắm hầu hết tư liệu sản xuất của xã hội, chiếm đoạt những nguồn tài sản lớn của xã hội.  Giai cấp vô sản là bộ phận đông đảo trong xã hội, là lực lượng lao động chính trong xã hội. Về phương diện pháp lý họ được tự do, nhưng do không có tư liệu sản xuất nên họ chỉ là người bán sức lao động cho giai cấp tư sản, là đội quân làm thuê cho giai cấp tư sản.  Ngoài hai giai cấp chính nêu trên, trong xã hội tư sản còn có nhiều tầng lớp xã hội khác như: nông dân, tiểu tư sản, trí thức... o Tóm lại, tính giai cấp của nhà nước tư sản thể hiện thông qua giai cấp tư sản và giai cấp công nhân, nông dân, tầng lớp thương nhân cùng với các nhà khoa học, kĩ thuật và các nhà doanh nghiệp trong nhiều lĩnh vực và mức kinh doanh khác nhau.  Cơ sở tư tưởng Về mặt tư tưởng giai cấp tư sản luôn tuyên truyền về tư tưởng dân chủ – đa nguyên, nhưng trên thực tế lại tìm mọi cách đảm bảo địa vị độc tôn của ý thức hệ tư sản, ngăn cản mọi sự phát triển và tuyên truyền tư tưởng cách mạng, tiến bộ của giai cấp công nhân và nhân dân lao động. Như vậy, nhà nước tư sản thực hiện chuyên chính tư sản, như Lênin đã chỉ rõ: “những hình thức của nhà nước tư sản thì hết sức khác nhau nhưng thực chất chỉ là một: chung quy thì tất cả những nhà nước ấy, vô luận thế nào tất nhiên phải là nền chuyên chính tư sản”. 2.3.2. Chức năng của nhà nước tư sản Bản chất của nhà nước tư sản thể hiện thông qua các chức năng đối nội và đối ngoại của nó. Chức năng của nhà nước tư sản chính là những phương diện hoạt động cơ bản của nhà nước nhằm thực hiện quyền lực nhà nước trên tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội. a. Chức năng đối nội  Chức năng chính trị o Trong suốt thời kỳ phát triển của chủ nghĩa tư bản, giai cấp công nhân liên tục đấu tranh chống lại sự áp bức, bóc lột và thống trị của giai cấp tư sản. Chính vì vậy, nhà nước tư sản luôn thẳng tay đàn áp cuộc đấu tranh đó bằng nhiều hình thức và biện pháp khác nhau. Nhà nước tư sản đã dùng bạo lực đàn áp sự phản kháng của giai cấp công nhân hoặc hạn chế quyền chính trị chính đáng của giai cấp công nhân và các tầng lớp nhân dân lao động khác. o Chức năng chính trị càng được thể hiện rõ nét nhất khi nhà nước tư sản chuyển từ chế độ dân chủ tư sản sang chế độ phát xít. Điển hình là chế độ phát xít Đức. Chế độ phát xít đã không từ một thủ đoạn nào nhằm loại bỏ các lực lượng chính trị đối lập, kể cả việc dùng các biện pháp dã man và cực kỳ tàn bạo. 40 TGL101_Bai2_v1.0014103225
  19. Bài 2: Nhà nước chủ nô, nhà nước phong kiến và nhà nước tư sản  Chức năng kinh tế o Trong giai đoạn chủ nghĩa tư bản cạnh tranh tự do chức năng này chưa được chú trọng. o Chuyển sang giai đoạn chủ nghĩa tư bản độc quyền, nhà nước tư sản từng bước can thiệp vào lĩnh vực kinh tế. o Và khi chủ nghĩa tư bản độc quyền chuyển thành chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước thì sự can thiệp này được tăng cường và làm nảy sinh chức năng mới – chức năng kinh tế. o Mục đích của chức năng này nhằm tạo ra các điều kiện, các đảm bảo vật chất, kỹ thật, pháp lý và chính trị cho các hoạt động sản xuất, kinh doanh của các tập đoàn tư bản, đảm bảo sự tăng trưởng của nền kinh tế tư sản, ngăn ngừa và khắc phục những nguyên nhân dẫn đến tình trạng khủng hoảng kinh tế. o Để thực hiện chức năng này, nhà nước tư sản sử dụng hàng loạt các hình thức và phương pháp như: sử dụng hệ thống đòn bẩy kinh tế, các kích thích kinh tế thể hiện trong các tác động mang tính hành chính – kinh tế lên hệ thống các quan hệ kinh tế.  Chức năng xã hội o Nhà nước tư sản thực hiện chức năng xã hội để giải quyết các vấn đề xã hội như: việc làm, thất nghiệp, dân số, giáo dục, y tế, bảo vệ môi trường, vấn đề bảo trợ xã hội cho người già, giải quyết các tệ nạn xã hội... o Chính sách xã hội và việc thực hiện chức năng xã hội của nhà nước tư sản tuỳ thuộc vào tương quan các lực lượng chính trị trong nhà nước tư sản ở các giai đoạn phát triển và trong từng quốc gia cụ thể.  Chức năng trấn áp về tư tưởng o Đây là một trong những chức năng quan trọng nhằm trấn áp của nhà nước tư sản. o Trong giai đoạn chủ nghĩa tư bản đang phát triển và chủ nghĩa xã hội chưa xuất hiện, nhà nước tư sản lợi dụng nhà thờ và tín điều tôn giáo phục vụ gián tiếp cho lợi ích giai cấp. o Chức năng này được chú trọng hơn trong giai đoạn phát triển của chủ nghĩa đế quốc và chủ nghĩa xã hội xuất hiện. Bởi sự xuất hiện sự khủng hoảng về kinh tế – chính trị và sự xuất hiện của chủ nghĩa Mác-Lênin đã ảnh hưởng sâu đậm trong lòng nhân dân. Vì vậy, nhà nước tư sản đã đẩy mạnh hơn hoạt động về tư tưởng, coi đó là một trong những chức năng cơ bản của mình. Để tăng cường hoạt động tư tưởng, nhà nước tư sản đã sử dụng các phương tiện thông tin đại chúng, quan hệ chặt chẽ với nhà thờ và tôn giáo khác nhằm ngăn chặn sự phản kháng của nhân dân lao động, xuyên tạc học thuyết Mác-Lênin về nhà nước và pháp luật,…. b. Chức năng đối ngoại  Chức năng tiến hành chiến tranh xâm lược và chống phá các phong trào cách mạng thế giới TGL101_Bai2_v1.0014103225 41
  20. Bài 2: Nhà nước chủ nô, nhà nước phong kiến và nhà nước tư sản o Chức năng tiến hành chiến tranh xâm lược để mở rộng thuộc địa là chức năng đối ngoại chủ yếu của nhà nước tư sản thời kỳ chủ nghĩa tư bản cạnh tranh tự do. Các nhà nước tư sản tìm mọi cách xâm lược các vùng đất mới hoặc gây chiến tranh với nhà nước tư sản khác để chia lại thế giới, xác định quyền thống trị hay mở rộng vùng ảnh hưởng của mình. o Khi hệ thống xã hội chủ nghĩa được thiết lập, chức năng đối ngoại chủ yếu của các nhà nước tư sản là tiến hành chống phá các nước xã hội chủ nghĩa, đe doạ, chia rẽ phong trào giải phóng dân tộc.  Chức năng phòng thủ Đây là một trong những chức năng được nhà nước tư sản rất coi trọng. Nó được thể hiện bằng việc nhà nước tư sản đã xây dựng các lực lượng vũ trang tinh nhuệ nhằm phòng ngừa sự xâm lược của các quốc gia khác hoặc tham gia liên minh quân sự để thực hiện phòng thủ chung giữa các quốc gia liên minh.  Thiết lập và phát triển các quan hệ ngoại giao Trong giai đoạn hiện nay bối cảnh quốc tế có nhiều thay đổi vì thế nhiều nhà nước tư sản có sự thay đổi tích cực trong quan hệ đối ngoại. Giải quyết các vấn đề quốc tế thông qua đối thoại với những chính sách đối ngoại mềm dẻo. Bên cạnh đó, các nhà nước tư sản tăng cường mở rộng các hình thức hợp tác quốc tế trong nhiều lĩnh vực phát triển xã hội như: kinh tế, văn hoá – xã hội, môi trường, khoa học – kỹ thuật, các vấn đề nhân đạo... với các nước có chế độ chính trị khác nhau. 2.3.3. Bộ máy nhà nước tư sản Trong điều kiện đấu tranh gay gắt, sự thống trị về kinh tế sẽ không đứng vững nếu không có sự thống trị về chính trị của giai cấp tư sản. Chính vì thế, bộ máy nhà nước với lực lượng cưỡng chế khổng lồ ra đời, nhằm duy trì sự thống trị của giai cấp tư bản đối với toàn xã hội, bảo vệ trật tự xã hội tư sản. Vì vậy, bộ máy nhà nước tư sản có những đặc trưng sau:  Bộ máy nhà nước tư sản được tổ chức theo nguyên tắc phân chia quyền lực Nguyên tắc này căn cứ theo học thuyết của Locker và Montesquieu – những người sáng lập ra thuyết phân quyền cho rằng cần hạn chế sự chuyên quyền, độc đoán bằng việc phân chia quyền lực nhà nước cho những cơ quan khác nhau, chứ không tập trung quá nhiều vào một cơ quan nhất định. o Theo họ, quyền lực nhà nước cần được phân thành ba quyền theo chiều ngang: lập pháp, hành pháp, tư pháp. Quyền lập pháp giao cho Nghị viện do nhân dân bầu ra theo nguyên tắc phổ thông đầu phiếu. Quyền hành pháp thuộc về Chính phủ và quyền tư pháp giao cho Tòa án. o Theo chiều dọc, quyền lực nhà nước được phân chia thành chính quyền trung ương và chính quyền địa phương. 42 TGL101_Bai2_v1.0014103225
ADSENSE

CÓ THỂ BẠN MUỐN DOWNLOAD

THÔNG TIN
TRỢ GIÚP
HỖ TRỢ KHÁCH HÀNG
Theo dõi chúng tôi

Chịu trách nhiệm nội dung:

Nguyễn Công Hà - Giám đốc Công ty TNHH TÀI LIỆU TRỰC TUYẾN VI NA

LIÊN HỆ

Địa chỉ: P402, 54A Nơ Trang Long, Phường 14, Q.Bình Thạnh, TP.HCM

Hotline: 093 303 0098

Email: support@tailieu.vn

Giấy phép Mạng Xã Hội số: 670/GP-BTTTT cấp ngày 30/11/2015 Copyright © 2022-2032 TaiLieu.VN. All rights reserved.

 

Đồng bộ tài khoản
2=>2