Câu chuyện vui buồn của thuật ngữ vi tính
Gốc tích thuật ngữ “vi tính”
Máy tính kthuật schạy bằng bóng điện tđầu tiên ra đời m 1945 mang một
cái tên dài dòng diễn đạt những chức năng chính, viết tắt là ENIAC. Tên chính
thức electronic computer được dùng sau đó ít lâu đi vào t điển tiếng Anh
Oxford năm 1946, ta dịch ra là máy nh điện tử, trước năm 1975 trong Nam dịch
máy điện toán.
Máy tính điện tử thời kỳ đầu to như cái nhà. Nhờ phát minh ra bóng bán dẫn để
thay cho bóng điện tử người ta làm được những máy tính nhỏ hơn nhiều. Loại nhỏ
nhất trong số đó gọi là minicomputer mà ta dịch ra máy tính mini. Phát minh ra vi
mạch silic cho phép sản xuất những máy tính còn nhhơn nhiều nữa vào đầu thập
niên 1970. Những máy này mang tên microcomputer, nghĩa là máy tính cực nhỏ.
Năm 1981 Hãng IBM đưa ra cái tên mới là personal computer (PC), ta dịch
máy tính cá nhân. Tđó người ta dần dần không dùng tmicrocomputer nữa.
Theo một website hải ngoại thì năm 1975 nhóm dịch thuật khoa tin học (Người
Việt Paris) ra tờ chuyên san Diễn đàn thuật ngữ. Trên mỗi shọ dịch 100 thuật
ngra tiếng Việt. Chuyên san này chra được ba số. Thuật ng máy vi tính sinh
ra đây để dịch từ microcomputer.
TS Bùi Văn Thanh về công tác Viện Khoa học tính toán điều khiển m
1975, thấy một số anh em trong viện bắt đầu dùng t máy vi tính để gi cái
microcomputer tcuối năm 1976. Anh nói: “Tôi thì dị ứng với hai từ vi tính và tin
học. Tôi không bao giờ dùng hai từ này”.
Trong Tđiển tuyến điện, điện tử, tin học của PhạmVăn Bảy, Nhà xuất bản
Khoa Học - KThuật 1987, từ microcomputer dịch là máy tính kiu micro. Điều
này chứng tỏ tác giả từ điển tin học và tập thể biên tập tđiển KHKT duy nhất
Việt Nam vào thi điểm này vẫn chưa biết từ vi tính là cái gì. Thật ra tnày đã
thấp thoáng trong Việt ngữ suốt mười năm trước đó. Cuốn sách cùng tên của tác
ginày xuất bản năm 1990 mới dịch từ microcomputer máy vi nh. Như vậy
tmáy vi tính bước vào tđiển chuyên ngành năm 1990. Từ vi tính vào Tđiển
tiếng Việt của Viện Ngôn ngữ học do GS Hoàng Phê chbiên năm 1992 với ghi
chú khẩu ngữ. Ngày nay tất cả các từ điển đều dịch từ microcomputer ra
máy vi tính, phần lớn kèm với cụm từ máy tính cực nhỏ.
Cú nhầm ngoạn mục
Rất nhiều người tưởng rằng micro vi (cực nhỏ), computing việc tính toán,
thì microcomputing dịch thành vi tính quá yên m rồi! Rất tiếc, dịch thuật
không đơn giản như vậy. Dịchđể người đọc hiểu ra đúng ý vốn có trong từ gốc:
microcomputer (máy tính cực nhỏ), “vì nó nh hơn những máy tính có trước đó”!
T máy vi nh, buồn thay, không đem lại ý nghĩa đó. Tôi thử hỏi rất nhiều người
xung quanh, những người có học, trong đó có cả những kỹ sư máy tính. Họ đều trả
lời: Máy vi tính để tính cái tinh vi, chkhông phải để tính cái đơn giản (cộng,
trừ, nhân, chia). Ngay cả một số người viết sách và soạn từ điển cũng tưởng thế.
Tôi thấy một tờ báo, một tạp chí, chuyên mc chính của một số website lấy tên
vi tính. Việc này chứng tỏ vi nh đã được hiểu là máy nh nói chung, điện
toán nói chung chkhông còn là một loại microcomputer nữa!
Tvi nh không hchuyển tải được ý nghĩa phải dịch sang tiếng Việt. Mà tgốc
thì người ta đã bdùng tlâu, chỉ còn trong tđiển. Chúng ta đã suy ra nghĩa của
vi tính qua trực giác và rất tiếc là đã thành ra những cái máy khác.
Qui định chính trước phụ sau trong Việt ngữ cũng tuyệt đối y như qui định đi bên
phải trong Luật giao thông của Việt Nam. Không học ngữ pháp người ta vẫn nói
chính trước phụ sau, cũng như không học luật giao thông người ta vẫn đi bên phải.
Thật ra trong tiếng Việt nhiều khi phân biệt đâu chính đâu phụ không dễ chút nào.
Tuy nhiên trường hợp từ ghépvi nh thì ai cũng rõ đâu chính, đâu phụ. Cho nên
không thể nói là từ vi tính không sai tiếng Việt.
Văn nói văn viết rất khác nhau. Tuy nhiên trong sáng tác, nhiều khi người ta
vẫn dùng khẩu ngữ nhằm đem lại vẻ ngộ nghĩnh, hài hước. Từ điển tiếng Việt của
Viện Ngôn ngữ học Việt Nam do GS Hoàng Phê chbiên ghi nhận từ vi tính
khẩu ngữ, tức là chỉ nên dùng trong văn nói, nhìn nhận từ này có cái gì đó chưa ổn
vngữ nghĩa, người ta nói theo thói quen thôi. Tchính thức, chuẩn xác của
phải là máy nh, điện toán. Nếu thừa nhận ghi chú trong Tđiển tiếng Việt
thì trường hợp từ vi tính không còn sthâm nhập nữa mà c một cuộc m
lăng của văn nói vào đất nước văn viết.
Thuật ng máy vi nh đưa ra đdịch tên i máy tính cực nhỏ nhưng sau một
thời gian dài sử dụng nó lại được hiểu là bao gồm cả cái máy tính cực to. Đó chính
câu chuyện vui nhưng cũng nhắc nhở chúng ta một chút gì đó về sử dụng tiếng
Việt