KHOA KINH TEÁ CHÍNH TRÒ
TS. Nguyeãn Thanh Vaân
- 1 -
GIÔÙI THIEÄU TAÙC PHAÅM
Chuû nghóa ñeá quoác giai ñoaïn toät cuøng cuûa CNTB
CHUÛ NGHÓA ÑEÁ QUOÁC
GIAI ÑOÏAN TOÄT CUØNG CUÛA CUÛA
CHUÛ NGHÓA TÖ BAÛN
(Theo baûn in tieáng Vieät cuûa Nhaø xuaát baûn Tieán boä Maùt – xcô – va 1975)
HOAØN CAÛNH LÒCH SÖÛ
Nhöõng naêm ñaàu theá kyû XX khi CNTB ñoäc quyeàn ñaõ hoaøn toaøn thay
theá CNTB töï do caïnh tranh , tình hình kinh teá, chính trò cuûa CNTB coù nhieàu
bieán ñoåi . Söï thoáng trò vaø baønh tröôùng cuûa tö baûn ñoäc quyeàn khoâng chæ
trong hoaït ñoäng kinh teá maø bao truøm caû ñôøi soáng xaõ hoäi - chính trò . Söï
thoáng trò cuûa ñoäc quyeàn moät maët laøm cho LLSX phaùt trieån nhanh choùng,
vôùi tính chaát xaõ hoäi hoùa ngaøy caøng cao , moät maët khaùc, cuûa caûi vaø
quyeàn löïc xaõ hoäi ngaøy caøng taäp trung vaøo trong tay moät nhoùm nhoû tö baûn
ñoäc quyeàn . Tình hình naøy ñaåy CNTB tôùi cöïc ñieåm maâu thuaãn cuûa noù .
QHSX döïa treân sôû höõu tö nhaân TBCN veà tö lieäu saûn xuaát döôøng nhö khoâng
coøn chöùa ñöïng noåi LLSX ñaõ xaõ hoäi hoùa cao . Xaõ hoäi tö baûn ñang tieàm aån
trong loøng noù nhöõng ñieàu kieän ngaøy caøng chín muoài cuûa moät cuoäc caùch
maïng xaõ hoäi .
Nhaø caùch maïng loãi laïc ngöôøi Nga V.I.Lenine ñaõ vieát taùc phaåm “Chuû
nghóa ñeá quoác giai ñoaïn toät cuøng cuûa CNTB” ñeå phaûn aùnh tình hình treân .
Taùc phaåm ñöôïc oâng hoaøn thaønh naêm 1916 , xuaát baûn laàn ñaàu tieân ôû Maùt
– xcô – va naêm 1917 . Taùc phaåm ñaõ phaân tích toaøn boä ñaëc ñieåm kinh te, quy
ñònh söï vaän ñoäng cuûa CNTB trong thôøi kyø CNTB ñoäc quyeàn , phaûn aùnh
trung thöïc dieãn bieán lòch söû kinh teá , xaõ hoäi, chính trò thôøi kyø naøy vaø ruùt ra
nhöõng luaän ñieåm noåi tieáng coù yù nghóa khoa hoïc vaø caùch maïng saâu saéc
.Coù theå noùi ñaây laø taùc phaåm keá tuïc boä “ Tö baûn “ cuûa K . Marx trong thôøi
kyø CNTB ñoäc quyeàn .
Taùc phaåm bao goàm lôøi töïa vaø noäi dung 10 vaán ñeà . Noäi dung taùc
phaåm ñöôïc giôùi thieäu trong taøi lieäu naøy theo baûn in tieáng vieät cuûa Nhaø
xuaát baûn Tieán Boä Maùt-xcô-va 1975
KHOA KINH TEÁ CHÍNH TRÒ
TS. Nguyeãn Thanh Vaân
- 2 -
GIÔÙI THIEÄU TAÙC PHAÅM
Chuû nghóa ñeá quoác giai ñoaïn toät cuøng cuûa CNTB
NOÄI DUNG TAÙC PHAÅM
I - Taäp trung saûn xuaát vaøo caùc toå chöùc ñoäc quyeàn
Toång hôïp phaân tích soá lieäu thoáng keâ caùc neàn kinh teá Ñöùc , Myõ , Anh
, Phaùp sau thôøi kyø khuûng hoaûng phaù saûn naêm 1873 .V.I.Lenine chöùng minh
söï hình thaønh , phaùt trieån cuûa caùc toå chöùc ñoäc quyeàn dieãn ra nhö moät taát
yeáu , ñaùp öùng söï ñoøi hoûi khaùch quan phaùt trieån LLSX “ Töø choã laø hieän
töôïng nhaát thôøi nhöõng Caùc-ten ñaõ trôû thaønh cô sôû cuûa ñôøi soáng kinh teá” (
Trang 32) . Nghieân cöùu caùc toå chöùc ñoäc quyeàn , oâng phaûn aùnh 3 hình thöùc
toå chöùc phoå bieán ôû caùc nöôùc Tö baûn :
- Cartel (Caùc-ten)
- Syndicate ( Xanh-ñi-ca)
- Trust ( Tô-rôùt)
Caùc-ten , Xanh-ñi-ca laø nhöõng lieân minh ñoäc quyeàn döïa treân söï kyù keát hieäp
ñònh giöõa caùc thaønh vieân laø nhöõng xí nghieäp lôùn tham gia lieân minh ñoäc
quyeàn “ Nhöõng Caùc-ten thoûa thuaän vôùi nhau veà caùc ñieàu kieän baùn haøng ,
veà kyø haïn traû tieàn , … chuùng chia nhau caùc khu vöïc tieâu thuï , chuùng quyeát
ñònh soá löôïng saûn phaåm caàn cheá taïo , chuùng quy ñònh giaù caû , chia laõi cho
caùc xí nghieäp” (Trang 33) . Coøn Tô-rôùt laø “ cheá ñoä lieân hieäp hoùa, nghóa laø
söï taäp hôïp vaøo trong tay moät xí nghieäp duy nhaát nhieàu ngaønh coâng nghieäp
khaùc nhau , nhöõng ngaønh naøy hoaëc theå hieän nhöõng giai ñoaïn keá tieáp nhau
trong quaù trình cheá bieán nguyeân lieäu , hoaëc coù taùc duïng hoã trôï laãn nhau”
(Trang 25) . Taäp trung saûn xuaát laøm cô sôû kinh teá cuûa söï hình thaønh ñoäc
quyeàn vaø söï thoáng trò cuûa caùc toå chöùc ñoäc quyeàn ñoái vôùi neàn kinh teá .
Nhôø söï thoáng trò naøy , caùc toå chöùc ñoäc quyeàn vöøa thu lôïi nhuaän ñoäc
quyeàn cao , vöøa trieät tieâu caùc xí nghieäp ngoaøi ñoäc quyeàn qua vieäc khoáng
cheá giaù caû , töôùc ñoaït nguyeân lieäu , nhaân löïc , kyõ thuaät … Quaù trình hình
thaønh ñoäc quyeàn ñöôïc V.I.Lenine chia laøm 3 thôøi kyø :
1) Nhöõng naêm 1860 –1870 : Töï do caïnh tranh phaùt trieån toät ñieåm . Caùc
toå chöùc ñoäc quyeàn chæ laø nhöõng maàm moáng chöa roõ laém .
2) Sau cuoäc khuûng hoaûng naêm 1873 laø giai ñoaïn phaùt trieån roäng raõi
cuûa nhöõng Caùc-ten , nhöõng Caùc-ten ñoù vaãn laø ngoaïi leä . Chuùng vaãn coøn
chöa ñöôïc vöõng chaéc . Chuùng vaãn coøn laø moät hieän töôïng nhaát thôøi .
3) Thôøi kyø phoàn vinh cuoái theá kyû XIX vaø cuoäc khuûng hoaûng cuûa
nhöõng naêm 1900 – 1903 Caùc-ten trôû thaønh moät trong nhöõng cô sôû cuûa toaøn
KHOA KINH TEÁ CHÍNH TRÒ
TS. Nguyeãn Thanh Vaân
- 3 -
GIÔÙI THIEÄU TAÙC PHAÅM
Chuû nghóa ñeá quoác giai ñoaïn toät cuøng cuûa CNTB
boä ñôøi soáng kinh teá . Chuû nghóa tö baûn ñaõ bieán thaønh Chuû nghóa ñeá quoác
( Trang 33)
OÂng ruùt ra nhöõng nhaän xeùt :
- Söï hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa caùc toå chöùc ñoäc quyeàn vaø söï
thoáng trò cuûa noù ñoái vôùi neàn kinh teá laø ñaëc ñieåm haøng ñaàu cuûa CNTB ñeá
quoác .
- Caùc toå chöùc ñoäc quyeàn thay theá caïnh tranh töï do nhöng khoâng thuû
tieâu caïnh tranh töï do maø ñaåy caïnh tranh töï do ñeán moät hình thaùi môùi , ít oàn
aøo hôn nhöng gay gaét vaø khoác lieät hôn - caïnh tranh giöõa caùc toå chöùc ñoäc
quyeàn
- Caïnh tranh bieán thaønh ñoäc quyeàn , keát quaû laø vieäc xaõ hoäi hoùa
saûn xuaát tieán moät böôùc lôùn , trong ñoù caû quaù trình phaùt minh ra caùc tieán
boä kyõ thuaät cuõng ñöôïc xaõ hoäi hoaù , nhôø ñoù xaõ hoäi coù khaû naêng kieåm
soaùt caùc tieán boä kyõ thuaät , caùc nguoàn nguyeân lieäu , thò tröôøng tieâu thu .
Xeùt veà maët naøy taäp trung saûn xuaát laø moät söï tieán boä cuûa saûn xuaát xaõ
hoäi .
- Vôùi söï thoáng trò cuûa ñoäc quyeàn saûn xuaát trôû leân coù toå chöùc xaõ
hoäi roäng lôùn hôn nhöng sôû höõu laïi taäp trung vaøo moät soá ít tö baûn ñoäc
quyeàn . Söï thoáng trò cuûa ñoäc quyeàn ñoái vôùi xaõ hoäi “ñaõ trôû thaønh naëng
neà , roõ reät, khoâng theå chòu noåi , hôn tröôùc gaáp traêm laàn” (Trang 39)
II - Ngaân haøng vaø vai troø môùi cuûa noù
Gioáng nhö trong coâng nghieäp , quaù trình tích tuï vaø taäp trung tö baûn trong
ngaân haøng cuõng daãn tôùi söï ra ñôøi cuûa ñoäc quyeàn ngaân haøng . Söï ra ñôøi
vaø phaùt trieån cuûa ñoäc quyeàn ngaân haøng , laøm thay ñoåi vai troø cuûa ngaân
haøng trong saûn xuaát xaõ hoäi , laø moät trong nhöõng ñaëc ñieåm cô baûn cuûa
CNTB ñoäc quyeàn “ Vieäc bieán ñoâng ñaûo nhöõng keû trung gian khieâm toán
thaønh moät nhoùm nhoû nhöõng keû ñoäc quyeàn laø moät trong nhöõng quaù trình cô
baûn cuûa söï chuyeån bieán CNTB thaønh chuû nghóa ñeá quoác ” (Trang 49 )
Quaù trình hình thaønh ñoäc quyeàn Ngaân haøng ñöôïc thöïc hieän thoâng qua
“cheá ñoä tham döï” dieãn ra ôû khaép caùc nöôùc Tö baûn nhöõng naêm cuoái theá
kyû XIX ñaàu theá kyû XX. Baèng cheá ñoä tham döï ñoäc quyeàn trong ngaân haøng
hình thaønh vôùi teân goïi Coâng-xooùc-xi-om (Consortium) “Caùc xí nghieäp lôùn
nhaát laø caùc ngaân haøng , khoâng nhöõng chæ tröïc tieáp nuoát nhöõng xí nghieäp
nhoû , chuùng coøn laøm cho nhöõng xí nghieäp nhoû naøy “gaén lieàn” vaøo chuùng ,
phuïc tuøng chuùng , saùp nhaäp vaøo taäp ñoaøn chuùng , neáu duøng thuaät ngöõ
chuyeân moân thì töùc la vaøo caùc “Coâng-xooùc-xi-om” cuûa chuùng , baèng caùch
KHOA KINH TEÁ CHÍNH TRÒ
TS. Nguyeãn Thanh Vaân
- 4 -
GIÔÙI THIEÄU TAÙC PHAÅM
Chuû nghóa ñeá quoác giai ñoaïn toät cuøng cuûa CNTB
“tham döï” vaøo tö baûn cuûa nhöõng ngaân haøng nhoû aáy baèng loái mua hay trao
ñoåi coå phaàn , baèng heä thoáng quan heä vay möôïn , … Trong ñaëc ñieåm naøy Le-
nine phaûn aùnh moät toå chöùc ñoäc quyeàn môùi . Coâng-xooùc-xi-om ñöôïc oâng
moâ taû laø söï lieân keát cuûa caùc xí nghieäp lôùn coù lieân quan veà kinh teá , kyõ
thuaät , thaäm chí bao goàm caû caùc Xanh-ñi-ca vaø Tô-rôùt hình thaønh neân
nhöõng taäp ñoaøn ñoäc quyeàn lôùn trong caû lónh vöïc coâng nghieäp vaø ngaân
haøng . Chaúng haïn nhö : “taäp ñoaøn” ngaân haøng Ñöùc laø moät trong nhöõng taäp
ñoaøn lôùn nhaát , neáu khoâng phaûi laø taäp ñoaøn lôùn hôn caû trong heát thaûy
caùc taäp ñoaøn ngaân haøng lôùn … toång coäng tham gia vaøo taäp ñoaøn ngaân
haøng Ñöùc , tröïc tieáp hay giaùn tieáp , toaøn boä hay töøng phaàn , coù 87 ngaân
haøng (Trang 51 vaø 53) ; coøn ôû Myõ coù 2 ngaân haøng lôùn nhaát chi phoái laø
ngaân haøng cuûa taäp ñoaøn Roác -cô- phen-lô vaø Mooùc-gan.
Vôùi söï hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa ñoäc quyeàn ngaân haøng , giôø ñaây
moïi giao dòch cuûa caùc ngaønh coâng nghieäp ñaõ quy veà moät moái , trong söï
kieåm soaùt , khoáng cheá cuûa ngaân haøng ñoäc quyeàn , taïo ra söï phuï thuoäc qua
laïi ngaøy caøng lôùn giöõa ngaân haøng vôùi coâng nghieäp , hình thaønh quan heä
môùi , söï thaâm nhaäp vaøo nhau giöõa ñoäc quyeàn coâng nghieäp vôùi ñoäc quyeàn
ngaân haøng . Quaù trình naøy dieãn ra döôùi söùc maïnh cuûa caùc taäp ñoaøn ngaân
haøng, thoâng qua vieäc thanh toaùn , kieåm soaùt moïi hoaït ñoäng cuûa khaùch
haøng, giôø ñaây laø nhöõng ñoäc quyeàn coâng nghieäp. Daãn ñeán söï leä thuoäc
ngaøy caøng taêng cuûa coâng nghieäp vaøo ngaân haøng , vaø söï lieân hieäp taát yeáu
dieãn ra “söï hôïp nhaát giöõa nhöõng ngaân haøng naøy vôùi nhöõng doang nghieäp
kia baèng caùch mua coå phaàn , baèng caùch ñöa caùc giaùm ñoác ngaân haøng vaøo
caùc hoäi ñoàng giaùm saùt ( hay caùc ban quaûn trò) cuûa caùc doang nghieäp coâng
thöông nghieäp vaø ngöôïc laïi” ( trang 67). Söï lieân hieäp giöõa tö baûn ñoäc quyeàn
ngaân haøng vôùi tö baûn ñoäc quyeàn coâng nghieäp daãn ñeán hình thaønh tö baûn
taøi chính kieåm soaùt caû coâng nghieäp vaø ngaân haøng, kieåm soaùt ñaïi boä phaän
kinh teá xaõ hoäi
Vôùi quyeàn löïc kieåm soaùt vaø khoâng cheá hoaït ñoäng kinh teá, caùc theá
löïc tö baûn taøi chính nhôø ñoù khoáng cheá lónh vöïc xaõ hoäi vaø chính trò thoâng
qua söï lieân hieäp veà con ngöôøi vôùi chính phuû; cöû ngöôøi tham gia vaøo chính
phuû. Thöïc chaát laø söï cuûng coá quyeàn löïc cuûa tö baûn ñoäc quyeàn, baèng vieäc
thaâm nhaäp vaøo boä maùy nhaø nöôùc, naém quyeàn löïc nhaø nöôùc phuïc vuï cho
tö baûn ñoäc quyeàn maø ñöùng ñaàu laø caùc taäp ñoaøn tö baûn taøi chính.
Ñaëc ñieåm treân ñaây cho thaáy ngaân haøng trong thôøi kì ñoäc quyeàn ñaõ
trôû thaønh nhöõng cô quan thöïc söï coù “tính chaát vaïn naêng” trong ñôøi soáng kinh
teá, xaõ hoäi cuûa caùc nöôùc tö baûn laøm thay ñoåi ñôøi soáng xaõ hoäi ñöôïc Leâ-
nin ñaùnh giaù “theá kæ XX ñaùnh daáu moät böôùc ngoaët töø CNTB cuõ sang CNTB
KHOA KINH TEÁ CHÍNH TRÒ
TS. Nguyeãn Thanh Vaân
- 5 -
GIÔÙI THIEÄU TAÙC PHAÅM
Chuû nghóa ñeá quoác giai ñoaïn toät cuøng cuûa CNTB
môùi, töø söï thoáng trò cuûa tö baûn noùi chung sang söï thoáng trò cuûa tö baûn taøi
chính” ( Trang 77)
III - Tö baûn taøi chính vaø boïn ñaàu soû taøi chính
Phaàn naøy taùc giaû moâ taû quyeàn löïc cuûa tö baûn ñoäc quyeàn, thoâng qua
söï loäng haønh, söï thoáng trò cuûa tö baûn taøi chính maø ñöùng ñaàu laø boïn ñaàu
soû taøi chính, ñoái vôùi xaõ hoäi.
Cô cheá quyeàn löïc cuûa tö baûn taøi chính laø cheá ñoä tham döï vaøo coâng ty
meï thoâng qua soá coå phieáu khoáng cheá , khi ñaõ kieåm soaùt coâng ty meï, cô cheá
naøy cho pheùp tö baûn taøi chính chi phoái coâng ty con vaø coâng ty chaùu; vôùi
löôïng tö baûn moät trieäu, tö baûn taøi chính coù theå chi phoái haøng chuïc trieäu
cuûa xaõ hoäi. Töø quyeàn löïc kinh teá tö baûn taøi chính tieán haønh caùc hoaït ñoäng
töôùc ñoaït cuûa caûi xaõ hoäi, khoáng chæ baèng quyeàn löïc hôïp phaùp maø caû
baèng nhöõng hoaït ñoäng gian laän, phi phaùp, khoâng chæ trong thôøi kì phoàn vinh
maø ngay trong suy thoaùi, khuûng hoaûng. Tröôùc heát phaûi noùi ñeán gian laän
trong hoaït ñoäng keá toaùn ôû caùc taäp ñoaøn ñoäc quyeàn, caùc baûng caân ñoái taøi
saûn thöôøng laø: “gioáng nhöõng baûn thoaùt tích thôøi trung coå, trong ñoù tröôùc
heát ngöôøi ta phaûi caïo lôùp chöõ roõ ñi ñaõ, roài môùi coù theå tìm thaáy nhöõng
chöõ noùi leân noäi dung thaät söï cuûa taøi lieäu” ( Trang 84 Leâ-nin giaûi thích
thoaùi tích laø baûng giaáy da treân ñoù ngöôøi ta ñaõ xoaù lôùp chöõ goác, ñeå vieát
ñeø leân moät lôùp chöõ môùi). Sau ñoù laø töôùc ñoaït taøi saûn xaõ hoäi nhanh
choùng, baèng vieäc mua reû caùc xí nghieäp trong thôøi kì suy thoaùi, khuûng hoaûng,
nhöõng xí nghieäp vöôït qua thôøi kì tieâu ñieàu ñeå baét ñaàu phuïc hoài, caûi toå laïi
rôi vaøo cheá ñoä tham döï cho söï caûi toå vaø phuïc hoài ñoù, hay saùng laäp coâng ty
môùi, tö baûn tieáp tuïc ñöôïc thaâu toùm ngaøy caøng lôùn vaøo tay caùc taäp ñoaøn
ñoäc quyeàn. Ñöùng ñaàu caùc taäp ñoaøn ñoäc quyeàn aáy laø caùc truøm taøi phieät.
Hôn theá nöõa laø vieäc giôùi tö baûn taøi chính, mua chuoäc luõng ñoaïn nhaø
nöôùc, trong vieäc naém ñoäc quyeàn khai thaùc cô sôû haï taàng , ñieàu phoái quy
hoaïch, ñaàu cô naâng giaù ñaát ñai, thu nhöõng khoaûn lôïi khoång loà. Tuy nhieân
hoaït ñoäng mang laïi lôïi nhuaän lôùn hôn heát laø ñoäc quyeàn phaùt haønh chöùng
khoaùn coâng nghieäp, laøm trung gian phaùt haønh coâng traùi cho nöôùc ngoaøi vay,
ñaõ bieán tö baûn taøi chính thaønh nhöõng keû thöïc lôïi, taùch khoûi quaù trình saûn
xuaát ñöùng ngoaøi saûn xuaát aên baùm xaõ hoäi treân phaïm vi quoác teá . Leâ-nin
keát luaän “Chuû nghóa ñeá quoác hay söï thoáng trò cuûa tö baûn taøi chính laø giai
ñoaïn toät cuøng cuûa CNTB, khi maø söï taùch rôøi aáy ñaït tôùi moät quy moâ raát
lôùn . Öu theá cuûa tö baûn taøi chính ñoái vôùi taát caû caùc hình thöùc khaùc cuûa tö
baûn, coù nghóa laø boïn thöïc lôïi vaø boïn ñaàu soû taøi chính giöõ ñòa vò thoáng trò,