Tài liệu Tăng trưởng và phát triển kinh tế

Chia sẻ: Le Dang Hai | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:24

Thêm vào BST

Báo xấu

245
lượt xem 64
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tài liệu Tăng trưởng và phát triển kinh tế trình bày về khái niệm tăng trưởng kinh tế, khái niệm và nội dung phát triển kinh tế, các chỉ tiêu đánh giá phát triển kinh tế, phát triển bền vững, vai trò của Nhà nước đối với phát triển kinh tế.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tài liệu Tăng trưởng và phát triển kinh tế

CHƯƠNG 1 TĂNG TRƯ NG VÀ PHÁT TRI N KINH T Bư c vào th k XXI loài ngư i ang ch ng ki n s a d ng và s khác nhau v trình và con ư ng phát tri n gi a các qu c gia. Song t ó, chúng ta cũng không kh i không suy nghĩ xem m c tiêu và ý nghĩa ích th c c a phát tri n là gì; ng sau nh ng qui lu t và tính qui lu t chung c a các hi n tư ng và các quá trình kinh t thì cái gì tác ng và chi ph i con ư ng và thành t u phát tri n mà m i qu c gia t ư c; và c n ph i làm gì, làm như th nào l a ch n cho mình con ư ng úng n, phát huy ư c nh ng nhân t thu n l i, kh c ph c nh ng nhân t ngăn c n, kìm hãm trong quá trình phát tri n? Không ph i bây gi mà ít ra ã hơn năm mươi năm nay, nhi u nhà kinh t trên th gi i ã nghiên c u c lý thuy t l n b ng ch ng tìm ki m l i gi i áp cho nh ng câu h i ó. Nh ng lý thuy t nghiên c u theo chi u hư ng ó thư ng ư c g i là lý thuy t phát tri n và khoa h c kinh t nghiên c u theo hư ng ó thư ng ư c g i là Kinh t h c phát tri n. Kinh t h c phát tri n “ ngoài vi c nghiên c u cách th c xã h i phân b có hi u qu các ngu n l c s n xu t khan hi m hi n có, cũng như s phát tri n b n v ng c a nh ng ngu n l c này theo th i gian và nh ng n i dung chính tr c a nh ng quy t nh kinh t , nó còn quan tâm n nh ng cơ ch v kinh t , xã h i và th ch c n thi t …tác ng n nh ng chuy n i nhanh chóng v th ch và cơ c u c a toàn th xã h i, sao cho có th mang l i m t cách hi u qu nh t nh ng thành qu c a nh ng ti n b kinh t cho h u h t các t ng l p nhân dân trong xã h i ó1”. V i n i dung nghiên c u trên ây, kinh t h c phát tri n s d ng tri th c c a nhi u ngành khoa h c khác nhau, trư c h t là Kinh t h c vĩ mô, Kinh t h c vi mô, Kinh t chính tr h c, Kinh t h c công c ng…và các công c c a Th ng kê h c, Kinh t lư ng, Các mô hình toán kinh t … phân tích nh lư ng trong vi c nghiên c u các hi n tư ng kinh t , xã h i phát sinh trong quá 1 Michưael P. Todaro: Kinh t h c cho th gi i th ba (B n ti ng Vi t). Nhà xu t b n Giáo d c. Hà n i năm 1998, tr 40
2 trình phát tri n. Tăng trư ng và phát tri n kinh t là nh ng m c tiêu hàng u c a các qu c gia, c bi t là i v i các nư c ang phát tri n1 có thu nh p bình quân u ngư i th p mu n nhanh chóng t ư c s ti n b v kinh t - xã h i và h i nh p v i các nư c trên th gi i. Nghiên c u Kinh t h c phát tri n r t có ý nghĩa i v i nư c ta-m t trong nh ng nư c có thu nh p th p, ang mu n chuy n n n kinh t t tr ng thái thu nh p th p, nghèo nàn, l c h u, sang tr ng thái phát tri n, hi n i, có thu nh p cao nh m c i thi n sâu r ng i s ng c a m i t ng l p nhân dân. I. Tăng trư ng kinh t . 1. Khái ni m tăng trư ng kinh t Tăng trư ng kinh t là s gia tăng v lư ng k t qu u ra c a n n kinh t trong m t th i kì (thư ng là năm) nh t nh so v i kì g c (năm g c). S gia tăng ó ư c th hi n c quy mô và t c . Quy mô tăng trư ng 1 Khái ni m các nư c “ ang phát tri n” xu t hi n vào nh ng năm 1960, dùng phân bi t v i các nư c phát tri n ( ã có th i kỳ dài công nghi p hóa và tr thành các nư c công nghi p phát tri n). c i m cơ b n gi ng nhau gi a các nư c ang phát tri n là: M c s ng th p-Năng su t lao ng th p-T l th t nghi p cao-N n kinh t ph thu c vào nông nghi p và khai thác tài nguyên, trong khi các s n ph m xu t kh u thư ng có giá tr gia tăng th p-Ph thu c cao vào các quan h qu c t . Tình tr ng Thu nh p th p-Tích lũy th p- u t th p-Năng su t th p, r i thu nh p th p tr thành vòng lu n qu n c a s nghèo kh c a các nư c ang phát tri n. M c dù v y, s khác bi t gi a các nư c ang phát tri n cũng r t l n. ó là s khác bi t v qui mô (di n tích hay dân s ), i u ki n t nhiên, b i c nh l ch s , thu nh p và m c ph thu c vào bên ngoài v kinh t và chính tr . góc thu nh p, Ngân hàng th gi i (WB) ã phân chia các n n kinh t thành viên c a WB và các n n kinh t khác có dân s trên 30.000 ngư i thành 4 nhóm theo m c GNI trên u ngư i năm 2001 theo ng ôla M qui i theo s c mua tương ơng (PPP): thu nh p th p (LIC): 825$ tr xu ng; trung bình th p (LMC): 826-3255$; trung bình cao (UMC): 3256-10.065 $ và các n n kinh t thu nh p cao t 10.066 $ tr lên. Theo s phân chia này thì s các n n kinh t thu nh p th p là 59; thu nh p trung bình th p là 54; thu nh p trung bình cao là 38 và thu nh p cao g m 24 nư c thu c OECD và 32 các n n kinh t khác (Báo cáo phát tri n Th gi i 2006 “Công b ng và phát tri n” Nhà xu t b n Văn hóa-Thông tin, Hà n i 2005, tr 423-432.
3 ph n ánh s gia tăng tuy t i, trong khi ó t c tăng trư ng th hi n s so sánh tương i gi a các th i kì (năm). Có th s d ng các thư c o sau ph n ánh quy mô và t c tăng trư ng c a n n kinh t : - T ng s n ph m trong nư c (GDP – Gross domestic product) là t ng giá tr c at tc các hàng hoá và d ch v cu i cùng ư c s n xu t ra b i các y u t s n xu t trong lãnh th kinh t c a qu c gia trong t ng th i kỳ nh t nh (thư ng ư c tính cho 1 năm). V nguyên t c, T ng s n ph m trong nư c ư c tính theo 3 phương pháp: * Phương pháp s n xu t (còn g i là phương pháp giá tr gia tăng). Theo phương pháp này GDP ư c xác nh b ng cách t ng h p giá tr gia tăng c a m i doanh nghi p (ho c ngành) c ng v i thu nh p kh u hàng hóa, d ch v t nư c ngoài. * Phương pháp thu nh p (t thu nh p t o ra trong quá trình s n xu t hàng hóa ch không ph i là giá tr c a b n thân hàng hóa) * Phương pháp chi tiêu v s n ph m và d ch v cu i cùng GDP = C+I+G+X-M Trong ó: C là các kho n chi tiêu c a các h gia ình v hàng hóa và d ch v I là t ng u tư c a khu v c tư nhân (không tính các kho n u tư tài chính như c phi u, trái phi u, ti n g i ti t ki m) G là chi tiêu c a Chính ph (không tính các kho n thanh toán chuy n giao như chi cho các d ch v an sinh xã h i, phúc l i và tr c p th t nghi p) X-M là xu t kh u ròng (giá tr kim ng ch xu t kh u tr i kim ng ch nh p kh u) - T ng s n ph m qu c dân (GNI - Gross National Income) o lư ng toàn b thu nh p hay giá tr s n xu t mà các công dân c a m t qu c gia t o ra trong m t th i kì nh t nh, không k trong hay ngoài ph m vi lãnh th qu c gia.
4 ph n ánh quy mô và t c tăng trư ng c a n n kinh t gi a năm th n v i năm th n-1 thông qua ch tiêu GDP1 ư c tính như sau: Qui mô tăng trư ng kinh t c a năm th n so v i năm th n-1: ∆GDPn = GDPn – GDPn-1 Trong ó, ∆GDPn: Qui mô tăng trư ng GDP c a n n kinh t năm th n so v i năm th n-1 T c tăng trư ng kinh t c a năm th n so v i năm th n-1: GDPn − GDPn −1 ∆ GDPn g (GDPn ) = = x100 % GDPn −1 GDPn −1 Trong ó, g(GDPn): T c tăng trư ng tính theo GDP c a n n kinh t năm th n so v i năm th n-1. GDP ư c tính theo giá so sánh (GDP th c). Ch ng h n, GDP năm 2006 theo giá so sánh là 425.135 t ng; GDP năm 2007 theo giá so sánh là 461.189 t VN . Do ó, t c tăng trư ng kinh t c a năm 2007 so v i năm 2006 là: GDP2007 − GDP2006 ∆GDP2007 461189 − 425135 g= = = x100 % = 8,48% GDP2006 GDP2006 425135 Trong trư ng h p s d ng so sánh qu c t , GDP ư c tính theo s c mua tương ương (PPP), còn tính t c tăng trư ng bình quân hàng năm c a m t giai o n ngư i ta có th s d ng công th c: GDPn g = (n − 1) x100% GDP0 Trong ó: GDPn là GDP c a năm th n; GDP0 là GDP c a kỳ g c c a giai o n [o, n]; n là s năm c a giai o n [o, n]. Ch ng h n, GDP c a năm 1995 tính theo giá so sánh là 195.567 t ng, GDP c a năm 2005 là 393.031 t ng. Khi ó t c tăng trư ng bình quân GDP hàng năm c a giai o n (1996-2005) 1 GDP tính theo giá so sánh, nư c ta hi n nay ó là giá c a năm 1994.
5 393031 là: g = 10 195567 − 1 = 7 , 2 % / năm Qui mô và t c tăng trư ng c a n n kinh t cũng có th tính theo t ng thu nh p qu c dân (GNI –Gross National Income). Khi ó, tăng trư ng kinh t là s gia tăng thu nh p c a n n kinh t c a m t th i kỳ (thư ng là 1năm) nh t nh so v i kỳ (thư ng là năm) g c. Qui mô và t c tăng trư ng kinh t có th tính trên ph m vi toàn b n n kinh t , cũng có th tính theo GDP (GNI) bình quân u ngư i. Qui mô và t c tăng trư ng GDP (GNI) bình quân u ngư i không ch ph thu c vào qui mô và t c tăng trư ng GDP (GNI) c a n n kinh t , mà còn ph thu c vào qui mô và t c gia tăng dân s c a qu c gia. 2. Các nhân t tác ng n tăng trư ng kinh t Các u ra c a n n kinh t là k t qu tác ng qua l i c a t ng m c cung và t ng m c c u c a n n kinh t . Vì v y, xem xét các nhân t tác ng n tăng trư ng kinh t (tăng trư ng c a GDP th c t ) c n ph i xem xét các nhân t tác ng n t ng cung và các nhân t tác ng n t ng c u c a n n kinh t . 2.1. Các nhân t thu c t ng c u T ng m c c u c a n n kinh t c p n kh i lư ng mà ngư i tiêu dùng, các doanh nghi p và Chính ph s s d ng: GDP=C+I+G+X-M. Do ó, s bi n i c a các b ph n trên s gây nên s bi n i c a t ng c u và t ó tác ng n tăng trư ng kinh t . S bi n i c a t ng c u có th theo hai hư ng: suy gi m hay gia tăng t ng c u. Theo hai hư ng ó, tác ng c a s thay i t ng c u n tăng trư ng kinh t cũng khác nhau: - N u t ng c u s t gi m s gây ra h n ch tăng trư ng và lãng phí các y u t ngu n l c vì m t b ph n không ư c huy ng vào ho t ng kinh t . - N u t ng c u gia tăng s tác ng n ho t ng c a n n kinh t như
6 sau: + N u n n kinh t ang ho t ng dư i m c s n lư ng ti m năng, thì s gia tăng c a t ng c u s giúp tăng thêm kh năng t n d ng s n lư ng ti m năng, nh ó mà thúc tăng trư ng kinh t . + N u n n kinh t ho t ng ã t ho c vư t m c s n lư ng ti m năng ( ư ng cung dài h n là th ng ng) thì s gia tăng c a t ng c u không làm gia tăng s n lư ng c a n n kinh t (nghĩa là không thúc y tăng trư ng) mà ch làm gia tăng m c giá. 2.2. Các nhân t thu c t ng cung T ng m c cung c p n kh i lư ng s n ph m và d ch v mà các ngành kinh doanh s n xu t và bán ra trong i u ki n giá c , kh năng s n xu t và chi phí s n xu t nh t nh. Như v y t ng cung liên quan ch t ch n s n lư ng ti m năng. Xét theo quan i m dài h n, s gia tăng s n lư ng ti m năng c a n n kinh t có tác ng quy t nh n tăng trư ng kinh t . Các nhân t tác ng n s n lư ng ti m năng và do ó quy t nh n t ng m c cung chính là các y u t u vào c a s n xu t. Thông thư ng, các y u t s n xu t ch y u thư ng ư c k n là: v n (K); lao ng (L); tài nguyên thiên nhiên (R) và công ngh (T). Cũng vì th , hàm s n xu t ph n ánh m i quan h hàm s gi a k t qu u ra c a n n kinh t (Y) v i các y u t s n xu t u vào ư c bi u th khái quát dư i d ng sau: Y=F(K,L,R,T) + V n (K) là v n v t ch t bao g m: Máy móc, thi t b , nhà xư ng, phương ti n v n t i, hàng t n kho...là nh ng y u t c n thi t cho quá trình s n xu t tr c ti p. H th ng k t c u h t ng kinh t -xã h i ( ư ng sá, c u c ng, kho bãi, sân bay, b n c ng, thông tin liên l c, các công trình i n, nư c, v n chuy n d u, khí t...) nh m h tr và k t h p các ho t ng kinh t v i nhau. u tư tăng thêm v n làm gia tăng năng l c s n xu t, t c là gia tăng s n lư ng ti m
7 năng, là cơ s tăng thêm s n lư ng th c t có tác ng tr c ti p n tăng trư ng kinh t . i v i các nư c ang phát tri n, v n ang là nhân t khan hi m nh t hi n nay, trong khi nó l i là kh i ngu n có th huy ng và s d ng có hi u qu các ngu n l c khác cho tăng trư ng. Vì v y, v n có vai trò h t s c to l n i v i tăng trư ng kinh t c a các nư c ang phát tri n. Song, tác ng c a y u t này nm tm c nh t nh s có xu hư ng gi m d n và s thay b ng các y u t khác. Tuy nhiên, trong n n kinh t th trư ng, ngoài v n v t ch t, các tài s n vô hình như giá tr thương hi u, v th c a doanh nghi p, c a ngành hay qu c gia và các ngu n d tr qu c gia, nh t là d tr tài chính cũng có nh hư ng n tăng trư ng kinh t . + Lao ng (L) là m t y u t u vào c a s n xu t, có vai trò r t quan tr ng i v i tăng trư ng kinh t . Lao ng không ch th hi n s lư ng lao ng, mà c ch t lư ng c a lao ng, th hi n c bi t ki n th c và k năng mà ngư i lao ng có ư c thông qua giáo d c, ào t o và tích lu kinh nghi m. Trong các lý thuy t kinh t hi n i hi n nay, ngư i ta ánh giá r t cao vai trò c a ki n th c và k năng c a lao ng, coi ây là m t lo i v n- v n nhân l c làm tăng năng l c s n xu t c a qu c gia. các nư c ang phát tri n thư ng có hi n tư ng th a lao ng có ch t lư ng th p, nhưng l i thi u lao ng có chuyên môn kĩ thu t và ngh nghi p áp ng yêu c u c a công nghi p hoá t nư c cũng như yêu c u h i nh p kinh t qu c t và c hai m t ó u có tác ng tiêu c c n tăng trư ng kinh t . + Tài nguyên thiên nhiên: là y u t u vào c a s n xu t do thiên nhiên ban t ng như t ai, sông bi n, r ng núi, các tài nguyên ng th c v t, khí h u th i ti t, tài nguyên khoáng s n. Các nư c ang phát tri n có ngu n tài nguyên thiên nhiên d i dào, phong phú là y u t có nh hư ng r t l n n tăng trư ng kinh t , t o vi c làm và t o v n trên cơ s khai thác tài nguyên thiên nhiên, nh t là giai o n u c a quá trình phát tri n. Tài nguyên thiên nhiên tuy quan
8 tr ng, song không quy t nh năng su t s n xu t hàng hoá, d ch v , do ó, không ph i là nhân t quy t nh n tăng trư ng kinh t c a m t qu c gia. + Ti n b khoa h c và công ngh cung c p tri th c và phương pháp s n xu t. Vi c a ti n b khoa h c và công ngh vào s n xu t làm tăng năng l c s n xu t c a n n kinh t vì nó em n cách t t nh t s n xu t các hàng hoá và d ch v . ây là nhân t quy t nh i v i tăng trư ng kinh t c a m i qu c gia trong b i c nh phát tri n khoa h c, công ngh và toàn c u hoá hi n nay, song ây cũng là y u t s n xu t khan hi m c a các nư c ang phát tri n. Các mô hình tăng trư ng kinh t tân c i n và mô hình tăng trư ng kinh t hi n i c g ng lư ng hoá s óng góp c a các y u t s n xu t vào quá trình tăng trư ng kinh t . Trong các mô hình này năng su t các y u t t ng h p (TFP- total factor productivity) ư c xem như là tác ng c a ti n b khoa h c và công ngh n tăng trư ng kinh t . Trong mô hình Solow, TFP ư c xác nh b ng ph n d c a tăng trư ng kinh t sau khi ã lo i tr óng góp c a các y u t v n và lao ng. Khi nghiên c u các nhân t c a tăng trư ng kinh t , các nhà nghiên c u kinh t , xã h i cũng quan tâm nhi u n nh hư ng c a các nhân t như: cơ c u dân t c, tôn giáo, c i m văn hoá-xã h i và các th ch chính tr - kinh t - xã h i. c bi t, trong nh ng nghiên c u g n ây các v n như th ch chính tr -kinh t - xã h i và v n xã h i ư c nhi u nhà kinh t , xã h i quan tâm. Các nhân t trên còn ư c g i chung là các nhân t phi kinh t , b i vì chúng không tham gia tr c ti p các quá trình kinh t như là nh ng y u t s n xu t u vào, cũng không tr c ti p bi u hi n ra như m t k t qu kinh t u ra c th . Tuy v y, chúng có nh hư ng r t l n n ho t ng kinh t , b i vì thông qua các hành vi ng x và các ph n ng c a các cá nhân và c ng ng mà tác ng n các quá trình kinh t -xã h i và s thay i c a các quá trình ó. T các nhân t nh hư ng n tăng trư ng kinh t , v lý thuy t cũng như th c ti n, ngư i ta luôn nghiên c u tìm ra mô hình tăng trư ng kinh t phù h p v i t ng giai o n phát tri n c a l ch s .
9 giai o n u c a s phát tri n mô hình tăng trư ng ch y u phát tri n theo chi u r ng (d a vào khai thác l i th c a các ngu n l c s n có như tài nguyên thiên nhiên, lao ng). Cùng v i s phát tri n c a l ch s , các ngu n l c ngày càng tr nên khan hi m, các qu c gia ã chuy n d n t mô hình tăng trư ng theo chi u r ng sang mô hình tăng trư ng k t h p gi a chi u r ng và chi u sâu. n trình phát tri n cao c a n n kinh t xã h i, mô hình tăng trư ng ch y u phát tri n theo chi u sâu. i v i Vi t Nam, mô hình tăng trư ng kinh t hi n nay ch y u phát tri n theo chi u r ng (khai thác và xu t kh u tài nguyên thô, u tư dàn tr i – theo chi u r ng cho khu v c kinh t nhà nư c). Mô hình tăng trư ng ó ã b c l nh ng h n ch , làm gi m kh năng phát tri n c a n n kinh t , nh t là trong b i c nh h i nh p kinh t qu c t . H u qu c a vi c duy trì quá lâu mô hình tăng trư ng theo chi u r ng ã d n n vi c khai thác c n ki t ngu n tài nguyên thiên nhiên, ngu n lao ng không ư c quan tâm ào t o, b i dư ng nên ch t lư ng còn th p, không áp ng yêu c u phát tri n n n kinh t theo hư ng công nghi p hóa, hi n i hóa. Năng l c c nh tranh c a s n ph m cũng như c a doanh nghi p và n n kinh t còn th p. Tình tr ng m t cân b ng sinh thái và ô nhi m môi trư ng ang di n ra nhi u vùng c a t nư c, i s ng c a nhân dân ch m ư c c i thi n và ang n y sinh nhi u v n xã h i ph c t p làm nh hư ng n s phát tri n kinh t t nư c. Vì v y, vi c chuy n i mô hình tăng trư ng kinh t là v n có ý nghĩa r t quy t nh i v i s phát tri n kinh t Vi t Nam hi n nay. Mô hình tăng trư ng kinh t c a nư c ta s chuy n it ch y u phát tri n theo chi u r ng sang phát tri n hài hòa gi a chi u r ng và chi u sâu. Vi c chuy n i mô hình tăng trư ng trong i u ki n hi n nay c n lưu ý: + Kh năng các ngu n l c c a t nư c nói chung và t ng a phương nói riêng (l i th cũng như nh ng h n ch ) + t mô hình tăng trư ng ó trong xu th h i nh p kinh t qu c t .
10 + nh hư ng c a mô hình tăng trư ng ó i v i vi c gi i quy t các v n xã h i và môi trư ng + M t mô hình tăng trư ng không th tách r i v i vi c xây d ng và hoàn thi n th ch chính tr - kinh t - xã h i ( nh t là vai trò c a Nhà nư c iv i tăng trư ng kinh t ). II. Phát tri n kinh t 2.1. Khái ni m và n i dung phát tri n kinh t Phát tri n kinh t là quá trình thay i theo hư ng ti n b v m i m t c a n n kinh t , bao g m s thay i c v lư ng và v ch t, là quá trình hoàn thi n c v kinh t và xã h i c a m i qu c gia. Phát tri n kinh t bao g m nh ng n i dung cơ b n sau: - Tăng trư ng kinh t , th hi n s gia tăng t ng thu nh p c a n n kinh t và thu nh p bình quân u ngư i dài h n. - Cơ c u kinh t - xã h i chuy n d ch theo hư ng ti n b . i v i các nư c ang phát tri n, ó là quá trình chuy n d ch cơ c u kinh t theo hư ng công nghi p hoá, ô th hoá. ó không ch là quá trình thay i trong cơ c u kinh t theo ngành theo hư ng ti n b , mà còn bao hàm vi c m r ng ch ng lo i và nâng cao ch t lư ng s n ph m hàng hoá và d ch v , gia tăng hi u qu và năng l c c nh tranh c a n n kinh t , t o cơ s cho vi c t ư c ti n b xã h i m t cách sâu r ng. - Là quá trình gia tăng năng l c n i sinh c a n n kinh t , c bi t là năng l c khoa h c và công ngh , ch t lư ng ngu n nhân l c c a t nư c. - Nâng cao ch t lư ng cu c s ng c a m i ngư i dân t k t qu tăng trư ng. 2.2. Các ch tiêu ánh giá phát tri n kinh t
11 ó là các ch tiêu ph n ánh quy mô và t c tăng trư ng kinh t hàng năm hay bình quân hàng năm c a m t giai o n nh t nh. Các ch tiêu này có th tính cho c n n kinh t hay theo bình quân u ngư i. 2.2.1. Nhóm các ch tiêu ph n ánh tăng trư ng kinh t : ó là các ch tiêu ph n ánh qui mô và t c tăng trư ng kinh t hàng năm hay bình quân hàng năm c a m t giai o n nh t nh. Các ch tiêu này có th tính cho c n n kinh t hay theo bình quân u ngư i, c th là: - T c tăng trư ng c a n n kinh t - T c tăng trư ng bình quân u ngư i 2.2.2. Các ch tiêu ph n ánh s bi n i cơ c u kinh t -xã h i: ây là nhóm ch tiêu ph n ánh s thay i v ch t, v trình phát tri n kinh t , xã h i c a n n kinh t , bao g m các ch tiêu ph n ánh s bi n i cơ c u kinh t và các ch tiêu ph n ánh s bi n i v cơ c u xã h i. - Nhóm ch tiêu ph n ánh s bi n i v cơ c u kinh t , bao g m: + Các ch tiêu ph n ánh cơ c u kinh t theo ngành. Tuỳ theo yêu c u ánh giá, phân tích ngư i ta có th s d ng các ch tiêu cơ c u kinh t theo ngành m t cách t ng h p ho c chi ti t khác nhau. Ch ng h n, m c t ng h p cao có th s d ng cơ c u ngành kinh t theo t tr ng khu v c nông nghi p, công nghi p và d ch v trên GDP. m c chi ti t hơn, có th s d ng ch tiêu cơ c u kinh t theo t tr ng óng góp c a các ngành c p I trong GDP (trong b ng phân lo i các ngành kinh t qu c dân). + Các ch tiêu ph n ánh cơ c u thương m i qu c t . Ch ng h n, ch tiêu t tr ng t ng kim ng ch xu t kh u trên GDP; t tr ng t ng kim ng ch nh p kh u trên GDP; t tr ng thâm h t (th ng dư) thương m i qu c t …Theo xu th phát tri n c a m i nư c, n n kinh t có xu hư ng m ngày càng a d ng, m c thâm h t thương m i qu c t ngày càng gi m, cơ c u m t hàng xu t kh u ngày
12 càng gi m d n t tr ng xu t kh u s n ph m thô và hàng hóa có dung lư ng lao ng nhi u, tăng d n t tr ng hàng hóa có giá tr kinh t cao. - Nhóm các ch tiêu ph n ánh s bi n i cơ c u dân cư. G n v i quá trình chuy n d ch cơ c u kinh t theo hư ng công nghi p hoá là quá trình bi n i cơ c u dân cư theo vùng. Trong các ch tiêu này, ch tiêu cơ c u dân s nông thôn - ô th có ý nghĩa quan tr ng ph n ánh quá trình ô th hoá g n v i quá trình công nghi p hoá t nư c. S bi n i cơ c u dân cư còn th hi n các ch tiêu như: cơ c u gi i tính, cơ c u theo tu i, cơ c u theo trình ào t o... 2.2.3. Các ch tiêu ph n ánh năng l c n i sinh c a n n kinh t G m các ch tiêu như: t l ti t ki m ( u tư) trên GDP; các ch tiêu ph n ánh trình năng l c công ngh qu c gia; các ch tiêu ph n ánh ch t lư ng c a ngu n lao ng… 2.2.4. Các ch tiêu ánh giá trình phát tri n xã h i. ánh giá trình phát tri n c a xã h i - m c tiêu cu i cùng c a phát tri n, ngư i ta thư ng xem xét trên hai phương di n cơ b n : s phát tri n con ngư i và tình tr ng nghèo ói, b t bình ng xã h i. a) Các ch tiêu ph n ánh s phát tri n con ngư i: - Nhóm ch tiêu ph n ánh m c s ng: + Ch tiêu GNI/ngư i và t c tăng trư ng GNI/ngư i ph n ánh kh năng và t c gia tăng c a vi c nâng cao m c s ng trung bình c a ngư i dân + Kh năng th a mãn nhu c u dinh dư ng tính theo calo bình quân u ngư i/ngày... - Các ch tiêu ph n ánh trình dân trí và giáo d c như: + T l ngư i l n bi t ch (tính cho nh ng ngư i t 15 tu i tr lên) có phân theo gi i tính, khu v c
13 + T l nh p h c c a các c p ti u h c, trung h c cơ s và trung h c ph thông + S năm i h c trung bình c a ngư i dân (tính cho nh ng ngư i t 7 tu i tr lên) + T l ngân sách chi cho giáo d c so v i t ng chi ngân sách nhà nư c hay so v i GDP; - Các ch tiêu ph n ánh tu i th bình quân và chăm sóc s c kho : + Tu i th bình quân kỳ v ng t th i i m m i sinh + T l ch t y u c a tr sơ sinh ho c trong th i gian 5 năm + T l tr em suy dinh dư ng theo các tiêu chu n chi u cao, cân n ng, + T l các bà m t vong vì lý do sinh s n (s bà m ch t trong th i gian mang thai ho c sau khi sinh so v i 1000 tr em sinh ra còn s ng), + T l tr em ư c tiêm phòng d ch + T l ngân sách chi cho y t so v i t ng chi ngân sách nhà nư c hay so v i GDP. - Nhóm ch tiêu v dân s và vi c làm: +T c tăng trư ng dân s t nhiên + T l th t nghi p thành th + T l s d ng th i gian lao ng khu v c nông thôn - Ch s phát tri n con ngư i (HDI- Human development index) Các nhóm ch tiêu nói trên ph n ánh t ng lĩnh v c khác nhau c a phát tri n xã h i. ánh giá t ng h p và x p lo i trình phát tri n kinh t -xã h i gi a các qu c gia hay vùng khác nhau Liên h p qu c ã a ra m t ch s t ng h p, ư c g i là ch s phát tri n con ngư i (HDI). HDI ch a ng 3 y u t cơ b n, ph n ánh 3 phương di n: thu nh p (GNI/ngư i), trình h c v n (thông qua ch s h c v n) và s c kho (th hi n qua tu i th bình quân kỳ v ng tính t th i i m m i sinh).
14 1 HDI = ( HDI 1 + HDI 2 + HDI 3 ) 3 Trong ó: HDI1: là ch s GNI/ngư i tính theo s c mua tương ương; HDI2: là ch s h c v n ư c tính b ng cách bình quân hoá gi a ch s t l bi t ch ( dân cư bi t c, bi t vi t) v i quy n s 2/3 và ch s t l ngư i l n (24 tu i tr lên) i h c v i quy n s là 1/3; HDI3: Ch s tu i th bình quân tính t lúc sinh (kỳ v ng s ng tính t lúc sinh) HDI nh n giá tr t 0 n 1. HDI càng g n 1 có nghĩa là trình phát tri n con ngư i càng cao, trái l i càng g n 0 có nghĩa là trình phát tri n con ngư i càng th p. HDI ≥ 0,8: Nư c phát tri n con ngư i cao; 0,51 ≤ HDI ≤ 0,79: Nư c phát tri n con ngư i trung bình; HDI ≤ 0,50: Nư c phát tri n con ngư i th p; Theo UNDP, HDI c a Vi t nam ã không ng ng tăng lên t 0,583 năm 1985 lên 0,605 năm 1990; 0,649 năm 1995; 0,691 năm 2004, 0,704 năm 2005 b) Các ch tiêu ph n ánh nghèo ói và b t bình ng: Ngoài các ch tiêu ph n ánh s phát tri n con ngư i, ánh giá s phát tri n xã h i còn ph i quan tâm n các ch tiêu ph n ánh tình tr ng nghèo ói và b t bình ng. ây là v n không ch ph thu c vào tăng trư ng kinh t , mà còn ph thu c vào phân ph i k t qu tăng trư ng ó như th nào. Có nhi u ch tiêu ph n ánh tình tr ng nghèo ói và b t bình ng v kinh t v i các n i dung và ý nghĩa khác nhau. Sau ây là m t s ch tiêu thư ng ư c s d ng: - Các ch tiêu ph n ánh nghèo ói:
15 + Ch tiêu t l h nghèo (phân theo vùng, gi i tính và dân t c) d a trên tiêu chu n qu c gia hay qu c t , ph n ánh qui mô hay di n r ng c a tình tr ng nghèo ói. + Ch tiêu kho ng cách nghèo (phân theo vùng, gi i tính và dân t c) ph n ánh sâu c a nghèo ói. - Các ch tiêu ph n ánh s b t bình ng trong phân ph i thu nh p + T l chênh l ch thu nh p gi a nhóm dân cư giàu nh t và nghèo nh t, +H s Gini ph n ánh tình tr ng b t bình ng v thu nh p gi a các nhóm dân cư. 2.3. Phát tri n b n v ng. Trong báo cáo “Tương lai chung c a chúng ta” do bà Gro Harlem Brundtland Ch t ch H i ng Th gi i v Môi trư ng và Phát tri n (WCED) c a LHQ, l n u tiên (năm 1987) ã ưa ra nh nghĩa: “Phát tri n b n v ng là s phát tri n áp ng ư c nh ng yêu c u c a hi n t i, nhưng không làm t n h i n kh năng áp ng nhu c u c a các th h tương lai.” Sau ó, H i ngh thư ng nh Trái t v môi trư ng và phát tri n h p t i Rio de Janiero (Braxin) (năm 1992) ã a ra b n tuyên ngôn “ V Môi trư ng và Phát tri n” ã tái kh ng nh khái ni m trên và cùng th a thu n m t chương trình ngh s Phát tri n b n v ng, g i là Agenda 21. Mư i năm sau (2002) H i ngh thư ng nh Th gi i v phát tri n b n v ng t ch c Johannesburg (C ng hoà Nam phi) ã xác nh phát tri n b n v ng “là quá trình có s k t h p ch t ch , h p lý và hài hoà gi a ba m t c a s phát tri n, ó là phát tri n kinh t , phát tri n xã h i và b o v môi trư ng”. Phát tri n b n v ng v m t kinh t òi h i ph i có cơ c u kinh t h p lý, ph i s d ng t i ưu các ngu n l c nh m m b o tăng trư ng kinh t lâu dài, n nh. Phát tri n b n v ng v kinh t trong b i c nh h i nh p kinh t qu c t còn ư c th hi n năng l c c nh tranh c a n n kinh t nói chung cũng như t ng
16 doanh nghi p, t ng lo i s n ph m nói riêng. M i qu c gia, m t m t ph i bi t t n d ng cơ h i do h i nh p qu c t em l i, m t khác ph i có chi n lư c phát tri n kinh t phù h p h n ch nh ng thách th c, nh ng tác ng tiêu c c trong quá trình m c a n n kinh t , như thu hút u tư nư c ngoài, trong các ho t ng liên doanh, liên k t v i các công ty nư c ngoài, trong xu t nh p kh u… Phát tri n b n v ng v m t xã h i òi h i phát tri n kinh t ph i i ôi v i phát tri n xã h i : ch ng ói nghèo, th t nghi p và b t công xã h i cũng như c i thi n sâu r ng v m i khía c nh c a cu c s ng cho t t c m i ngư i ; m b o s cân b ng gi a phát tri n v t ch t và tinh th n, m b o duy trì và phát tri n nh ng giá tr truy n th ng dân t c và tinh hoa nhân lo i. Phát tri n b n v ng v xã h i ph i m b o cho m i ngư i có cơ h i l a ch n, có năng l c l a ch n tham gia vào quá trình phát tri n và cùng ư c hư ng l i t quá trình phát tri n Phát tri n b n v ng v m t môi trư ng òi h i trong b t kì chi n lư c phát tri n nào theo hư ng b n v ng cũng ph i tính toán k tác ng qua l i gi a con ngư i và thiên nhiên sao cho s phát tri n kinh t – xã h i nh m nâng cao ch t lư ng cu c s ng con ngư i trong khuôn kh m b o c n b ng các h sinh thái. Phát tri n b n v ng v môi trư ng, do ó, liên quan trư c h t n x lý, kh c ph c ô nhi m, ph c h i và c i thi n ch t lư ng môi trư ng ; phòng ch ng cháy và ch t phá r ng ; khai thác h p lý và s d ng ti t ki m tài nguyên thiên nhiên. Các khía c nh kinh t , xã h i và môi trư ng c a phát tri n b n v ng ph i ư c t ng hoà, k t h p, l ng ghép vào nhau khi có th m t cách có hi u qu trong các chính sách, cơ ch , công c và quá trình th c hi n chính sách. Vi t nam, quan i m phát tri n b n v ng càng ngày càng ư c ng và Nhà nư c coi tr ng. nh hư ng chi n lư c phát tri n b n v ng Vi t Nam (chương trình Ngh s 21 c a Vi t Nam) ã kh ng inh: “Phát tri n nhanh, hi u qu và b n v ng, tăng trư ng kinh t i ôi v i th c hi n ti n b , công b ng xã
17 h i và b o v môi trư ng”; “phát tri n kinh t - xã h i g n ch t v i b o v và c i thi n môi trư ng, b o m s hài hòa gi a môi trư ng nhân t o v i môi trư ng t nhiên, gi gìn a d ng sinh h c” (trích chương trình Ngh s 21 c a Vi t Nam). nh hư ng chi n lư c ã nh n m nh nh ng lĩnh v c s d ng tài nguyên thiên nhiên, b o v môi trư ng và ki m soát ô nhi m môi trư ng c n ưu tiên nh m phát tri n b n v ng 2.4. M i quan h gi a tăng trư ng và phát tri n kinh t Tăng trư ng và phát tri n kinh t là hai khái ni m khác nhau nhưng có m i quan h v i nhau. S khác nhau th hi n rõ nh t ch , tăng trư ng kinh t ph n ánh s thay i thu n túy v m t kinh t , v m t lư ng c a n n kinh t . Trong khi ó, phát tri n kinh t không ch ph n ánh s thay i v lư ng mà ph n ánh c s thay i v ch t c a n n kinh t ; ph n ánh không ch s ti n b v m t kinh t , mà còn ph n ánh c s thay i v xã h i trong quá trình phát tri n c a m t qu c gia. Song cũng vì th chúng có m i liên h ch t ch v i nhau: - Tăng trư ng kinh t là i u ki n c n phát tri n kinh t . Ti n b kinh t là cơ s , là i u ki n cơ b n t ư c nh ng ti n b v xã h i. S tích lũy v lư ng c a n n kinh t là i u ki n t o ra s nh y v t v ch t c a n n kinh t và cũng là i u ki n cơ b n giúp cho c i thi n cu c s ng c a con ngư i.Tăng trư ng kinh t cao và dài h n là cơ s nâng cao năng l c n i sinh c a n n kinh t và m ra cơ h i cho vi c thu hút các ngu n l c vào ho t ng kinh t , nh ó t o i u ki n cho m i ngư i tham gia ho t ng kinh t , t o thu nh p và c i thi n i s ng. Tăng trư ng kinh t cũng t o i u ki n tăng thu ngân sách nhà nư c. Nh ó, Nhà nư c có th tăng u tư công và chi tiêu công v a m b o phát tri n kinh t , v a có i u ki n th c hi n xoá ói gi m nghèo, th c hi n công b ng xã h i. nh ng nư c ang phát tri n, c bi t là nh ng nư c có thu nh p bình quân u ngư i th p, n u không t ư c tăng trư ng cao và liên
18 t c trong nhi u năm, thì khó có i u ki n nâng cao trình phát tri n c a t nư c và c i thi n m i m t i s ng kinh t -xã h i c a ngư i dân. Ngư c l i, phát tri n kinh t bao hàm c s ti n b v ch t c a n n kinh t và s ti n b xã h i t o cơ s kinh t xã h i v ng ch c t ư c nh ng thành t u tăng trư ng kinh t trong tương lai. Tuy nhiên, tăng trư ng kinh t không ph i là i u ki n phát tri n kinh t . Tăng trư ng ch m i là bi u hi n c a s gia tăng v lư ng, t nó chưa ph n ánh s bi n i v ch t c a n n kinh t . Hơn n a, tăng trư ng kinh t có th ư c th c hi n b i nh ng phương th c khác nhau và d n n nh ng k t qu khác nhau. N u phương th c tăng trư ng kinh t không g n v i s thúc y cơ c u kinh t chuy n d ch theo hư ng ti n b , không làm gia tăng, mà th m chí l i làm xói mòn năng l c n i sinh c a n n kinh t , thì tăng trư ng kinh t như v y không t o ra phát tri n kinh t . N u phương th c tăng trư ng kinh t ch em l i l i ích kinh t cho nhóm dân cư này, vùng này, mà không ho c em l i l i ích không áng k cho nhóm dân cư khác, vùng khác thì tăng trư ng kinh t như v y s khoét sâu b t bình ng xã h i. Nh ng phương th c tăng trư ng kinh t như v y, r t c c, cũng ch em l i k t q a ng n h n, không thúc y ư c phát tri n kinh t . Tăng trư ng kinh t như v y s không t n t i lâu dài. III. Vai trò c a Nhà nư c i v i phát tri n kinh t . V lý lu n cũng như v th c ti n u kh ng nh vai trò quan tr ng c a Nhà nư c trong quá trình phát tri n kinh t . V n quan tr ng là Nhà nư c tác ng vào n n kinh t như th nào m báo khai thác t i ưu các ngu n l c khan hi m nh m thúc y n n kinh t tăng trư ng b n v ng. Kinh nghi m th c ti n phát tri n kinh t c a nhi u nư c trên th gi i cũng như Vi t Nam cho th y, n u s tác ng c a Nhà nư c vào n n kinh t không phù h p, không tôn tr ng quy lu t th trư ng ud n ns b t nv kinh t và xã h i, như kh ng ho ng, suy thoái, s d ng lãng phí tài nguyên thiên nhiên, s c lao ng, v n u tư và gia tăng t n n xã h i.v.v.
19 Sau hơn 20 năm chuy n i t m t n n kinh t k ho ch hóa t p trung sang n n kinh t th trư ng, Vi t Nam ã t nhi u thành t u to l n trong phát tri n kinh t - xã h i, tuy nhiên quá trình ó cũng ang b c l nhi u h n ch , y u kém nh hư ng tr c ti p n phát tri n kinh t theo hư ng b n v ng, òi h i ph i i m i vai trò qu n lý c a Nhà nư c i v i n n kinh t . Nh ng c n tr l n nh t n tăng trư ng kinh t dài h n Vi t Nam hi n nay là: chi n lư c phát tri n kinh t - xã h i nói chung và chi n lư c phát tri n t ng ngành, t ng vùng a phương xây d ng còn mang tính khái quát, chưa th t s g n v i ti m năng, l i th phát tri n kinh t t nư c cũng như t ng vùng a phương và xu th h i nh p kinh t qu c t . Quy ho ch phát tri n các ngành kinh t , các vùng a phương nhìn chung xây d ng còn thi u cơ s khoa h c, còn mang tính áp t ch quan và nhi u nơi ch y theo phong trào. H th ng k t c u h t ng kinh t - xã h i l c h u và không ng b , i ngũ lao ng ch t lư ng th p, h th ng chính sách, lu t pháp chưa theo k p yêu c u phát tri n n n kinh t th trư ng v i nhi u thành ph n kinh t tham gia. Nh ng h n ch , y u kém ó mu n kh c ph c ư c òi h i ph i tăng cư ng vai trò c a Nhà nư c m i t o ư c cơ s và ng l c cho phát tri n kinh t t nư c theo hư ng b n v ng. Trong i u ki n nư c ta hi n nay, tăng cư ng vai trò c a Nhà nư c i v i phát tri n kinh t c n t p trung vào gi i quy t các v n ch y u sau: 1. Nâng cao ch t lư ng xây d ng chi n lư c phát tri n kinh t - xã h i nói chung và chi n lư c phát tri n t ng ngành, t ng vùng lãnh th . Xây d ng chi n lư c phát tri n kinh t - xã h i cũng như chi n lư c phát tri n t ng ngành kinh t , t ng vùng lãnh th ph i g n v i chuy n i mô hình tăng trư ng. Chi n lư c, th c ch t là xác nh ư ng hư ng phát tri n kinh t - xã h i (hay t ng ngành và t ng vùng a phương) trong kho ng th i gian dài. M c tiêu t ng quát xây d ng chi n lư c phát tri n là nh m t t i m c tiêu phát tri n kinh t - xã h i nh t nh và tìm ra hư ng i t i ưu cho quá trình phát tri n ó. Tuy
20 nhiên, ph m vi khác nhau, các ngành và các lĩnh v c khác nhau, thì m c tiêu xây d ng chi n lư c và hư ng i cũng khác nhau. Nâng cao ch t lư ng xây d ng chi n lư c phát tri n, m t m t, ph i g n v i vi c ánh giá chính xác, có cơ s khoa h c th c tr ng kinh t t nư c cũng như t ng ngành, t ng vùng a phương (tr l i ư c câu h i: t nư c, t ng ngành, t ng vùng a phương ang ng âu). M t khác, ph i xác nh rõ m c tiêu c n t c a chi n lư c là gì, khi nào ( n năm nào) t ư c, t ư cm c tiêu ó b ng cách nào (h th ng các gi i pháp th c hi n chi n lư c) và xác nh các bi n pháp t ch c th c hi n (bư c i hay l trình th c hi n). 2. Ti p t c xây d ng và hoàn thi n quy ho ch t ng th phát tri n kinh t - xã h i nóí chung và quy ho ch phát tri n t ng ngành, t ng vùng a phương nói riêng. Quy ho ch là c th hóa chi n lư c phát tri n và bi n chi n lư c thành hiên th c, là cơ s xây d ng k ho ch phát tri n kinh t t nư c và k ho ch phát tri n t ng ngành và t ng vùng a phương. Quy ho ch có cơ s khoa h c s là căn c quan tr ng có k ho ch u tư xây d ng h th ng k t c u h t ng kinh t - xã h i ng b , k ho ch ào t o nhân l c phù h p chi n lư c phát tri n kinh t t nư c cũng như v i t ng ngành và t ng vùng lãnh th . Xây d ng và hoàn thi n quy ho ch ph i m b o khai thác t i ưu các ti m năng, l i th trong phát tri n kinh t t nư c, t ng ngành kinh t , t ng vùng a phương, phù h p v i nhu c u th trư ng trong nư c và th gi i. Xây d ng và hoàn thi n quy ho ch là v n ph c t p có liên quan nt t c các ngành, các c p. Nó không ch gi i quy t nh ng v n kinh t ơn thu n mà còn ph i g n v i gi i quy t các v n xã h i và b o v môi trư ng. Quy ho ch phát tri n kinh t - xã h i và quy ho ch phát tri n t ng ngành kinh t , t ng vùng a phương còn ph i g n v i quá trình h i nh p kinh t qu c t (s n xu t theo hư ng xu t kh u, thu hút u tư nư c ngoài…). Cùng v i quá trình xây