ĐƯỚC NHỌN
Rhizophora mucronata Poir. in Lam., 1804
Tên đồng danh: Rhizophora macrorhizza Griffith, 1836; R. latifolia Miq.,1861
R. mucronata Poiret var. typica A. Schimper,1891
Tên khác: Đưng, đước bộp, đước xanh
Họ: Đước – Rhizophoraceae
Hình thái
Cây gỗ lớn cao 20-30m, đường kính
60-70cm. Vỏ màu xám đen hay đỏ sẫm, có
đường nứt ngang đều đặn. Gốc có nhiều rễ
chống hình nơm và rễ nổi. Trên mặt rễ có
nhiều lỗ vỏ.
Đước nhọn - Rhizophora mucronata Poiret
Cành mang hoa và quả
Lá đơn mọc đối, dài 6-16cm, rộng 3-
8cm, dày, cứng, hình trái xoan hay thuôn
ngọn giáo, đầu có mũi nhọn. Gân giữa lớn
màu lục, gân bên không rõ; cuống lá thô
hơi dẹt, màu lục. Lá kèm hình tam giác.
Cụm hoa xim phân 2-3 nhánh, mỗi
nhánh có một tổng bao và mang 2-5 hoa.
Hoa màu vàng nhạt, lá đài 4 hình tam giác
hơi tròn; cánh hoa 4, màu vàng nhạt, mép
nguyên và có lông rậm, màu trắng, mặt
lưng có lông thưa, uốn cong vào ôm lấy
nhị. Nhị 8, chỉ nhị ngắn, bao phấn 3 khía,
bầu hình nón 2 ô, mỗi ô 2 noãn, vòi chẻ đôi.
Quả hình trứng, phía dưới phình rộng,
dài 6-7cm, màu lục hay màu xám, có đài
tồn tại và rủ xuống. Trụ mầm dài 35-90cm
(có khi dài trên 1m), rộng 1,8-2,5cm, hình
trụ, phía dưới hơi phình to, một hạt.
Các thông tin khác về thực vật
Hai loài đước nhọn và đước đôi (R. apiculata) rất dễ nhầm lẫn nhau trong thiên nhiên; vì
nhiều khi chúng cùng mọc trong một đám rừng ngập mặn và nhìn chung có cùng khu phân bố.
Cần phân biệt là: đước đôi có vỏ màu xám và nhẵn, với các vết nứt ngang; cụm hoa của đước
đôi ngắn hơn, chia nhánh 1 lần và luôn luôn có 2 hoa; trụ mầm ngắn hơn 30cm và nhẵn. Còn
đước nhọn có vỏ màu xám đen hay đỏ sẫm, cụm hoa chia 2-3 nhánh, mỗi nhánh 2-5 hoa, trụ
mầm dài trên 35cm, có khi đến 1m.
Phân bố
Việt Nam:
Cây mọc trong rừng ngập mặn ven biển, từ Quảng Ninh,
Nghệ An, Hà Tĩnh trở vào. Tập trung nhất ở các rừng ngập
mặn thuộc các tỉnh ven biển vùng Đông và Tây Nam Bộ, từ
Thp. Hồ Chí Minh đến Cà Mau.
Thế giới:
Đước nhọn là loài cây của vùng cựu nhiệt đới, từ Đông
Phi, qua Madagascar, các đảo của Ấn Độ Dương, vùng Nam
và Đông Nam châu Á, Indonesia và Philippin, đến phần Đông
Bắc châu Úc và các đảo Nam Thái Bình Dương. Năm 1922,
Đước nhọn được nhập vảo đảo Hawai và đã trở thành loài cây
tự nhiên ở đó.
Đặc điểm sinh học
Cây mọc trên các bãi bồi ven biển, giàu mùn, chịu ảnh
hưởng thường xuyên của nước thuỷ triều hay trên các bãi bồi
đang ổn định, bùn đã lắng đọng nhiều. Đước nhọn và đước
đôi thường là những loài cây tiên phong của rừng ngập mặn;
chúng xuất hiện sau khi các loài cây mắm đã cố định được
bùn ở các cửa sông hoặc ven các kênh rạch gần cửa sông. Ở
đây thường hình thành các quần xã đước nhọn - đước đôi và đước nhọn - vẹt…
Phân bố của đước nhọn
ở Việt Nam
Cũng như các loài cây của rừng ngập mặn khác, đước đôi có “hiện tượng sinh con”, tức là
“quả” nảy mầm ngay khi còn ở trên cây mẹ, tạo ra cây con nối liền với quả gọi là trụ mầm. Trụ
mầm màu lục có nhiều lỗ vỏ, khi già xuất hiện một vòng cổ giữa quả và trụ mầm. Khi trụ mầm
chuyển sang màu khác là lúc trụ mầm đã chín, sắp rời cây mẹ trở thành cây non. Cây non khi
rơi đâm thẳng xuống bùn và bắt đầu phát triển mạnh. Một số cây non, không cắm vào bùn sẽ bị
sóng biển mang đi nơi khác hoặc đưa lên bờ cát nhưng chúng vẫn giữ được sức sống trong vài
tháng, và nếu gặp được điều kiện môi trường thích hợp vẫn có thể ra rễ và mọc thành cây lớn.
Rễ chính của cây con thường bị hỏng, các rễ bên sẽ mọc ra để thay thế.
Để trụ vững trên nền đất bùn nhão, thường xuyên bị ảnh hưởng của nước triều và sóng
biển, đước nhọn có hệ thống rễ đặc biệt phát triển gọi là rễ chân nơm cắm sâu vào đất. Cây
sinh trưởng mạnh trong mùa mưa ẩm; sau khoảng 2 năm từ khi trồng, cây đã có hoa và quả
lứa đầu.
Hoa tháng 5-6; quả tháng 10-11; trụ mầm già vào tháng 11 đến tháng 2 năm sau.
Công dụng
Vỏ của đước nhọn và đước đôi là nguồn tanin rất quan trọng, dùng để thuộc da, nhuộm
lưới đánh cá hoặc làm săn dây thừng khi đi biển. Lượng tanin trong vỏ của đước nhọn thay đổi
tuỳ thuộc vào nơi mọc. Ở Ấn Độ hàm lượng tanin đạt 25-35%, Tanzania 36,5%, Malaysia 30-
40%, Philippin 27,6% và Borneo 20%.
Các tài liệu phân tích cao đặc vỏ thân và gỗ đước nhọn cho thấy, lượng tanin chứa trong
đó theo thứ tự là 60- 65% và 55- 62%, chất không tanin 34,5-39% và 37,7- 44,7%.
Quả đước ăn được. Lá và quả xanh có lượng tanin theo lần lượt là 9,1-12,0% và 4,2%.
Chồi non của đước nhọn có thể dùng để ăn như rau.
Hoa là nguồn mật cho ong.
Gỗ màu đỏ sẫm, nặng, cứng, dùng trong xây dựng, chống lò và đóng đồ đạc thông
thường. Than hầm từ gỗ có nhiệt lương rất cao.
Rễ, vỏ, thân và lá của đước nhọn được dùng làm thuốc. Vỏ thân có tác dụng gây se xoắn
mạnh, được dùng trong dân gian để chữa tiêu chẩy, vết thương chảy máu, phụ nữ băng huyết,
đái ra máu.
Kỹ thuật nhân giống, gây trồng
Kỹ thuật gieo trồng đước nhọn và đước đôi gần giống nhau. Một kilogram có khoảng 12
quả đước nhọn với trụ mầm.
Nên trồng đước nhọn xen với mắm trắng hoặc bần trắng ở đất ngập triều trung bình, ven
sông nước lợ. Trồng trực tiếp bằng cách cắm thẳng trụ mầm xuống bùn, nơi ngập triều trung
bình. Mật độ 4.000-7.000cây/ha. Mùa trồng từ tháng 4 đến 7.
Ở Indonesia, Thái Lan và Bangladesh, người ta thường ươm trụ mầm trong túi bầu. Sau
10 tháng cây cao 1-1,25m, đem trồng thì tỷ lệ sống đạt 95-100%. Tuy nhiên do kinh phí làm
vườn ươm rất tốn kém, nên hình thức này chỉ áp dụng ở những vùng mà cây non dễ bị cua
còng, hà…phá hại
Khai thác, chế biến và bảo quản
Cây mọc chậm. Khoảng 35-40 tuổi mới đạt chiều cao 20-25m và đường kính 20cm. Chu kỳ
kinh doanh lấy gỗ là 40 năm. Để lấy tanin, cần bóc vỏ bằng dao hay rìu từ các cây đã chặt
xuống; phần còn lại dùng để lấy gỗ hoặc đốt than. Năng suất tanin ở đước nhọn thường lớn
hơn ở đước đôi. Nó chiếm khoảng 23-27% thể tích và 18-20% trọng lượng.
Vỏ tách ra từ cây đước nhọn không được phơi khô, vì nếu phơi khô sẽ làm cho vỏ kém giá
trị. Nếu vỏ chưa được dùng để chiết xuất tanin ngay, cần bó lại để chỗ thông thoáng và tưới
nước thường xuyên.
Hàm lượng tanin trong vỏ biến thiên rất lớn. Trong điều kiện để khô ngoài không khí, hàm
lượng tanin trong vỏ thường từ 8-40%; Ngoài ra, trong vỏ còn chứa một lượng pentojan và
furfurol khá cao. Tanin từ đước nhọn sẽ cho màu đen hay nâu sẫm.
Tanin của đước nhọn chủ yếu được sử dụng với mức độ nhỏ ở từng địa phương; không
trở thành hàng hoá lớn tiêu dùng trong nước hoặc xuất khẩu.
Giá trị kinh tế, khoa học và bảo tồn
Đước nhọn là loài cây LSNG đa tác dụng. Cần chú ý đến giá trị lớn nhất của cây là phòng
hộ như chắn sóng, chắn gió bão, để bảo vệ bờ biên, bờ kênh khỏi sụt lở ở ven biển. Cần bảo
vệ và trồng mới các rừng đước ở những vùng ven biển. Cũng nên chú ý tận dụng các sản
phẩm khác của loài cây này.
Tài liệu tham khảo
1. Đỗ Tất Lợi (1995). Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam, NXB Khoa học kỹ thuật; 2. Đỗ Huy Bích và cộng sự
(2003). Đước. Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam. Tập I: 831-832. Nxb Khoa học và Kỹ thuật – Hà Nội; 3.
Phạm Hoàng Hộ, Cây cỏ Việt Nam, T.I: 942. Nxb Trẻ Thành phố Hồ Chí Minh; 4. Phan Nguyên Hồng (chủ biên) (1997).
Vai trò của rừng ngập mặn Việt Nam. Kỹ thuật trồng và chăm sóc: 149-150. Nxb Nông Nghiệp - Hà Nội; 5. Viện Điều
Tra Qui Hoạch rừng (1982). Đưng. Cây gỗ kinh tế. Tập V: 636. Nxb Nông Nghiệp - Thành phố Hồ Chí Minh; 6. Crevost
Ch. Et Petelot A (1941). Catalogue des produits de L’Indochine - Tannins et Tinctoriaux. Tome VI, Classe 21.
Gouvernement général de l’Indochine, 124 pp. - Hanoi; 7. Lemmens R.H.M.J. and Wulijarni- Soetjipto N. (Editors)
(1991). Dye and tannin - producing plants. Plant Resources of South - East Asia. No3: 110-112. Pudoc Wageningen.
Netherlands.
