ÐÁP ỨNG MIỄN DỊCH CHỐNG
NHIỄM TRÙNG
(Kỳ 5)
Ðáp ứng miễn dịch trong nhiễm các đơn bào
Các đơn bào gây ra nhiều bệnh nguy hiểm cho người như bệnh do amip,
bệnh Chaga, bệnh ngủ Châu Phi, sốt rét, bệnh do leishmania, bệnh do toxoplasma.
Sự phát triển của đáp ứng miễn dịch và hiệu quả của chúng phụ thuộc một phần
vào nơi cư trú của ký sinh trùng trong cơ thể túc chủ. Nhiều loại đơn bào có giai
đoạn lưu hành trong dòng máu, trong giai đoạn này thì kháng thể là có hiệu quả
với chúng nhất. Nhiều loại đơn bào có khả năng sống bên trong tế bào thì chỉ có
đáp ứng miễn dịch qua trung gian tế bào mới có hiệu qủa đối với chúng.
Ðáp ứng của túc chủ với Plasmodium
Trong những vùng dịch tễ sốt rét đáp ứng miễn dịch với ký sinh trùng sốt
rét thường yếu. Những trẻ dưới 14 tuổi thường có đáp ứng miễn dịch thấp và hay
bị bệnh nhất. Trong một số vùng tỷ lệ tử vong ở trẻ em do sốt rét lên tới 50% và
hàng năm trên thế giới có tới 1 triệu trẻ chết vì sốt rét. Ðáp ứng miễn dịch thấp với
ký sinh trùng sốt rét được thể hiện bằng nồng độ kháng thể thấp đối với giai đoạn
thoa trùng. Chỉ có 22% số trẻ sống trong vùng dịch tễ sốt rét có kháng thể kháng
thoa trùng, trong khi đó 84% người lớn có kháng thể này. Mặc dù vậy ở người lớn
mức độ miễn dịch cũng thấp, tuy nhiên phần lớn người sống trong vùng dịch tễ đã
bị nhiễm ít ký sinh trùng trong một thời gian dài. Có nhiều yếu tố làm cho đáp ứng
miễn dịch chống Plasmodium thấp. Những thay đổi từ thoa trùng thành thành thể
phân liệt và giao bào đã làm cho ký sinh trùng thay đổi kháng nguyên bề mặt của
chúng. Các giai đoạn sống bên trong tế bào gan và hồng cầu làm giảm mức độ đáp
ứng miễn dịch và làm cho chúng có thể nhân lên do tránh được sự tấn công của hệ
thống miễn dịch. Hơn thế nữa, thoa trùng tuần hoàn trong máu chỉ 30 phút trước
khi chui vào tế bào gan vì vậy sự hoạt hóa miễn dịch khó có thể xuất hiện trong
một thời gian ngắn như vậy. Người ta còn phát hiện thấy thoa trùng của
Plasmodium được bao phủ bởi 1 protein có trọng lượng phân tử 45 kDa được gọi
là kháng nguyên bao quanh thoa trùng (circumsporozoit antigen - CS) cho nên
ngay cả khi kháng thể chống thoa trùng xuất hiện thì Plasmodium vẫn thoát khỏi
đáp ứng này bằng cách bong các kháng nguyên CS che phủ trên bề mặt.
Vaccine chống sốt rét
Một điều rõ ràng là vaccine chống sốt rét muốn có hiệu quả thì cần phải
kích thích tối đa các cơ chế đề kháng miễn dịch bảo vệ. Nhưng tiếc thay chúng ta
còn biết rất ít về vai trò của đáp ứng miễn dịch thể dịch cũng như đáp ứng miễn
dịch qua trung gian tế bào trong việc bảo vệ cơ thể chống lại bệnh sốt rét. Phần lớn
những tiếp cận về vaccine chống sốt rét tập trung vào giai đoạn thoa trùng. Người
ta đã chế thử một vaccine thử nghiệm gồm các thoa trùng Plasmodium giảm độc
lực bằng chiếu tia X. Vaccine này đã được thử cho chuột nhắt, khỉ, người tình
nguyện và thấy rằng có cả đáp ứng miễn dịch thể dịch lẫn đáp ứng miễn dịch qua
trung gian tế bào chống lại thoa trùng. Các chuột nhắt được miễn dịch sẽ được bảo
vệ khi thử thách lại với nhiễm Plasmodium của chuột. Kết quả không như mong
đợi, vaccine thoa trùng chiếy tia X không phải là một cách tiếp cận cho việc miễn
dịch hàng triệu người sống trong vùng dịch tễ, vì người ta dự tính rằng cần phải có
một cơ sở rất lớn nuôi muỗi mới có đủ thoa trùng để sản xuất vaccine cho một
làng nhỏ trong vùng dịch tễ.
Một cách tiếp cận vaccine khác đó là nhận diện các epitope trong các giai
đoạn khác nhau của Plasmodium đặc hiệu miễn dịch cho các tế bào T và B. Khi đã
nhận diện được các epitope này thì có thể tạo ra được các vaccine peptit tổng hợp
chứa các epitope này hoặc có thể tạo ra các kháng thể đơn clone đặc hiệu với các
epitope này. Bằng cách này người ta đã phát hiện được kháng nguyên đích trong
vaccine thoa trùng chiếu tia X đó chính là kháng nguyên CS. Kháng nguyên CS
của P. falciparum chứa 412 acid amin có vùng trung tâm gồm khoảng 40 đoạn lặp
lại với thứ tự các acid amin là Asn-Ala-Asn-Pro (hình 5).
Ðoạn lặp lại này cấu tạo thành epitope dành cho tế bào B. Ngoài ra các
kháng thể đơn clone đặc hiệu với những đoạn lặp lại này trên kháng nguyên CS có
tác dụng bảo vệ chuột nhắt chống lại Plasmodium sống khi gây nhiễm.
Ðiều này gợi ý rằng các vaccine peptit tổng hợp dựa trên đoạn lặp lại này
có thể sinh ra các kháng thể bảo vệ. Ðể đưa ra loại vaccine peptit tổng hợp cần
phải xác định số lượng các đoạn lặp lại hoạt động như epitope đặc hiệu cho tế bào
B.
Những thực nghiệm với những peptit tổng hợp gồm từ 1 - 5 đoạn lặp lại đã
cho thấy peptit gồm 3 đoạn lặp lại là một epitope hoàn chỉnh, epitope này có thể
phong bế hoàn toàn việc gắn của kháng thể vào thoa trùng.
Trong một thử nghiệm, người ta đã gắn peptit tổng hợp gồm 3 đoạn lặp lại
với giải độc tố uốn ván và dùng tá chất là alum rồi tiêm bắp cho 35 người đàn ông
khỏe mạnh tình nguyện (với liều 160(g) thì thấy 71% trong số này đã sinh ra
kháng thể kháng lại vaccine. 3 trong số người tình nguyện có nồng độ kháng thể
cao và 4 người tình nguyện khác không dùng vaccine đã được thử thách bằng cách
cho muỗi anophel nhiễm P. falciparum đốt.
Kết quả cho thấy cả 4 trường hợp sau đều xuất hiện thể phân liệt
(merozoit) trung bình sau 8,5 ngày, ngược lại 3 trường hợp trước thì có 1 người
không thấy xuất hiện thể phân liệt hay bất cứ triệu chứng nào của sốt rét và 2
người còn lại có xuất hiện thể phân liệt nhưng mãi đến ngày thứ 11 mới xuất hiện,
như vậy là muộn hơn so với nhóm chứng. Các nghiên cứu khác cũng cho kết quả
tương tự. Các kết quả nghiên cứu mặc dù là có hứa hẹn như vậy nhưng cũng mới
chỉ là bước đầu.
