Đề tài nghiên cứu khoa học: Làng nghề truyền thống Gốm, sứ tại Bát Tràng huyện Gia Lâm, thành phố Hà Nội

TRƯỜNG ĐẠI HỌC NỘI VỤ HÀ NỘI

KHOA QUẢN LÝ XÃ HỘI

: Đinh Thị Quỳnh Mai : 2005VTTA

BÁO CÁO TỔNG HỢP ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU KHOA HỌC CỦA NGƢỜI HỌC LÀNG NGHỀ TRUYỀN THỐNG GỐM SỨ BÁT TRÀNG, HUYỆN GIA LÂM, THÀNH PHỐ HÀ NỘI Mã số đề tài: ĐTSV.2022.54 Chủ nhiệm đề tài Lớp Cán bộ hƣớng dẫn : TS. Trần Thị Diệu Thúy

Hà Nội, tháng 4 năm 2022

TRƯỜNG ĐẠI HỌC NỘI VỤ HÀ NỘI

KHOA QUẢN LÝ XÃ HỘI

: Đinh Thị Quỳnh Mai

Trần Trà My : 2005VTTA

BÁO CÁO TỔNG HỢP ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU KHOA HỌC CỦA NGƢỜI HỌC LÀNG NGHỀ TRUYỀN THỐNG GỐM SỨ BÁT TRÀNG, HUYỆN GIA LÂM, THÀNH PHỐ HÀ NỘI Mã số đề tài: ĐTSV.2022.54 Chủ nhiệm đề tài Thành viên tham gia : Nguyễn Thị Nhƣ Quỳnh Lớp

Hà Nội, tháng 4 năm 2022

LỜI CAM ĐOAN

Nhóm nghiên cứu của chúng tôi xin được cam đoan đây chính là công

trình nghiên cứu khoa học của riêng nhóm. Mọi số liệu, thông tin sử dụng đều có

nguồn gốc rõ ràng, các kết quả được sử dụng đều do nhóm khảo sát thực tế tại

Làng Gốm Bát Tràng, huyện Gia Lâm, thành phố Hà Nội. Các nội dung nghiên

cứu, kết quả trong đề tài này là trung thực được tìm hiểu và thực hiện tại Làng

gốm Bát Tràng. Ngoài ra những khái niệm của các tác giả trong bài nghiên cứu

khoa học đều đã có trích dẫn cụ thể rõ ràng.

DANH MỤC CỤM TỪ VIẾT TẮT

STT

Từ viết tắt

Giải nghĩa

01 PTBV

Phát triển bền vững

02 KH&ĐT

Kế hoạch và đào tạo

03 UBND

Uỷ ban nhân dân

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN

DANH MỤC CỤM TỪ VIẾT TẮT

PHẦN MỞ ĐẦU .............................................................................................. 1

1. Lí do chọn đề tài .................................................................................... 1

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ................................................................... 2

3. Mục tiêu nghiên cứu ............................................................................. 4

4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ....................................................... 5

5. Phƣơng pháp nghiên cứu ..................................................................... 5

6. Bố cục của đề tài .................................................................................... 6

Chƣơng 1: CƠ SỞ KHOA HỌC VỀ KHAI THÁC VÀ PHÁT TRIỂN

BỀN VỮNG LÀNG TRUYỀN THỐNG VÀ KHÁI QUÁT VỀ LÀNG

GỐM SỨ BÁT TRÀNG, HUYỆN GIA LÂM, THÀNH PHỐ HÀ NỘI. ... 7

1.1. Cơ sở lý luận ....................................................................................... 7

1.1.1. Các khái niệm cơ bản ...................................................................... 7

1.1.2. Tiêu chí phát triển làng nghề bền vững.......................................... 9

1.1.3. Vai trò của việc khai thác và phát triển bền vững làng nghề

truyền thống ............................................................................................. 10

1.2. Cơ sở pháp lý .................................................................................... 15

1.3. Khái quát về làng nghề gốm sứ Bát tràng ..................................... 16

1.3.1. Vị trí địa lý ...................................................................................... 16

1.3.2. Lịch sử hình thành và phát triển .................................................. 17

TIỂU KẾT CHƢƠNG 1 ......................................................................... 19

Chƣơng 2: THỰC TRẠNG KHAI THÁC VÀ PHÁT TRIỂN BỀN

VỮNG LÀNG NGHỀ TRUYỀN THỐNG GỐM SỨ BÁT TRÀNG, ...... 20

HUYỆN GIA LÂM, THÀNH PHỐ HÀ NỘI. ............................................ 20

2.1. Khái quát về sản phẩm gốm sứ Bát Tràng .................................... 20

2.2. Các giá trị làng nghề truyền thống gốm sứ Bát Tràng, huyện Gia

Lâm, Thành Phố Hà Nội ........................................................................ 22

2.2.1. Giá trị lịch sử .................................................................................. 22

2.2.2. Giá trị sáng tạo nghệ thuật ............................................................ 23

2.2.3. Giá trị thẩm mỹ .............................................................................. 24

2.2.4. Giá trị kinh tế ................................................................................. 25

2.3. Các giá trị văn hóa làng nghề truyền thống gốm sứ Bát Tràng .. 26

2.3.1. Phong tục, tập quán, lễ hội gắn với làng nghề ............................. 26

2.3.2. Tri thức và kinh nghiệm trong sản xuất của làng nghề .............. 27

2.3.3. Văn hóa tổ chức sản xuất của làng nghề ..................................... 29

2.4. Thực trạng khai thác phát triển bền vững làng nghề truyền thống

gốm sứ Bát Tràng, huyện Gia Lâm, Hà Nội......................................... 30

2.4.1. Chính sách phát triển làng nghề bền vững Gốm sứ Bát tràng ... 30

2.4.2. Nguồn nhân lực, cơ sở hạ tầng và môi trường phát triển

làng nghề ................................................................................................. 36

2.4.3. Thực trạng khai thác phát triển du lịch làng nghề Gốm sứ

Bát Tràng ................................................................................................ 37

2.4.4. Áp dụng thành tựu khoa học công nghệ vào hoạt động phát

triển nghề ................................................................................................. 41

2.4.5. Công tác tuyên truyền, quảng cáo, xúc tiến, phát triển làng nghề ... 42

2.4.6. Sản xuất và tiêu thụ sản phẩm làng nghề Gốm sứ Bát Tràng .... 43

2.4.7. Công tác thanh tra, kiểm tra, xử lý vi phạm tại làng nghề. ......... 43

2.4.8. Công tác nghiên cứu định hướng phát triển sản phẩm ............... 44

2.5. Đánh giá công tác khai thác và phát triển bền vững làng nghề Bát

tràng ......................................................................................................... 45

2.5.1. Những thành tựu ........................................................................... 45

2.5.2. Những tồn tại hạn chế ................................................................... 45

2.5.3. Nguyên nhân .................................................................................. 46

Tiểu kết chƣơng 2 .................................................................................... 47

Chƣơng 3: GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ CÔNG TÁC KHAI

THÁC VÀ PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG LÀNG NHỀ TRUYỀN THỐNG

GỐM SỨ BÁT TRÀNG, HUYỆN GIA LÂM, THÀNH PHỐ HÀ NỘI. . 48

3.1. Giải pháp nâng cao, phát triển bền vững hoạt động làng nghề

truyền thống Gốm sứ Bát Tràng, huyện Gia Lâm, thành phố Hà Nội. 48

3.1.1. Giải pháp xây dựng cơ sở hạ tầng ................................................ 48

3.1.2. Giải pháp đào tạo nguồn nhân lực ............................................... 49

3.1.3. Giải pháp quảng cáo xây dựng thương hiệu gốm Bát Tràng nhằm

phát triển kinh tế ...................................................................................... 50

3.1.4. Các chính sách khuyến khích phát triển bền vững trong hoạt

động tại làng gốm Bát Tràng................................................................... 51

3.2. Những giải pháp nhằm hạn chế những tác động tiêu cực trong

hoạt động làng nghề gốm sứ Bát Tràng. ............................................... 53

3.2.1. Giải pháp về bảo vệ môi trường .................................................... 53

3.2.2. Giải pháp về an ninh trật tự .......................................................... 53

Tiểu kết chƣơng 3 .................................................................................... 54

PHẦN KẾT LUẬN ........................................................................................ 55

TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 57

PHỤ LỤC ....................................................................................................... 59

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

Ngay giữa lòng Hà Nội, Gia Lâm - làng nghề gốm Bát Tràng có bề dày

lịch sử lâu đời, gắn liền với mảnh đất nơi đây. Ai nhắc đến Gia Lâm cũng nghĩ

ngay đến những sản phẩm gốm mỹ nghệ xuất xứ từ làng Bát Tràng nổi tiếng.

Theo lịch sử ghi chép, làng gốm nơi đây tồn tại hơn trăm thế kỉ cùng những

thành tựu đầy ngưỡng mộ, nó như cái nền móng để làng gốm tồn tại và phát triển

mạnh cho đến thời điểm hiện tại. Làng nghề thủ công nào cũng phản ánh cuộc

sống của con người trong làng, gắn liền với những nếp sống văn hóa của họ.

Làng gốm Bát Tràng không ai biết được sinh ra khi nào, họ chỉ biết khi họ lớn

lên thì làng gốm đã gắn liền với cuộc sống hàng ngày của họ. Làng gốm như một

biểu tượng cho người dân trong làng, vừa mang lại nguồn kinh tế ổn định cho

cuộc sống người dân vừa là niềm tự hào của mỗi người con của làng. Từng sản

phẩm gốm đều mang trong mình tâm huyết, là sự sáng tạo, đúc kết tinh hoa trong

quá trình tích lũy kinh nghiệm lâu đời. Không chỉ thể, những sản phẩm gốm còn

đòi hỏi sự tài hoa, khéo léo của đôi tay nghệ nhân, phải có kỹ thuật chính xác

mới có thể tạo ra những sản phẩm có giá trị cao. Hơn cả thế, nó không đơn thuần

chỉ là làm gốm, mà đó là quá trình “thổi hồn” vào trong từng đứa con tinh thần

của họ, khiến cho sản phẩm sau khi hoàn thành luôn mang một nét riêng, nét đặc

biệt của nó. Các sản phẩm gốm Bát Tràng còn phản ánh được tâm hồn của người

nghệ nhân làm ra nó, phản ánh những câu chuyện đầy ý nghĩa cùng những nét

đẹp văn hóa đặc trưng của làng gốm. Có lẽ vì thế mà làng gốm Bát Tràng lại nổi

tiếng và phát triển cho đến bây giờ, thu hút được nhiều khách du lịch đến tham

quan từ trong nước đến ngoài nước. Nhưng trong thời điểm công nghiệp hóa,

hiện đại hóa, liệu làng gốm thủ công Bát Tràng nói riêng và các làng nghề truyền

thống nói chung có còn được ưa chuộng và phát triển như ngày xưa? Và làm

cách nào để có thể giữ gìn, phát triển những nét đẹp giá trị thủ công truyền thống

đấy, giúp cho làng nghề không bị mai một theo thời gian, ngày càng phát triển

rộng để quảng bá cho nền văn hóa Việt Nam. Đó chính là lí do mà chúng tôi

chọn đề tài: “Làng nghề truyền thống Gốm, sứ tại Bát Tràng huyện Gia Lâm,

1

thành phố Hà Nội” để khảo sát trực tiếp và nghiên cứu.

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề

Về công tác khai thác và phát triển bền vững đã có nhiều công trình

nghiên cứu trong làng nghề.

Từ trước đến nay, việc nghiên cứu về làng nghề gốm Bát Tràng đã thu hút

các nhà nghiên cứu trong và ngoài nước. Nó thể hiện rõ giá trị và tầm quan trọng

của làng nghề đối với nền văn hóa và kinh tế - xã hội đối với đất nước Việt Nam.

Không khó để có thể tìm kiếm được thông tin của làng gốm Bát Tràng trên các

phương tiện truyền thông, internet, báo đài,… Nhưng hầu hết các đề tài đều thể

hiện sự phát triển của làng nghề, đi sâu nghiên cứu quy trình sản xuất gốm sứ

hay hoạt động du lịch tại làng nghề Bát Tràng.

Các công trình nghiên cứu, tạp chí sách báo liên quan đến làng gốm Bát

Tràng như: “Gốm Bát Tràng thế kỷ XIV-XIX”, đây là cuốn sách do Trung tâm

Hợp tác Nghiên cứu Việt Nam kết hợp cùng với Bảo Tàng lịch sử Việt Nam, Hà

Nội cùng hợp tác biên soạn và xuất bản, tác giả chính là: GS. Phan Huy Lê,

Nguyễn Đình Chiến và Nguyễn Quang Ngọc, nhà xuất bản Thế giới, Hà Nội [4,

tr246]. Nội dung chính của cuốn sách này có 2 phần giới thiệu về trung tâm sản

xuất gốm Bát Tràng của Việt Nam thế kỉ XIV-XIX. Phần đầu tiên gồm 3 bài

viết: Lịch sử hình thành và phát triển của làng gốm Bát Tràng; Quy trình sản

xuất đồ gốm Bát Tràng; Đặc điểm đồ gốm men Bát Tràng. Tiếp theo là phần 2

gồm 83 trang ảnh màu đen trắng, trưng bày những hoa văn họa tiết tiêu biểu của

gốm Bát Tràng, 28 trang bản vẽ hoa văn cùng 4 trang chụp bản dập hoa văn trên

giấy. Không chỉ vậy, sách còn có Bản đồ xã Bát Tràng và phụ lục bài viết Bát

Tràng buôn bán gốm ở quần đảo Đông Nam Á của Kerry Nguyen Long.

Tiếp theo phải kể đến cuốn sách do tác giả Sylvie Fanchette và Nicholas

Stedman thực hiện tự năm 2003 “Khám phá các làng nghề ở Việt Nam”. Đây là

1 cuốn cẩm nang với đầy đủ thông tin của các làng nghề Việt Nam. Tác phẩm

xuất bản với 3 thứ tiếng Anh, Pháp, Việt thu hút rất nhiều các độc giả.

Bài luận án “Nghệ thuật tạo hình và trang trí gốm Bát Tràng

ngày nay” (2010) của tác giả Nguyễn Mỹ Thanh đã giới thiệu tổng quan về nghề

2

gốm Bát Tràng. Trình bày một cách hệ thống, phân tích nghệ thuật tạo hình và

bố trí sản phẩm gốm Bát Tràng hiện nay, đúc kết được các nguyên nhân dẫn đến

biến đổi và đề xuất một số kiến nghị để gốm Bát Tràng phát triển bền vững. Bài

nghiên cứu này đi sâu vào nghiên cứu tạo hình và cách trang trí của gốm Bát

Tràng. [7, tr24].

Công trình nghiên cứu "Gốm cổ Việt Nam trong 1.000 năm đầu tiên của

thời đại chúng ta" đã được Hội hữu nghị Pháp-Việt (AAFV) trao Giải thưởng lớn

"Tài năng trẻ" tại buổi lễ tổ chức ngày 23/1 ở Paris. Đây là đề tài luận án tiến sĩ

chuyên ngành khảo cổ học do nghiên cứu sinh trường Đại học Paris - Sorbonne

Béatrice Wisniewski thực hiện. Lễ trao giải ở Paris đã đánh giá cao chất lượng

công trình nghiên cứu về gốm cổ Việt Nam, cho rằng công trình đã góp phần

nâng cao hiểu biết về Việt Nam đồng thời quảng bá ra thế giới về sự phát triển

của văn hóa Việt Nam qua các thời kỳ.

Không chỉ vậy, còn có các bài viết được đăng trên các tạp chí, báo hay các

buổi hội thảo, họp báo trong và ngoài nước như: bài viết về “Làng gốm cổ truyền

Bát Tràng” của tác giả Cao Khương năm 2005 đăng trên Tạp chí thương mại số

43. “Gốm cổ Việt Nam” trong tập san nghiên cứu năm 2002 trang 274. Và còn

vô cùng nhiều các công trình nghiên cứu, tạp chí viết về đề tài gốm Bát Tràng

này.

Phó Tổng Giám đốc Tập đoàn 1102 Nguyễn Văn Lực nhận đình rằng “Ở

đây, khi xây dựng, quảng bá thương hiệu gốm sứ Bát Tràng, chúng tôi quan

niệm sản phẩm vừa là mục tiêu, vừa là giải pháp tạo nên giá trị thương hiệu.

Trong đó, sản phẩm phải do các nghệ nhân trực tiếp chế tác bằng phương pháp

thủ công truyền thống, là một biểu tượng cho giá trị văn hóa, tinh thần Việt và

được thực hiện theo đơn đặt hàng với số lượng hạn chế. Toàn bộ quá trình sản

xuất được minh bạch hóa qua việc cấp chứng nhận tiểu sử cho từng sản phẩm và

không để xuất hiện các phiên bản”.

Như đã thấy, nghề gốm có lịch sử hình thành và phát triển lâu đời đóng

vai trò lớn trong đời sống xã hội và lịch sử của dân tộc, vì vậy những tác phẩm

gốm đều có những cuốn sách báo viết về nghệ thuật gốm Việt Nam. Các cuốn

3

sách đều nêu được lên định hướng phát triển làng nghề gốm Bát Tràng nhưng

chưa thực sự đi sâu vào vấn đề bền vững, chỉ cho người đọc thấy được cái nhìn

chung và khái quát về làng gốm Bát Tràng. Có thể nói đó là những cuốn sách và

bài viết hay, những công trình tiêu biểu đã lấy gốm Bát Tràng làm đối tượng

nghiên cứu chính. Nhưng hầu hết các cuốn sách đều được xuất bản cách đây

nhiều năm tính đến thời điểm hiện tại, do đó chúng ta chỉ thấy được lịch sử hình

thành, phát triển cũng như những đặc điểm của gốm xưa mà không thấy được

những nét mới, nét tiến bộ và sáng tạo trong Bát Tràng ngày nay, những định

hướng phát triển trong thời kì đất nước đi lên, hội nhập quốc tế mạnh mẽ. Vì thế,

nhóm tôi xin mạnh dạn triển khai đề tài nghiên cứu: “Khai thác và phát triển bền

vững trong hoạt động làng nghề truyền thống Gốm sứ tại Bát Tràng huyện Gia

Lâm, thành phố Hà Nội”, mong muốn được làm rõ hơn những định hướng phát

triển bền vững của nghề gốm Bát Tràng trong thời kì hiện nay.

3. Mục tiêu nghiên cứu

3.1. Mục đích nghiên cứu

Khảo sát, mô tả, phân tích đánh giá thực hoạt động khai thác, phát triển

bền vững làng nghề truyền thống Gốm, sứ Bát Tràng huyện Gia Lâm, thành phố

Hà Nội”, từ đó, đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả công tác khai thác phát triển

bền vững làng nghề làng nghề gốm sứ Bát tràng, góp phần bảo tồn và phát huy

giá trị di sản văn hóa dân tộc nói chung và làng nghề truyền thống gốm sứ Bát

Tràng nói riêng.

3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu

Để thực hiện mục đích nghiên cứu trên, nhóm nghiên cứu tập trung vào

những nhiệm vụ chủ yếu sau

- Tìm hiểu cơ sở lý luận, cơ sở pháp lý, cơ sở thực tiễn về hoạt động phát

triển làng nghề truyền thống.

- Nhận diện các giá trị văn hóa làng nghề truyền thống gốm sứ Bát Tràng

- Khảo sát, phân tích, đánh giá thực trạng hoạt động bảo tồn và phát triển

bền vững làng nghề Gốm sứ Bát Tràng, Gia Lâm, Hà Nội

- Đề xuất giải pháp khai thác phát triển bền vững làng nghề gốm sứ Bát

4

Tràng, huyện Gia Lâm, Thành phố Hà Nội.

4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu

4.1. Đối tượng nghiên cứu: Khảo sát hoạt động khai thác và phát triển

bền vững làng nghề truyền thống gốm Bát Tràng, huyện Gia Lâm, thành phố

Hà Nội.

4.2. Phạm vi nghiên cứu:

- Phạm vi không gian: Làng nghề truyền thống gốm Bát Tràng, huyện Gia

Lâm, thành phố Hà Nội là không gian văn hóa nghiên cứu của đề tài.

- Phạm vi thời gian: Từ năm 2017-2021.

- Phạm vi nội dung: Nghiên cứu hoạt động khai thác và phát triển bền

vững làng nghề gốm sứ Bát Tràng, Gia Lâm, Hà Nội

5. Phƣơng pháp nghiên cứu

Nghiên cứu các biện pháp phát triển bền vững làng nghề Gốm Bát

Tràng tại Gia Lâm - Hà Nội, nhóm nghiên cứu sử dụng các phương pháp

nghiên cứu sau:

- Phương pháp phỏng vấn, điều tra, khảo sát: Đây là những phương pháp

nghiên cứu quan trọng nhóm sử dụng để thực hiện đề tài. Nhóm nghiên cứu đã

tiến hành điều tra, khảo sát kết hợp phỏng vấn, lấy ý kiến của các Nghệ nhân

làng nghề gốm và những người nghiên cứu chuyên môn về gốm tại làng nghề

Bát Tràng.

- Phương pháp thu thập và xử lý tài liệu: Để có thể thực hiện tốt được đề

tài nghiên cứu khoa học cần phải sử phương pháp quan trọng này. Những tài liệu

có thể thu thập được từ tạp chí, báo cáo thống kê của làng nghề qua các năm, từ

đấy nhóm nghiên cứu chọn lọc, nghiên cứu và xử lý thông tin, sau đó đưa ra

những kết luận nghiên cứu về đề tài.

- Phương pháp phân tích, tổng hợp và thống kê: Áp dụng để phân tích dựa

trên những tài liệu, thông tin thu thập được qua khảo sát thực tế tại làng Gốm Bát

Tràng. Vì lượng thông tin nhiều, đa dạng nội dung nên đòi hỏi sự phân tích tỉ mỉ,

tổng hợp để rút ra được những nhận định, giải pháp đối với công tác phát triển

bền vững tại Làng Gốm Bát Tràng.

5

6. Bố cục của đề tài

Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo, bố cục nội dung của đề

tài được chia làm 3 chương:

Chương 1: Cơ sở khoa học về khai thác và phát triển bền vững làng truyền

thống và khái quát về gốm sứ Bát Tràng, huyện Gia Lâm, thành phố Hà Nội.

Chương 2: Thực trạng khai thác và phát triển bền vững làng nghề truyền

thống gốm sứ Bát Tràng, huyện Gia Lâm, thành phố Hà Nội.

Chương 3: Giải pháp nâng cao hiệu quả công tác khai thác và phát triển

bền vững làng nhề truyền thống gốm sứ Bát Tràng, huyện Gia Lâm, thành phố

Hà Nội.

6

Chƣơng 1: CƠ SỞ KHOA HỌC VỀ KHAI THÁC VÀ PHÁT TRIỂN BỀN

VỮNG LÀNG TRUYỀN THỐNG VÀ KHÁI QUÁT VỀ LÀNG GỐM SỨ

BÁT TRÀNG, HUYỆN GIA LÂM, THÀNH PHỐ HÀ NỘI.

1.1. Cơ sở lý luận

1.1.1. Các khái niệm cơ bản

1.1.1.1. Khái niệm làng nghề và làng nghề truyền thống

*Khái niệm về làng nghề:

Theo giáo sư Trần Quốc Vượng: “Làng nghề là một làng tuy vẫn còn

trông trọt theo lối tiểu nông và chăn nuôi nhưng cũng có một số nghề phụ khác

như đan lát, gốm sứ, làm tương… song đã nổi trội một nghề cổ truyền, tinh xảo

với một tầng lớp thợ thủ công chuyên nghiệp hay bán chuyên nghiệp, có phường

(cơ cấu tổ chức), có ông trùm, ông cả… cùng một số thợ và phó nhỏ, đã chuyên

tâm, có quy trình công nghệ nhất định “sinh ư nghệ, tử ư nghệ”, “nhất nghệ tinh,

nhất thân vinh”, sống chủ yếu được bằng nghề đó và sản xuất ra những mặt hàng

thủ công, những mặt hàng này đã có tính mỹ nghệ, đã trở thành sản phẩm hàng

và có quan hệ tiếp thị với một thị trường là vùng rộng xung quanh và với thị

trường đô thị và tiến tới mở rộng ra cả nước để rồi có thể xuất khẩu ra cả nước

ngoài”. [8, tr256]

Trong cuốn “Làng nghề truyền thống Việt Nam”, làng nghề được Tiến sĩ

Phạm Côn Sơn định nghĩa là “Làng nghề là một đơn vị hành chính cổ xưa mà

cũng có nghĩa là nơi quần cư đông người, sinh hoạt có tổ chức, kỉ cương tập

quán riêng theo nghĩa rộng. Làng nghề không những là làng sống chuyên nghề

mà cũng hàm ý là những người cùng nghề sống hợp quần để phát triển công

ăn việc làm. Cơ sở vững chắc của các làng nghề là sự vừa làm ăn tập thể,

vừa phát triển kinh tế, vừa giữ gìn bản sắc dân tộc và các cá biệt của địa

phương”. [6, tr56]

Từ góc độ kinh tế, Tiến sĩ Dương Bá Phượng định nghĩa rằng: “Làng nghề

là làng ở nông thôn có một hoặc một số nghề thủ công tách hẳn ra khỏi thủ công

nghiệp và kinh doanh độc lập. Thu thập từ các làng nghề đó chiếm tỉ trọng cao

trong tổng giá trị toàn làng”. [5, tr13].

7

* Khái niệm làng nghề truyền thống:

Đối với người Việt Nam, khi nhắc đến “Làng nghề truyền thống” thì ta sẽ

hình dung được ngay đó là một làng quê và người dân sống ở đó ngoài làm nông

nghiệp thì còn làm và phát triển những nghề thủ công đặc trưng tại đó. Thông

qua những sản phẩm nghề nổi tiếng mà mọi người ở khắp nơi biết đến những

làng nghề truyền thống làm ra sản phẩm đó. Những cái tên làng nghề gắn liền

với sản phẩm ở làng như Gốm Bát Tràng đã trở nên vô cùng quen thuộc với mọi

người dân Việt Nam. Cho đến hiện tại, đã có rất nhiều định nghĩa và khái niệm

khác nhau về làng nghề truyền thống và có những tiêu chuẩn để đánh giá làng

nghề truyền thống.

Làng nghề truyền thống là trung tâm để sản xuất những mặt hàng truyền

thống mà người làm ra những sản phẩm đó chính là những nghệ nhân hay các hộ

gia đình làm nghề lâu năm. Tại làng nghề thì những sản phẩm được bán theo

kiểu phường hội, hệ thống doanh nghiệp vừa và nhỏ, bán lẻ, mọi người trong

làng đều co ý thức tuân theo các hương ước, chế độ đã hình thành từ xưa đến nay

tại làng. Làng nghề truyền thống thường được có đại đa số hoặc nhiều dân cư

làm nghề truyền thống, cha truyền con nối, sản phẩm của họ thường đẹp mắt,

tinh xảo, khéo léo và còn mang tính thực tế ứng dụng trong đời sống.

1.1.1.2. Khái niệm khai thác và khai thác làng nghề

Về khái niệm khai thác: Theo từ điển tiếng việt khai thác có ba nhóm

nghĩa. Ở đề tài này nhóm tác giả nghiên cứu sử dụng nhóm nghĩa thứ hai. Khai

thác được hiểu là hoạt động phát hiện và sử dụng những cái có ích còn ẩn dấu

chưa được vận dụng.

Về khái niệm khai thác và phát triển làng nghề: Từ khái niệm khai thác ở

trên, khái niệm khai thác làng nghề được nhóm tác giả hiểu là hoạt động phát

hiện và sử dụng những giá trị đặc trưng của làng nghề để phát triển kinh tế, văn

hóa xã hội nâng cao chất lượng sống của người dân làng nghề.

1.1.1.3. Khái niệm phát triển và phát triển bền vững

Những nguyên tắc này nhấn mạnh vào một cách nhìn lâu dài về xã hội

con người và việc con người sử dụng tài nguyên thiên nhiên của thế giới.

8

Trong bối cảnh như vậy, phát triển bền vững được khái niệm như sau: “Phát

triển nhằm thoả mãn nhu cầu của thế hệ ngày nay mà không làm hại đến khả

năng đáp ứng nhu cầu của các thế hệ tương lai” (Báo cáo Brunđtlan 1987)

[11]. Một định nghĩa khác về phát triển bền vững cũng được sử dụng thường

xuyên là: “Phát triển tạo ra dòng chảy liên tục các lợi ích về xã hội, kinh tế và

môi trường”.

Khái niệm phát triển bền vững: Phát triển bền vững được khái niệm là sự

cải thiện chất lượng cuộc sống của con người đang sinh sống trong khả năng

chịu đựng của các hệ sinh thái duy trì cuộc sống đó. Trên cơ sở đó, một nền kinh

tế bền vững là một nền kinh tế duy trì cơ sở tài nguyên thiên nhiên, tiếp tục phát

triển bằng cách nâng cao nhận thức, cải thiện tổ chức, hiệu năng kỹ thuật và

công bằng xã hội.

1.1.2. Tiêu chí phát triển làng nghề bền vững

1.1.2.1. Tiêu chí con người

Để có thể phát triển làng nghề nói chung và bất cứ vấn đề khác nói riêng

thì tiêu chí về con người là cốt lõi và quan trọng nhất. Các làng nghề đều cần có

nguồn nhân lực đủ tài giỏi để đáp ứng được chất lượng cũng như số lượng của

sản phẩm cần cung cấp cho nhu cầu sử dụng của con người.

1.1.2.2. Tiêu chí môi trường

Phát triển bền vững phải đi song song với bảo vệ môi trường. Các làng

nghề ở Việt Nam có kết cấu hạ tầng như cống, rãnh thoát nước chưa đảm bảo

nên khiến tình trạng ô nhiễm môi trường trở nên nặng nề hơn, ảnh hưởng trực

tiếp đến sự phát triển bền vững của làng nghề và người dân sống trong làng.

Theo Hiến pháp 2013 có ghi “Mọi người có quyền sống trong môi trường trong

lành và có nghĩa vụ bảo vệ môi trường”. Vì vậy việc bảo vệ môi trường nói

chung và bảo vệ môi trường tại những làng nghề truyền thống nói riêng là trách

nhiệm, công việc của toàn người dân. Mọi người đều phải tôn trọng nguồn tài

nguyên môi trường, có ý thức thì mới có thể phát triển bền vững song song với

bảo vệ môi trường sống. Và đáng buồn là tình trạng ô nhiễm làng nghề đáng báo

động, ảnh hưởng đến đời sống con người.

9

1.1.2.3. Tiêu chí kinh tế

Để phát triển bền vững thì tiêu chí kinh tế là tiêu chí cũng vô cùng quan

trọng, vì kinh tế chính là sự biểu hiện rõ rệt nhất cho việc làng nghề đó có phát

triển bền vững hay không. Kinh tế làng nghề không chỉ giúp người dân có thể

duy trì, tiếp bước truyền thống nghề từ đời cha ông mà còn góp phần vào để phát

triển xã hội, góp phần thay đổi diện mạo cho làng quê Việt Nam.

1.1.3. Vai trò của việc khai thác và phát triển bền vững làng nghề

truyền thống

1.1.3.1 Vai trò phát triển kinh tế - xã hội

Đối với sự nghiệp phát triển kinh tế - xã hội của đất nước, của các làng

nghề nói riêng và Việt Nam nói chung thì làng nghề đóng góp vai trò đặc biệt

quan trọng.

Làng nghề đã tồn tại, phát triển ở nước ta từ hàng nghìn năm nay, có vai

trò đặc biệt quan trọng đối với sự nghiệp phát triển kinh tế - xã hội của đất nước

ở các làng nghề nói riêng và của đất nước Việt Nam nói chung. Trong quá trình

hội nhập và phát triển, toàn cầu hóa, hiện đại hóa nông nghiệp, nông thôn, xây

dựng nông thôn mới thì đây chính là một bước ngoặt quan trọng, là cơ sở để đầu

tư khoa học, công nghệ phát triển làng nghề hiện đại.

Trong quá trình dựng nước và giữ nước, ông cha ta đã tốn nhiều công sức

để lao động, tìm tòi và sáng tạo mục đích nhằm xây dựng, phát triển các ngành

nghề phục vụ cho con người và nâng cao chất lượng đời sống. Và trong lịch sử

phát triển sản xuất, tùy thuộc vào từng yếu tố khác nhau như: đặc trưng riêng về

kỹ thuật, về nguyên liệu sản xuất, về đặc trưng của truyền thống tay nghề một số

nghề hay một số vùng nào đó đã dần trở nên hình thành và phát triển những làng

nghề với trình độ làng nghề đỉnh cao.

Làng nghề không ngừng phát triển đã làm cho quá trình chuyển dịch cơ

cấu kinh tế của huyện thay đổi theo hướng tích cực. Hệ thống kết cấu, cơ sở hạ

tầng không ngừng được hoàn thiện và nâng cao, các làng nghề đã đầu tư xây

dựng được nhiều cơ sở vật chất kỹ thuật hạ tầng phục vụ sản xuất và đời sống

nhờ có thu nhập cao. Các công trình chung của xã như: điện, đường, trường, học,

10

trạm xá, trụ sở UBND đều khang trang hơn, trong đó có sự đóng góp chung sức

ủng hộ chương trình xây dựng nông thôn mới của các doanh nghiệp, cơ sở sản

xuất trong làng nghề.

Song với đó, đời sống vật chất và đời sống tinh thần của nhân dân được

cải thiện một cách rõ rệt. Điều này được thể hiện rõ ở việc xã không còn hộ

nghèo, tỷ lệ hộ có các nhà cao tầng tang dần đều. Nhờ vào việc phát triển làng

nghề đã góp phần xóa bỏ các phong tục tập quán lạc hậu, cổ hủ ở nông thôn, tạo

ra nếp nghĩ, lối làm ăn mới theo hướng hiện đại hóa của nền sản xuất công

nghiệp 4.0, mở rộng thị trường giao lưu, trao đổi hàng hóa.

Ngoài ra, vai trò của làng nghề còn giúp đào tạo những người theo nghề

cha truyền con nối, đưa từ một vật tưởng chừng như đơn giản ra thị trường thế

giới, tăng nét độc đáo cho văn hóa người Việt. Thêm nét cổ kính, cho thấy đời

xưa người Việt đã có thể khéo tay làm nên những sản phẩm đơn giản, giản dị mà

có tác phẩm tuyệt đẹp như thế.

Làng nghề đã góp phần rất lớn trong quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế

nông thôn theo hướng công nghiệp hoá, hiện đại hoá, kết hợp với việc nâng cao

đời sống vật chất, tinh thần cho người dân nhằm mục đích gìn giữ, bảo tồn và

phát huy bản sắc văn hoá dân tộc Việt Nam. Trong Đại hội Đảng lần thứ VIII

đã chỉ rõ vai trò của làng nghề: “Phát triển các ngành nghề truyền thống và cả

các ngành nghề mới bao gồm tiểu thủ công nghiệp, công nghiệp sản xuất hàng

tiêu dùng, hàng xuất khẩu, công nghiệp chế biến nguồn nguyên liệu phi nông

nghiệp, các loại hình dịch vụ phục vụ sản xuất và đời sống của nhân dân”. Do

vậy, làng nghề chính là mảng đề tài trung tâm, đóng vai trò cực kỳ quan trọng

trong sự phát triển kinh tế - xã hội của đất nước.

1.1.3.2 Quảng bá hình ảnh và thương hiệu làng nghề

Nếu như chỉ với cách làm độc lập, quảng bá nhỏ lẻ, thiếu thông tin kinh tế

sẽ khiến nhiều hộ dân làng nghề truyền thống sản xuất sẽ khó tiêu thụ sản phẩm.

Cần có chính sách hỗ trợ xây dựng thương hiệu cho các làng nghề và sản phẩm

thủ công mỹ nghệ là giải pháp giúp ổn định đầu ra cho sản phẩm.

Nhằm định hướng hoạt động sản xuất có tính tập trung, cụm sản xuất làng

11

nghề tập trung được đầu tư xây dựng cần có quy mô. Các hoạt động bồi dưỡng

nâng cao tay nghề cho người thợ được tổ chức định kỳ do các nghệ nhân có

nhiều kinh nghiệm trực tiếp đứng lớp.

Việc xây dựng thương hiệu làng nghề không chỉ là quảng bá tiêu thụ sản

phẩm, còn là giải pháp hàng đầu cho phát triển đa dạng và bền vững kinh tế nông

thôn, không chỉ giúp phát triển du lịch, mà còn thúc đẩy đổi mới quan hệ sản

xuất, tổ chức liên kết giữa những người sản xuất và liên kết chuỗi sản xuất – tiêu

thụ giữa nông dân – doanh nghiệp.

Bà Đinh Thị Bảo Linh - Phó Giám đốc Trung tâm Thông tin Công nghiệp

và Thương mại cho biết: “Trong thời gian qua, Bộ Công Thương đã tổ chức,

triển khai nhiều nội dung hoạt động của Chương trình mục tiêu quốc gia xây

dựng nông thôn mới. Trong đó có công tác quảng bá, phát triển bền vững sản

phẩm làng nghề truyền thống song song với thực hiện Chương trình sản phẩm

công nghiệp nông thôn tiêu biểu các cấp. Việc phát triển các làng nghề truyền

thống tại các vùng nông thôn trên cả nước đã đạt được nhiều kết quả đáng

khích lệ, góp phần khôi phục lại sản xuất những làng nghề đã bị mai một, phát

triển mạnh những làng nghề đang còn tồn tại. Từ các hoạt động xúc tiến thương

mại, quảng bá hiệu quả đã duy trì và tăng số hộ sản xuất, số lao động tại các

làng nghề để đáp ứng sản lượng, sản phẩm phục vụ cho nhu cầu tiêu dùng và

xuất khẩu”.

Việc quảng bá, phát triển và xây dựng thương hiệu các làng nghề còn

mang lại nhiều lợi ích về mặt xã hội, giúp tạo thêm nhiều chỗ làm việc mới,

giảm bớt tình trạng thất nghiệp ở khu vực, tạo điều kiện cho các hộ gia đình và

người lao động nông thôn tăng thu nhập ổn định và cải thiện đời sống.

Các làng nghề về các quy luật để tiếp cận thị trường, nâng cao chất lượng

sản phẩm địa phương, góp phần thúc đẩy phát triển sản xuất kinh doanh các làng

nghề, duy trì và bảo tồn nghề truyền thống của địa phương. Kết nối, xúc tiến ký

kết Biên bản ghi nhớ hợp tác giữa các làng nghề truyền thống và doanh nghiệp

trên cả nước, tăng cường đưa các sản phẩm làng nghề vào giới thiệu, tiêu thụ tại

các điểm du lịch, các chuỗi siêu thị, khu tham quan… và xuất khẩu đi các thị

12

trường trên thế giới.

Các bước thực hiện quảng bá sản phẩm gốm, sứ hiệu quả gồm: Thu thập,

nghiên cứu và phân tích thông tin; Xây dựng tầm nhìn thương hiệu; Hoạch định

chiến lược phát triển thương hiệu; Định vị thương hiệu; Xây dựng hệ thống nhận

diện thương hiệu; Thiết kế thương hiệu; Thực hiện phát triển thương hiệu; Bảo

vệ thương hiệu (Đăng ký bảo hộ thương hiệu, xây dựng các biện pháp tự bảo vệ

thương hiệu và đánh giá thương hiệu).

Đối với công tác xây dựng thương hiệu, các chuyên gia cho rằng, trước

hết phải có sản phẩm tốt. Bên cạnh đó, cần được cải tiến về mẫu mã, thiết kế;

nâng cao và đảm bảo độ ổn định của chất lượng; có bao bì phù hợp, độc đáo…

Cùng với cải tiến mẫu mã phải đảm bảo tính truyền thống và bản sắc vùng miền,

địa phương, thậm chí bản sắc của mỗi nghệ nhân trong sản phẩm.

1.1.3.3. Vai trò gắn kết với cộng đồng

Trong lịch sử, liên kết cộng đồng thể hiện rõ qua tinh thần đoàn kết để

bám trụ trước thiên nhiên, đoàn kết để chống giặc ngoại xâm, chống thiên tai.

Khi đất nước hòa bình, liên kết cộng đồng thể hiện trong hành động chung tay để

xây dựng Tổ quốc và liên kết cộng đồng để trở thành giá trị cao đẹp của dân tộc

ta, làm nên sức mạnh của dân tộc Việt Nam từ truyền thống đến hiện đại. Và

trong sự gắn kết cộng đồng trong làng nghề cũng vậy, nó thể hiện tinh thần đoàn

kết của dân tộc ta qua quá trình hơn 4000 năm lịch sử dựng nước và giữ nước

đến việc đoàn kết dựng nên những trang sử vàng của làng nghề. Bởi vậy, vai trò

gắn kết với cộng đồng của làng nghề là cực kỳ quan trọng.

Thứ nhất, phát triển làng nghề phải đi song song phát triển cộng đồng;

phải thực sự hiểu rõ được văn hóa là tài sản của cộng đồng dân cư, là nền tảng

tinh thần của cộng đồng, là động lực và mục tiêu của sự phát triển kinh tế - xã

hội của đất nước. Thực chất của vấn đề là đưa việc phát triển làng nghề vào các

chương trình, kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội ở cộng đồng của làng nghề.

Cộng đồng dân cư ở làng nghề, chính quyền địa phương và Trung ương

phải nhìn thấy được những lợi thế của làng nghề và những bất lợi có thể xảy ra

khi đẩy mạnh hoạt động du lịch văn hóa và các yếu tố tạo nên sự phát triển bền

13

vững trên cơ sở khai thác những giá trị của cộng đồng Bát Tràng và các giá trị

văn hóa khác.

Thứ hai, khai thác có hiệu quả các giá trị của làng nghề để đa dạng hóa

các sản phẩm đặc thù, có tính cạnh tranh cao, thu hút khách hàng và khách du

lịch. Thực tế cho thấy, để làng nghề phát triển không thể thiếu các sản phẩm văn

hóa đa dạng. Chính vì nhu cầu văn hóa tinh thần ngày càng cao mà hoạt động

kinh tế phát triển làng nghề ngày càng được thúc đẩy.

Vì vậy, mọi hoạt động của làng nghề đều phải gắn kết với các sản văn hóa

đặc thù và bản địa. Không có một sự chi tiêu trong hoạt động phát triển làng

nghề nào lại không gắn liền với các giá trị văn hóa của từng cộng đồng.

Thứ ba, cộng đồng là một phần không thể thiếu của sự phát triển bền vững

và bảo tồn làng nghề, trong nhiều trường hợp cộng đồng chính là linh hồn, là tâm

điểm của làng. Chính vì vậy, phát triển làng nghề không thể tách rời phát triển

cộng đồng ở khu vực và lợi ích có được từ làng nghề phải được chia sẻ với

cộng đồng của làng nghề. Trong trường hợp này, cộng đồng sẽ là nhân tố tích

cực góp phần bảo tồn và phát huy các giá trị của các sản phẩm của làng nghề

trên địa bàn.

1.1.3.4. Vai trò bảo tồn làng nghề truyền thống

Bảo tồn và phát triển làng nghề truyền thống của Việt Nam chính là bảo

tồn nguồn di sản văn hóa phi vật thể phong phú của dân tộc, thông qua đó, góp

phần nâng cao ý thức tự hào dân tộc, tình yêu quê hương đất nước cho các thế hệ

mai sau. Làng nghề không chỉ là nơi giữ gìn những nét bản sắc văn hóa của các

địa phương, mà còn khai thác tiềm năng, thế mạnh vốn có từ nội lực, đóng góp

hiệu quả vào sự nghiệp phát triển kinh tế của đất nước. Phát triển theo các hướng

tiếp cận khác nhau.

Các làng nghề ban hành chính sách hỗ trợ bảo tồn và phát triển nghề, làng

nghề truyền thống, trong đó, tập trung hỗ trợ rà soát, lập danh mục nghề, làng

nghề cần bảo tồn lâu dài, hỗ trợ đầu tư cơ sở hạ tầng làng nghề gắn với phát triển

văn hóa, du lịch; bảo tồn sản phẩm nghề, bảo tồn quan hệ xã hội làng nghề,

không gian làm nghề truyền thống và các giá trị di sản văn hóa nghề.

14

Thứ nhất, bảo tồn và phát triển làng nghề góp phần giải quyết việc làm,

tăng thu nhập cho người dân và đất nước.

Thứ hai, bảo tồn và phát triển làng nghề truyền thống góp phần chuyển

dịch cơ cấu kinh tế ở nông thôn.

Thứ ba, bảo tồn và phát triển làng nghề góp phần bảo tồn và phát huy các

giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc.

Những sản phẩm của làng nghề là sự kết tinh từ những tri thức dân gian,

những nguyên liệu truyền thống, sự sáng tạo kết hợp với đôi bàn tay khéo léo

của người nghệ nhân. Các sản phẩm này thể hiện những giá trị văn hóa của dân

tộc và địa phương một cách sâu sắc.

Bằng việc bảo tồn và phát huy các làng nghề truyền thống, nhất là khi

làng nghề phục vụ du lịch, tất cả các giá trị văn hóa đặc trưng của địa phương,

dân tộc đã được xây dựng và lưu giữ hàng trăm năm, nghìn năm nay sẽ vẫn được

tiếp nối trong mạch ngầm của cuộc sống hôm nay, được quảng bá, giới thiệu tới

bạn bè quốc tế.

Với những giá trị vật chất và tinh thần to lớn mà làng nghề mang lại cho

sự phát triển của kinh tế-xã hội đất nước thì việc bảo tồn, phát huy các làng nghề

truyền thống là một điều đương nhiên, cấp thiết và cần có sự quan tâm sát sao từ

chính quyền địa phương cũng như sự như từ Sở du lịch.

1.2. Cơ sở pháp lý

Hiểu được vai trò và tầm trọng của việc khai thác và phát triển bền vững

làng nghề truyền thống trong quá trình xây dựng, phát triển đất nước, Đảng và

cơ quan có thẩm quyền đã chú trọng đưa từ khóa “Phát triển bền vững” làm đề

tài để thảo luận và đưa ra các văn bản quy phạm pháp luật nhằm quy định rõ các

điều kiện, quá trình phát triển bền vững. Do đó, các văn bản sau được Nhà nước

ban hành giúp các cơ quan, tổ chức, cá nhân thực hiện và làm đúng theo sự

hướng dẫn.

Quyết định 153/2004/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ ban hành ngày

17 tháng 8 năm 2004 về việc ban hành Định hướng chiến lược phát triển bền

vững ở Việt Nam (Chương trình nghị sự 21 của Việt Nam). Quyết định đã nêu rõ

15

các thành tựu đã đạt được trong nhiều năm qua của đất nước. Đánh giá những

mặt ưu và nhược điểm trong quá trình áp dụng phát triển bền vững vào các lĩnh

vực khác nhau của xã hội. Từ đó, có đánh giá chính xác và đưa ra phương hướng

phấn đấu thực hiện phát triển bền vững theo từng giai đoạn cụ thể.

Sự hình thành Hội đồng PTBV quốc gia theo quyết định số 1032/QĐ/TTg

ngày 27/9/2005 của Thủ tướng Chính phủ và Văn phòng PTBV đặt trong Bộ

KH&ĐT (Văn phòng 21).

Thông tư số 01/2005/TT-BKH ngày 09/3/2005 của Bộ KH&ĐT về việc

triển khai thực hiện Quyết định của Thủ tướng Chính phủ về Định hướng chiến

lược PTBV ở Việt Nam. ‐ Quyết định số 248/QĐ-TTg ngày 24/2/2009 của Thủ

tướng Chính phủ về việc điều chỉnh chức năng, nhiệm vụ, cơ cấu tổ chức của

Hội đồng PTBV Quốc gia.

Quyết định 622/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ ban hành ngày 10

tháng 5 năm 2017 về việc ban hành kế hoạch hành động quốc gia thực hiện

chương trình nghị sự 2030 vì sự phát triển bền vững.

Chỉ thị số 13/CT-TTg của Thủ tướng Chính phủ ban hành ngày 20 tháng 5

năm 2019 về Phát triển bền vững.

Nghị quyết số 136/NQ-CP của Chính phủ ban hành ngày 25 tháng 9 năm

2020 về Phát triển bền vững.

Luật số: 72/2020/QH14 của Quốc hội về Bảo vệ môi trường.

Chỉ thị số 08/CT-BCN ngày 10/7/2007 của Bộ trưởng Bộ công nghiệp

về việc áp dụng sản xuất sạch hơn trong các cơ sở công nghiệp đã chỉ đạo các

tập đoàn, tổng công ty và doanh nghiệp công nghiệp nghiên cứu, phổ biến và

áp dụng.

1.3. Khái quát về làng nghề gốm sứ Bát tràng

1.3.1. Vị trí địa lý

Xã Bát Tràng nằm bên tả ngạn sông Hồng thuộc huyện Gia Lâm, thành

phố Hà Nội, phía Bắc giáp Đông Dư, phía đông giáp xã Gia Tốn, phía nam giáp

xã Đông Quan thuộc huyện Văn Giang, tỉnh Hưng Yên, phía Tây giáp sông

Hồng và huyện Thanh Trì ngoại thành Hà Nội.

16

1.3.2. Lịch sử hình thành và phát triển

Có rất nhiều ý kiến trong việc tìm ra lịch sử hình thành làng gốm Bát

Tràng. Theo sử sách ghi lại thì thời gian hình thành làng gốm Bát Tràng được

tính vào khoảng thế kỷ XIV – XV.

Dư địa chí của Nguyễn Trãi có ghi chép lại “Làng Bát Tràng làm đồ chén

bát”, “Bát Tràng thuộc huyện Gia Lâm, Huê Cầu thuộc huyện Văn Giang. Hai

làng này đều cung ứng đồ cống cho Trung Quốc là 70 bộ bát đĩa và 200 tấm

vải thâm”…

Theo những câu chuyện kể dân gian được truyền lại lịch sử Bát Tràng

được hình thành trước khi có ghi lại trong sử sách do 3 vị thái học sinh trên

đường đi sứ Bắc Tống đã học được các kỹ thuật làm gốm của người dân nơi đây

và truyền lại cho người dân tại nước ta.

Trong gia phả của nhiều dòng họ tại Bát Tràng cũng ghi lại những dấu ấn

lịch sử hình thành làng nghề Bát Tràng, sự xuất hiện của các sản phẩm gốm sứ

trong đời sống của người dân với những loại hoa văn, họa tiết màu men khác

nhau. Điều này cũng đã được những nhà khảo cổ hiện đại xác nhận qua các dấu

tích của các lớp đất nung và mảnh gốm tìm thấy được ở các vùng Thanh Hóa,

Ninh Bình…

Căn cứ vào các sổ sách cổ sử, dự theo truyền thuyết còn lưu truyền và các

cổ vật thu được khi đào sông Bắc Hưng Hải qua phần phía Nam thôn Bát Tràng

và khai quật di khảo cổ Mán Bạc thuộc Ninh Bình thì Bát Tràng va Giang Cao

được hình thành tư rất lâu đời.

Năm 1010, vua Lý Thái Tổ dời đô từ Hoa Lư, Ninh Bình) về Thăng Long

- Hà Nội. Thăng Long trở thành trung tâm kinh tế văn hóa của cả nước. Việc xây

dựng thành quách, cung điện, đền đài, nhà cửa được phát triển mạnh, bởi vậy cần

nhiều nguyên vật liệu, thợ thủ công từ các vùng đổ về. Vùng Bát Tràng cũng nhờ

đó mà nhanh chóng hình thành và phát triển. Theo ký ức, dòng họ Nguyễn Ninh

Tràng (tức dòng họ Nguyễn ở Vĩnh Ninh và Tràng Yên thuộc Ninh Bình) có làm

nghề gạch đến lập nghiệp ở vùng hoang hóa ven sông Hồng, nơi có 72 gò đất sét

trắng, một nguyên liệu chủ yếu cho sản xuất gạch và làm gốm. Tộc phả họ Trần

17

Đông Cục có ghi: “Ông tổ họ Trần nhà ta là một trong 12 thọe cả cùng các quan

khác được vua điều ra phường Bạch Thổ sản xuất gạch xây thành ở kinh đô, sau

lại làm cả đồ gốm”, Phường Bạch Thổ ngày càng phát đạt, lôi cuốn các dòng họ

khác từ dân cư Bồ Bát ra thành lập làng xã, sôi nổi nhất là vào thời Trần (1226-

1440), thời Lê (1428-1527) và thời Lê Trung Hưng (1533-1789). Đến cuối thời

Trần (Thế kỷ thứ XIV), phường Bạch Thổ sau là xã Bát rồi đổi là xã Bát Tràng.

Vào thời kỳ này, nơi đây đã trở thanh một trung tâm gốm nổi tiếng, được triều

đình chọn để sản xuất cung cấp các sản phẩm cho cung đình và ngoại giao.

Nhiều gốm cổ của Bát Tràng ở vào thế kỷ XIV và XV được lưu giữ tại Bảo tàng

lịch sử Việt Nam.

Theo dòng lịch sử, địa giới hành chính và tên gọi xã Bát Tràng có nhiều

thay đổi. Từ thời Việt cổ, Bát Tràng thuộc họ Vũ Ninh, sau đó thuộc đạo Bắc

Giang thời Đinh, lộ Bắc Giang thơi Tiền Lê và Lý. Thời Trần thuộc lộ Kinh Bắc.

Trong thời kỳ thuộc Minh, Bát Tràng thuộc phủ Bắc Giang.

Từ năm 1482, Bát Tràng thuộc Bắc Đạo. Năm 1466, thuộc huyên Gia

Lâm, phủ Thuận An, thừa tuyên Kinh Bắc. Từ năm 1490 thuộc huyện Gia Lâm,

phủ Thuận An, xứ Kinh Bắc. Sau đó, từ thời Bình Thuận (1509 – 1516), xứ Kinh

Bắc đổi, Bát Tràng thuộc huyện Gia Lâm, phủ Thuận An, Trấn Bắc Kinh. Thời

Mạc (1527 – 1592), phủ Thuận An thuộc trấn Hải Dương, Bát Tràng thuộc

huyện Gia Lâm, phủ Thuận An, trấn Hải Dương. Từ năm 1593, triều đình Lê

Trịnh đưa phủ Thuận An trở về thuộc trấn Kinh Bắc, xã Bát Tràng thuộc huyện

Gia Lâm, phủ Thuận An, trấn Kinh Bắc.

Từ năm 1802, khu vực xã Bát Tràng hiện nay thuộc huyện Gia Lâm, phủ

Từ Sơn, trấn Kinh Bắc, thuộc Bắc Thành. Đến đầu thế kỷ XIX, khu vực xã Bát

Tràng (gồm hai xã Đống Cao và Bát Tràng), trong đó, xã Bát Tràng Thuộc tổng

Đông Dư, xã Đốn Cao thuộc tổng Đa Tốn, đều thuộc huyện Gia Lâm, phủ Thuận

An, xứ Kinh Bắc.

Từ năm 1862, phân phủ Thuận An đổi làm phân phủ Thuận Thành. Cũng

trong khoảng thời gian này, xã Đống Cao đổi tên thành xã Giang Cao, tổng Đa

Tốn, đều thuộc huyện Gia Lâm, phân phủ Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh.

18

Tháng 2-1948, ba làng: Giang Cao, Bát Tràng, Kim Quan (sau đổi tên

thành Kim Lan) được hợp nhất thanh xã Quang Minh, huyện Gia Lâm, tỉnh Bắc

Ninh. Từ tháng 2-1949 đến tháng 11-1949, huyện Gia Lâm thuộc tỉnh Hưng

Yên. Theo Nghị định số 301/NĐ/CQTT của Bộ trưởng Bộ Nội vụ ngày 9-4-

1957, xã Quang Minh huyện Gia Lâm được tách thành 2 xã: Xã Quang Minh

(gồm có làng Bát Tràng và làng Giang Cao) và xã Kim Lan (gồm phần địa giới

làng Kim Quan cũ). Ngày 31-5-1961, huyện Gia Lâm là huyện ngoại thành của

thành phố Hà Nội. Xã Bát Tràng thuộc huyện Gia Lâm, thành phố Hà Nội. Đầu

năm 1965, xã Quang Minh được đổi tên là xã Bát Tràng, tên gọi và địa giới hành

chính xã Bát Tràng ổn định cho đến ngày nay. Xã Bát Tràng gồm 2 làng: Bát

Tràng và Giang Cao.

TIỂU KẾT CHƢƠNG 1

Trong chương 1 nhóm nghiên cứu đã trình bày các vấn đề cơ bản như: Cơ

sở lý luận, cơ sở pháp lý, tư liệu về gốm sứ Bát Tràng. Những nội dung trình bày

ở chương 1 làm cơ sở để nhóm nghiên cứu tìm hiểu thực trạng phát triển bền

vững trong hoạt động làng nghề truyền thống gốm sứ Bát Tràng ở chương 2.

19

Chƣơng 2: THỰC TRẠNG KHAI THÁC VÀ PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG

LÀNG NGHỀ TRUYỀN THỐNG GỐM SỨ BÁT TRÀNG,

HUYỆN GIA LÂM, THÀNH PHỐ HÀ NỘI.

2.1. Khái quát về sản phẩm gốm sứ Bát Tràng

Sản phẩm làng gốm Bát Tràng rất phong phú, đa dạng, chợ gốm là nơi

tập trung hàng trăm cửa hàng bán gốm sứ san sát nhau. Mỗi cửa hàng trưng

bày vô số sản phẩm, nào là bình hoa, chén bát, chum vại, bình trà, có cả

những bức tranh treo tường, chuông gió, có cả vòng cổ, vòng tay…tuy cùng

chất liệu là đất nung, trong đó nổi tiếng hơn cả là gạch và gốm. Gạch Bát

Tràng là thương hiệu nổi tiếng trước gốm. Thương hiệu gạch Bát Tràng đã đi

vào trong nhiều câu ca dao:

- “Chiếu Nga Sơn, gạch Bát Tràng

Vải tơ Nam Định, lụa hang Hà Đông”

- “Ước gì anh lấy được nàng

Để anh mua gạch Bát Tràng về xây”

Gạch Bát Tràng có kích thước và màu sắc đặc trưng không lẫn với bất cứ

loại gạch của làng nghề nào trong cả nước. Gạch Bát Tràng có kích thước “30cm

x 15cm”, độ dày “0,50m – 0,70m” thành “5 – 7cm”. Gạch được nung nhiều lần

nên khi đưa vào xây dựng tuổi thọ công trình cao và không rêu mốc.

Gạch Bát Tràng còn hiện hữu trong các công trình kiến trúc của Hoang

thành Thăn Long, Văn miếu Quốc tử Giám, Đình, Đền, Chùa, Miếu, Hồ, Giếng

của các làng xã Việt Nam trong cả nước. Nhiều nhất là Kinh thành Huế và các

lăng tẩm vua nhà Nguyễn…

Từ năm 1805-1832, khi xây kinh thành Huế và 7 lăng tẩm chuẩn bị hậu sự

cho các đời vua, nhà Nguyễn đều huy động dân làng Bát Tràng sản xuất gạch

cho các công trình trên. Do có công, vua Tự Đức (1847 – 1883) ban thưởng cho

dân làng nghề Bát Tràng 4 chữ đại tự “Hiếu Nghĩa Cấp Công” hiện còn thờ tự tại

Đình làng Bát Tràng.

Cùng với gạch Bát Tràng, đồ gốm Bát Tràng cũng nổi tiếng trong cả nước

và quốc tế. Gốm Bát Tràng có nhiều kiểu dáng, chủng loại, kích thước, phân loại

20

theo chức năng như sau: đồ thờ cúng có lư hương, chân đèn, chân nến, phù

hương, nậm rượu, chóe,… đồ gia dụng có bát đĩa, ấm chén, vò, lọ, chậu,… gốm

Bát Tràng được sản xuất bằng tay trên bàn xoay thủ công, kiểu be chạch do đó

xương gốm dày. Sau này với kỹ thuật in trên khuôn gỗ và đổ rót vào khuôn thạch

cao. Với dòng men cổ như men lam, nâu, rạn đặc trưng cùng các họa tiết trang trí

như: hoa, lá, dây, chim muông phù hợp với từng loại sản phẩm. Dòng gốm cổ

Bát Tràng được lưu giữ va trưng bày tại nhiều bảo tàng trong nước và quốc tế,

được giới chơi đồ cổ sưu tập và rất có giá trên thị trường.

Từ sản xuất gốm sứ truyền thống, nhiều thế hệ nghệ nhân thợ giỏi được

vinh danh. Thời kì Đông Dương Pháp thuộc có 5 nghệ nhân địa phương được

phong danh hiệu Nghệ nhân Đông Dương”. Trong giai đoạn 1975 – 1986, Hà

Nội phong tặng 3 nghệ nhân nghành gốm người làng Bát Tràng. Thời kì tiến

hành đổi mới toàn diện Đất nước đến nay, đã có 8 thợ gốm Bát Tràng vinh dự

được Chủ tịch Ủy ban nhân dân Thanh Phố Hà Nội phong tặng danh hiệu Nghệ

nhân Hà Nội. Hiệp hội làng nghề Việt Nam cũng phong tặng danh hiệu “Nghệ

nhân Hà Nội”. Hiệp hội làng nghề Việt Nam cũng phong tặng danh hiệu “Nghệ

nhân dân gian Việt Nam” cho 03 thợ gốm. đặc biệt, có gia đình hai thế hệ cha và

con được Ủy ban nhân dân thành phố được phong tặng danh hiệu “Nghệ nhân

Hà Nội” và một gia đình có 2 vợ chồng được phong tặng danh hiệu “Nghệ

nhân”. Hiện nay, làng Bát Tràng có 108 nghệ nhân được nhà nước công nhận,

trong đó nghệ nhân Trần Văn Độ được nhà nước công nhận là Nghệ nhân nhân

dân, năm 2016, ông được Chủ tịch Ủy ban nhân dân Thành phố.

Ngoài ra, còn có 4 Nghệ nhân ưu tú, 27 nghệ nhân Hà Nội và gần 100

nghệ nhân làng nghề, nghệ nhân dân gian. Sản phẩm của nhiều nghệ nhân và thợ

giỏi ở Bát Tràng đã nhận được nhiều giải thưởng như Bàn tay vàng mĩ thuật,

Giải thưởng Ngôi sao Việt Nam tại Văn Miếu Quốc Tử Giám, bằng khen của các

cấp từ thành phố đến Trung ương, Giải thưởng Quả cầu vàng Festival Huế…

Nỗ lực thi đua phát huy truyền thống của nhiều thế hệ ông cha, phấn đấu

thực hiện lời dạy của Chủ tịch Hồ Chí Minh khi Người vê thăm làng gốm Bát

tràng ngày 20-02-1959: “Làng Bát Tràng mới phải làm sao trở thành một trong

21

những làng kiểu mẫu ở nước Việt Nam mới, nước Việt Nam xã hội chủ nghĩa”,

Đảng bộ chính quyền và nhân dân xã Bát Tràng đã xây dựng Bát Tràng trở thành

quê hương làng gốm. Với tiềm năng làng nghê truyền thống tồn tại và phát triển

qua hàng trăm năm lịch sử, gốm sứ Bát Tràng đã phát triển lên một đỉnh cao

mới. Hoạt động sản xuất, kinh doanh gốm sứ ở địa phương diễn ra sôi nổi với

gần 100 công ty và hàng trăm hộ gia đình. Không chỉ chiếm lĩnh thị trường trong

nước, sản phẩm gốm sứ Bát Tràng còn xuất khẩu qua nhiều quốc gia ở Châu Âu,

Châu Mỹ, Đài Loan, Hàn Quốc, Nhật Bản.

2.2. Các giá trị làng nghề truyền thống gốm sứ Bát Tràng, huyện Gia

Lâm, Thành Phố Hà Nội

2.2.1. Giá trị lịch sử

Gốm sứ Bát Tràng là một di sản văn hóa vật chất và phi vật chất mang

đậm bản sắc dân tộc Việt Nam. Gốm Bát Tràng được duy trì và truyền thừa từ

đời này sang đời khác góp phần gìn giữ những tinh hoa văn hóa dân tộc ta. Làng

gốm Bát Tràng đã trở thành một làng nghề truyền thống, và nghệ thuật làm gốm

này cần được bảo tồn và phát huy.

Nghệ thuật làm gốm của Bát Tràng đã được hình thành từ thời Lý, khi Lý

Công Uẩn quyết định dời đô về Thăng Long. Trên cơ sở của 2 địa danh Bồ Bát

và Minh Tràng. Người dân truyền tai nhau rằng, các dòng họ gốm nổi tiếng của

làng Bồ Bát xứ Thanh bao gồm họ Trần, Vương, Lê, Phạm và họ Nguyễn ở đất

Minh Tràng đã quyết định đưa một số nghệ nhân, thợ gốm và gia đình con cháu

dời làng di cư về phía thành Thăng Long để lập nghiệp. Họ dừng chân tại vùng

72 gò đất trắng làng Minh Tràng. Có thể nói nghệ thuật làm gốm của Bát Tràng

đã có từ rất lâu đời. Từ những thế kỷ trước, đồ gốm Bát Tràng đã thuộc loại cao

cấp, quý hiếm chỉ có những gia đình bá hộ, thương gia hay vua chúa mới có đủ

khả năng sở hữu gốm Bát Tràng, nhưng phần nhiều là đồ thờ: chân đèn, lư

hương, bình hoa. Trải qua nhiều thăng trầm và biến đổi lịch sử gốm Bát Tràng

vẫn duy trì và phát triển trở nên mới mẻ, tinh xảo hơn nhưng vẫn giữ được

những vẻ đẹp vốn có, mang đậm dấu ấn văn hóa.

Sản phẩm gốm của làng nghề Bát Tràng truyền thống không chỉ góp phần

22

dựng lại diện mạo kinh tế Thăng Long - Hà Nội trong lịch sử mà còn giúp người

dân Thủ đô và cả nước thấy được sự phát triển tiếp nối của nó theo tiến trình thời

gian. Mỗi sản phẩm gốm sứ Bát Tràng không chỉ là những vật phẩm kinh tế hay

vật phẩm phục vụ cho sinh hoạt đời sống thường ngày của dân cư, nó còn là

những sản phẩm mỹ nghệ, biểu hiện cho sự phát triển kinh tế, trình độ dân trí,

đặc điểm văn hóa của dân tộc.

2.2.2. Giá trị sáng tạo nghệ thuật

Với giá trị tiêu biểu, Nghề gốm làng Bát Tràng được Bộ trưởng Bộ Văn

hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia

theo Quyết định số 4610/QĐ-BVHTTDL ngày 20/12/2019.

Nghề gốm làng Bát Tràng là sự kết tinh sự sáng tạo của con người qua

nhiều thế hệ. Khi chế tác sản phẩm, nghệ nhân ngoài việc vận dụng những kỹ

thuật được học từ cha ông còn phải mày mò, tìm hiểu, khám phá và sáng tạo ra

những họa tiết, hoặc kỹ thuật, hoặc mẫu mã mới, để đáp ứng được yêu cầu của

thị trường. Nghề gốm là một trong những đặc điểm nhận diện văn hóa, phản ánh

sự đa dạng văn hóa của cộng đồng cư dân thực hành nghề gốm tại làng Bát

Tràng. Cùng trong một làng nhưng sản phẩm của mỗi một nghệ nhân có hồn

riêng, đặc trưng riêng. Nghề gốm làng Bát Tràng góp phần lưu truyền, lưu giữ và

phổ biến các biểu tượng văn hóa, nước men truyền thống, là động lực để phát

triển, phát huy giá trị di sản của các thế hệ trước. Sản phẩm gốm Bát Tràng thể

hiện giá trị kỹ thuật, thẩm mỹ của người thợ, tạo nên sự đa dạng, phong phú và

nét độc đáo cho những sản phẩm của làng. Nghề gốm làng Bát Tràng góp phần

không nhỏ vào sự gia tăng giá trị sản phẩm của địa phương, thu ngân sách cho

nhà nước, tạo công ăn việc làm và góp phần nâng cao thu nhập và mức sống cho

người dân trong làng và vùng lân cận, cải thiện các chỉ số về an sinh xã hội.

Nghề gốm ở Bát Tràng đã xây dựng được mạng lưới những người làm nghề

đông đảo, Hiệp hội Nghề gốm sứ Bát Tràng và vượt ra khỏi phạm vi làng, xã;

xây dựng mối quan hệ kinh tế giữa những người thực hành nghề tạo nên sự gắn

kết, tương hỗ lẫn nhau.

Nghệ thuật làm gốm của Bát Tràng đã được hình thành từ thời Lý, khi Lý

23