Điêu khắc thời Lê Sơ
(1428 – 1527)
Trong trăm năm của triều đại Lê Sơ, Phật giáo đã bị đẩy lùi
về các làng xã, Nho giáo lên ngôi và kinh tế nông nghiệp với
quan hệ địa chủ – nông dân cũng phát đạt. Ngoài ba pho
tượng đá chùa Ngọc Khám (Bắc Ninh) đến nay hình ảnh điêu
khắc Phật giáo thời Lê Sơ rất mờ nhạt. Thay vào đó là nền
điêu khắc lăng mộ của các vua Lê ở Lam Sơn (Thanh Hoá).
Tám lăng vua Lê và hai bà Hoàng hậu đều theo hình thức của
lăng vua Lê Thái Tổ làm năm 1433, mặt bằng hình vuông,
chính giữa là đường thần đạo dẫn đến mộ phần ở đáy lăng,
hai bên có hai dãy tượng chầu gồm quan hầu, lân, tê giác,
ngựa, hổ. Bên ngoài lăng là nhà bia. Các lăng khác đều tương
tự, tuy các con vật chầu có chút ít thay đổi. Sau 20 năm chiến
tranh với nhà Minh (1407 – 1427), đất nước trở nên hoang
tàn, sản vật bị vơ vét, sách vở bị đốt, đền chùa bị phá, thợ
giỏi bị đưa về Tàu. Vua Lê đành phải dùng những nông dân
lân cận tạc tượng, xây lăng. Tính thô mộc, giản dị, sự cần
kiệm của một chính thể mới lên đã dẫn đến một nền điêu
khắc đơn điệu, nghèo nàn, dù con mắt kiến trúc tổng thể khá
đặc sắc.
Cũng giống như các thời kì trước, ở thời Lê Sơ điêu khắc vẫn
gắn bó mật thiết với kiến trúc. Với sự phát triển của các lăng
mộ, những tác phẩm điêu khắc của thời Lê Sơ tìm được chủ
yếu ở thể loại kiến trúc này . Đó là những tượng quan hầu
,tượng thú, là những hình chạm khắc trên các thành bậc cửa
điện Kính Thiên ,đàn Nam Giao trên các bia ở lăng mộ và bia
tiến sĩ ở Văn Miếu (Hà Nội).
a .Điêu khắc lăng mộ
Các lăng mộ thời Lê Sơ thường trang trí bằng 10 pho tượng
chia làm 5đôi gồm :người ,lân.tê giác, ngựa, hổ....ở một số
lăng muộn hơn có sự thay0 đổi nhỏ:tượng voi thay cho tương
hổ ,còn các tượng khác vẫn giữ nguyên .
Những pho tượng này đều nhỏ . kích thước trung bình là 1,1
m đối vơi tượng người Và 0,60m với tượng thú.Một đặc điểm
nổi bật , dễ dàng nhận thấy là các pho tượng lăng mộ thời Lê
Sơ có sự sắp xếp ,bố cục và kích thước đều nhau ở các lăng
mộ ,bắt đâù từ lăng Lê Lợi .Vì vậy bố cục mặt bằng,số lượng
và thể loại tượng ở lăng Lê Lợi trở thành mẫu mực .Các lăng
thời kì sau cứ theo thế mà làm và cũng không thể thay đổi
hoặc vượt qua hình mẫu,kích thước của Vĩnh Lăng. Điều này
phần nào bộc lộ tính khuôn thước, mẫu mực theo tinh thần
nho giáo. Các lăng đều nhỏ, do đó, tượng đặt ở lăng cũng
không được quá lớn . Quy mô của kiến trúc sẽ quy định quy
mô, kích thước cho tác phẩm điêu khắc.
Với những pho tượng nhỏ bé như vậy,cách thể hiện cũng đơn
giản ,bỉểu hiển ở cách tạo dáng, khối, đường nét.Tỉ lệ giữa
các phần chi tiếtcũng chưa thật chính xác.tuy vậy giưã tượng
nọ với tượng kia có sự thay đổi để làm rõ đặc điểm của từng
hình tượng .Tất cả đều được tạo ra từ một khối đá. Hoa văn
trang trí trên tượng ít.Từ cách tạo hình đến đường nét trên
các pho tượng phần nào bộc lộ tính dân gian .Tinh chất nho
giáo có thể biểu hiện ở nội dung, ở cách chọn lựa các hình
tượng, cách sắp xếp đôí xứng qua thần đạo
Nhưng tác giả của các pho tượng đó lại chính là những người
thợ xuất thân từ nông dân hoăc những người lao động bìng
thường.Vì vậy khi làm ra các tác phẩm này họ vẫn bị chi phối
bởi những quan điểm ,thị hiếu thẩm mĩ dân gian .Tuy vậy
tính chất nàycó thể thay đổi ở từng lăng ,từng thời gian khác
nhau. Nếu xét trên Tổng thể 100 năm tồn tại của nhà Lê,
phong cách có sự chuyển biến ,thay đổi theo một quy luật
nhất định .Thời kì đâù,điêu khắc của Lê Sơ vẫn là sự kế thừa
những nét tinh hoa của mĩ thuật Lý ,Trần. Điều này thể hiện
rõ trong điêu khắc ở lăng Lê Thái Tổ.Lăng Lê Thái Tông làm
năm 1442và phong cách điêu khắc ở lăng này biểu hiện sự
chuyển tiếp từ Lý ,Trần sang Lê tuy chưa rõ nét .Có thể nói ,
phong cách điêu khắc Lê Sơ đã thể hiện rõ bắt đầu từ thời Lê
Thánh Tông .
Đây cũng chính là thời kì phát triển cực thịnh của phong kiến