Dự phòng các phản ứng
không mong muốn do
thuốc
(SKDS) - Không có thuốc chữa bệnh nào thực sự an toàn cho người sử dụng.
Tất cả mọi loại thuốc đều mang trong nó các dược chất. Các alcaloid khá xa
lạ đối với cơ thể dù là thuốc đông dược hay những thuốc bán không cần đơn,
đều có nguy cơ gây ra các phản ứng không mong muốn cho người sử dụng ở
nhiều mức độ khác nhau.
Thế nào là phản ứng phụ?
Các phản ứng không mong muốn do thuốc (còn được gọi là phản ứng phụ do
thuốc) được định nghĩa là những tổn thương hoặc đáp ứng ngoài ý muốn đối
với một loại thuốc được dùng cho mục đích chữa bệnh, có thể dẫn đến việc
phải thay đổi phác đồ điều trị, đòi hỏi nhập viện hoặc kéo dài thời gian nằm
viện. Trong thực tế, các phản ứng thuốc có biểu hiện hết sức đa dạng và
phức tạp, thường gặp nhất là những tác dụng phụ liên quan đến tính chất
dược lý của thuốc, biểu hiện dị ứng, nhiễm độc và tương tác thuốc. Các phản
ứng thuốc có thể xảy ra ngay cả khi thuốc được dùng đúng, nhưng cũng có
thể gây ra do việc dùng thuốc sai với y lệnh hoặc do các lỗi của thuốc xảy ra
trong quá trình sản xuất, vận chuyển, phân phối hoặc sử dụng.
Các phản ứng thuốc có thể nhẹ và thoáng qua, nhưng cũng có nhiều trường
hợp nguy hiểm, thậm chí đe dọa tính mạng. Việc xác định tần suất các phản
ứng phụ do thuốc trong thực tế rất khó khăn do những phản ứng này thường
không được người bệnh nhận biết và ghi nhận. Ngay tại một quốc gia phát
triển như Mỹ cũng chỉ có khoảng 1% số phản ứng phụ do thuốc được người
bệnh ghi nhận và báo cáo với nhân viên y tế.
Một số phản ứng phụ do thuốc có thể phòng tránh được, trong khi một số
loại khác thì không thể. Những tác dụng dược lý thứ phát có thể dự đoán
trước của thuốc thường không thể phòng tránh được. Ví dụ, các thuốc cường
bêta giao cảm được dùng trong điều trị hen phế quản thường gây biểu hiện
run chân tay và nhịp tim nhanh, những tác dụng phụ này hoàn toàn có thể dự
báo trước nhưng không thể phòng tránh được. Những phản ứng thuốc có thể
phòng tránh hoặc giảm thiểu thường là những phản ứng gây ra do các sai sót
trong việc sử dụng thuốc, từ việc ra y lệnh đến phân phối và thực hiện dùng
thuốc.
Dị ứng thuốc - một phản ứng không mong muốn do thuốc
Làm gì để dự phòng?
Các phản ứng dị ứng như sốc phản vệ, nổi ban đỏ, mày đay… chiếm
khoảng 10% tổng số các phản ứng phụ do thuốc. Mặc dù khó có thể dự
đoán trước nhưng những phản ứng này có thể được giảm thiểu nếu
trước khi kê đơn, thầy thuốc lưu ý khai thác kỹ tiền sử dị ứng của người
bệnh, tránh kê đơn những loại thuốc mà người bệnh đã từng bị dị ứng,
những thuốc cùng nhóm hoặc có mẫn cảm chéo với những thuốc đã
từng gây dị ứng cho người bệnh. Ví dụ, nếu có tiền sử bị dị ứng với
thuốc penicillin, người bệnh cần tránh sử dụng không chỉ penicillin mà
cả các kháng sinh khác cùng nhóm như amoxycillin, ampicillin,
oxacillin… Những trường hợp nghi ngờ, cần tiến hành thử phản ứng
trên da với thuốc trước khi sử dụng.
Nguy cơ nhiễm độc hoặc tương tác thuốc tăng lên rõ rệt khi dùng đồng
thời nhiều loại thuốc, do đó, hạn chế tối đa số loại thuốc trong mỗi lần
kê đơn là cần thiết để giảm thiểu các phản ứng phụ loại này, đặc biệt với
những đối tượng bị suy giảm khả năng đào thải thuốc như người già,
người mắc bệnh gan thận… Các thuốc có khả năng tương tác với nhau
dẫn đến tăng nguy cơ độc tính cũng nên tránh được kê đơn đồng thời
với nhau, ví dụ như tương tác giữa theophyllin với erythromycin hoặc
ciprofloxacin.
Khi dùng thuốc cần lưu ý thực phẩm và đồ uống nếu được dùng đồng
thời với các loại thuốc cũng có thể ảnh hưởng đến quá trình hấp thu và
chuyển hóa của thuốc, dẫn đến tăng độc tính của thuốc, ví dụ như nước
ép của quả bưởi chùm có thể làm tăng hấp thu, dẫn đến tăng độc tính
của các thuốc terfenadine và cyclosporine. Những trường hợp có suy
giảm chức năng gan hoặc thận, cần hạn chế sử dụng những loại thuốc
có đường đào thải chủ yếu qua những cơ quan đã bị suy giảm chức
năng. Ví dụ, người bị suy thận cần tránh sử dụng các thuốc kháng sinh
nhóm aminoglycoside như gentamycin, amikacin... Những người bệnh
phải dùng thuốc kéo dài tại nhà để điều trị các bệnh mạn tính như tiểu
đường, tăng huyết áp, cần báo cho thầy thuốc tên tất cả các loại thuốc
mà mình đang sử dụng để tránh những tương tác thuốc nguy hiểm mỗi
khi đi khám bệnh.
Phản ứng thuốc còn có thể liên quan đến các sai sót trong quá trình
dùng thuốc do lỗi của hệ thống y tế hoặc chính bản thân người bệnh.
Các nghiên cứu cho thấy rằng, đối với những sai sót dùng thuốc do
trách nhiệm của hệ thống y tế hoặc các nhân viên y tế, việc tìm ra và
giải quyết các lỗ hổng trong cả hệ thống tốt hơn nhiều so với việc qui
trách nhiệm cho một cá nhân đơn lẻ cho mỗi sai sót xảy ra. Ghi nhận sai
sót là khâu đầu tiên nhưng vô cùng cần thiết để có thể tìm hiểu, xác định
nguyên nhân và sửa chữa các sai sót.
Đối với những sai sót do người bệnh vô tình hoặc cố ý dùng thuốc không
đúng, cần được hướng dẫn và giải thích đầy đủ cho người bệnh và
những người thân trong gia đình hoặc những người trực tiếp chăm sóc
người bệnh về lý do sử dụng từng loại thuốc, thời điểm, thời gian và
cách thức dùng từng loại, các phản ứng phụ có thể xảy ra, cách phát
hiện và hành động cần thiết khi chúng xảy ra… Giáo dục để tăng cường
ý thức của cộng đồng trong việc dùng thuốc đúng cũng đóng vai trò hết
sức quan trọng góp phần hạn chế các sai sót trong việc dùng thuốc tại
cộng đồng.