105
GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP TRỰC TUYẾN:
NHỮNG BẤT CẬP TRONG KHUNG PHÁP LÝ VÀ GIẢI PHÁP
Nguyễn Minh Hằng
Hà Công Anh Bảo
TÓM TẮT
Dựa trên nguyên tắc thừa nhận giá trị pháp lý của các thông điệp dữ liệu, Việt
Nam đã ban hành một số văn bản pháp luật tạo khung pháp lý cho việc giải quyết
tranh chấp trực tuyến. Bài viết phân tích một số điểm thiếu sót, bất cập về mặt pháp
lý liên quan đến giải quyết tranh chấp trực tuyến, tập trung chủ yếu vào giải quyết
tranh chấp bằng trọng tài trực tuyến và hoà giải trực tuyến. Trên cơ sở tham khảo
một số kinh nghiệm về xây dựng khung pháp lý về trọng tài/hoà giải trực tuyến ở
Trung Quốc và Châu Âu, bài viết đề xuất một số giải pháp pháp lý để tạo khung
pháp lý thuận lợi cho giải quyết tranh chấp trực tuyến tại Việt Nam trong thời gian
tới.
Từ khoá: ODR, trọng tài trực tuyến, hoà giải trực tuyến, Việt Nam
1. Khung pháp lý hiện hành của Việt Nam về giải quyết tranh chấp trực
tuyến
Dù Việt Nam chưa có văn bản pháp luật riêng về giải quyết tranh chấp trực
tuyến (Online Dispute Resolution, sau đây viết tắt là ODR) nhưng các văn bản pháp
luật hiện hành cũng đã và đang có những quy định khác nhau về phương thức này,
cụ thể là:
Thứ nhất, pháp luật Việt Nam thừa nhận giá trị pháp lý của các thông điệp dữ
liệu điện tử là tương đương văn bản. Khoản 2 Điều 16 Luật Trọng tài thương mại
2010 quy định thỏa thuận trọng tài được xác lập qua trao đổi giữa các bên bằng thư
điện tử được coi là hình thức thỏa thuận tương đương văn bản. Đây là yếu tố quan
trọng đầu tiên tạo cơ sở pháp lý cho cơ chế ODR nói chung và cơ chế của trọng tài
trực tuyến nói riêng. Mặc dù quy định này chỉ đề cập đến phương thức xác lập thoả
PGS, TS, Tổng thư ký Trung tâm Hoà giải thương mại quốc tế Việt Nam (VICMC), GVCC Khoa Luật, ĐH
Ngoại Thương; Email: hangnm@ftu.edu.vn
TS, HGV VICMC, GV Khoa Luật, ĐH Ngoại Thương
106
thuận trọng tài, nhưng đồng thời cũng tạo cơ sở pháp lý cho việc nộp tài liệu, chứng
cứ thông qua phương tiện điện tử.
Thứ hai, thừa nhận giá trị pháp lý của chữ ký điện tử. Theo Luật Giao dịch
điện tử năm 2005, chữ ký điện tử được định nghĩa là được tạo ra dưới dạng từ, chữ
viết, chữ số, ký hiệu, âm thanh hoặc dưới dạng khác bằng phương tiện điện tử, gắn
liền hoặc kết hợp một cách logic với thông điệp dữ liệu và có khả năng xác nhận
người ký thông điệp dữ liệu và xác nhận sự đồng ý của người đó với nội dung thông
điệp dữ liệu được ký.88 Cũng theo Luật Giao dịch điện tử năm 2005, chữ ký điện tử
của một cá nhân được gắn vào thông điệp dữ liệu sẽ có giá trị pháp lý tương đương
với chữ ký của cá nhân đó được gắn với một tài liệu bằng văn bản89 nếu:
• Phương pháp tạo chữ ký điện tử cho phép xác minh được người ký và chứng
tỏ được sự chấp thuận của người ký đối với nội dung của thông điệp dữ liệu; và
• Phương pháp đó là đủ tin cậy và phù hợp với mục đích mà theo đó thông
điệp dữ liệu được tạo ra và gửi đi.
Thứ ba, Bộ luật tố tụng dân sự 2015 (BLTTDS 2015) đã đưa ra một số quy
định mới liên quan đến dữ liệu điện tử và việc ứng dụng công nghệ thông tin và quá
trình giải quyết tranh chấp tại tòa án. Ví dụ, Điều 94 và 95 BLTTDS 2015 đã bổ
sung dữ liệu điện tử là chứng cứ có thể được thu thập. Ngoài ra, các thủ tục như gửi
đơn khởi kiện, cấp, tống đạt và thông báo có thể được thực hiện bằng phương tiện
điện tử, nhằm hướng tới mục tiêu xây dựng tòa án điện tử. Các quy định này khẳng
định giá trị pháp lý của các chứng cứ được lập, lưu trữ dưới hình thức các dữ liệu
điện tử. Sự khẳng định này không chỉ có ý nghĩa cho quy trình tố tụng tại toà án mà
còn là yếu tố thúc đẩy cho việc sử dụng chứng cứ điện tử trong tố tụng trọng tài hay
trong quá trình hoà giải.
2. Một số bất cập trong khung pháp lý về giải quyết tranh chấp trực tuyến
tại Việt Nam
Mặc dù Việt Nam đã xây dựng một số quy định nền tảng ban đầu để triển khai
ODR nhưng vẫn còn một số bất cập. Phần này sẽ phân tích, đánh giá những khó
khăn, bất cập trong khung pháp lý về ODR ở Việt Nam.
88 Quy định tại Khoản 1, Điều 21, Luật Giao dịch điện tử năm 2005.
89 Quy định tại Khoản 1, Điều 21, Luật Giao dịch điện tử năm 2005.
107
Thứ nhất, chưa có sự ghi nhận chính thức trong các văn bản luật của Việt
Nam về phương thức hoà giải trực tuyến, trọng tài trực tuyến hay toà án trực tuyến
mà mới chỉ có các quy định về công nhận giá trị pháp lý của các thông điệp dữ liệu
và chữ ký điện tử.
Thứ hai, chưa có văn bản hướng dẫn về thu thập và đánh giá chứng cứ điện tử
nên khó áp dụng trong thực tiễn. Về mặt nguyên tắc thì các chứng cứ điện tử được
thừa nhận có giá trị tương đương văn bản nhưng trên thực tế thì vẫn còn nhiều khó
khăn khi áp dụng các chứng cứ điện tử, ví dụ như tiêu chí để đánh giá tính toàn vẹn
của một thông điệp dữ liệu, hay để xác thực một chứng cứ điện tử do một bên tranh
chấp cung cấp.90
Thứ ba, quy định về bảo mật thông tin, dữ liệu điện tử chưa cụ thể, khiến các
bên tranh chấp e ngại lựa chọn hình thức giải quyết tranh chấp này. Trong môi
trường trực tuyến, các bên tranh chấp rất quan tâm đến việc làm thế nào để xác nhận
danh tính của phía bên kia và vấn đề bảo mật thông tin được các nhà cung cấp dịch
vụ ODR thực hiện như thế nào? Đặc biệt là đối với doanh nghiệp, các thông tin về
cách thức kinh doanh, bí mật kinh doanh có thể bị công khai hoặc đánh cắp bởi sự
tấn công của virus hoặc hacker (tin tặc). Vấn đề bảo vệ dữ liệu cá nhân cũng chưa
được đề cao. Hiện nay, các quy định cấm mua bán, tiết lộ thông tin khách hàng còn
rất chung chung, và cũng chưa có biện pháp xử lý nghiêm khắc khi để lộ thông tin
khách hàng, dẫn đến tình trạng mua bán dữ liệu, thông tin cá nhân trên Internet diễn
ra ngày càng nhiều91. Những “lỗ hổng” này khiến các bên tranh chấp vẫn chưa thực
sự ưu tiên ODR dù nhận thấy những lợi ích phương thức giải quyết tranh chấp này
mang lại.
Thứ tư, hầu hết các đơn vị cung cấp dịch vụ trọng tài và hoà giải thương chưa
có quy tắc giải quyết tranh chấp trực tuyến và vì vậy chưa tạo điều kiện cho ODR
phát triển. Ở Việt Nam hiện nay, chỉ có Trung tâm Hoà giải Việt Nam (VMC) ban
hành quy tắc hoà giải trực tuyến. Trung tâm Trọng tài quốc tế Hà Nội (HIAC) có
90 Lê Văn Thiệp (2016), Lun án Tiến sĩ Lut học, Pháp lut thương mại điện tử ở Việt Nam hiện nay, Học
viện Khoa học xã hội.
91 An Thiện, “Lỗ hồng” pháp lý trong quản lý dữ liệu cá nhân, Báo điện tử Đại biểu nhân dân, Xem tại:
https://www.daibieunhandan.vn/lo-hong-phap-ly-trong-quan-ly-du-lieu-ca-nhan-xacrpbbvi8-57503 (truy cập
ngày 05/06/2021)
108
các nội dung về trọng tài trực tuyến và hoà giải trực tuyến trong Quy tắc trọng tài và
Quy tắc hoà giải của mình. VMC và HIAC cũng là hai tổ chức đầu tiên tại Việt
Nam xây dựng nền tảng công nghệ nhằm giải quyết tranh chấp trực tuyến. Tuy vậy,
Khoản 1 Điều 25 Quy tắc tố tụng của Trung tâm Trọng tài quốc tế Việt Nam
(VIAC) hay Khoản 1 Điều 26 Quy tắc tố tụng của Trung tâm Trọng tài quốc tế Hà
Nội (HIAC) đều đang trao quyền cho các bên trong tranh chấp lựa chọn hình thức
giải quyết tranh chấp trực tuyến. Điều này khiến cho việc giải quyết tranh chấp trực
tuyến đôi khi rất khó thực hiện nếu một bên, ví dụ như bên Bị đơn không thiện chí
và không tích cực tham gia giải quyết tranh chấp. Đây cũng là một trong những lý
do khiến cho nhiều vụ tranh chấp hay cụ thể là các phiên xử tại các trung tâm trọng
tài không thể tiến hành trực tuyến dù trong giai đoạn dịch bệnh Covid-19.
Thứ năm, các lo lắng của các bên khi tham gia giải quyết tranh chấp trực
tuyến, ví dụ như vấn đề bảo mật, cách xử lý các sự cố về kỹ thuật, hay việc đảm bảo
quyền tranh tụng của các bên trong các phiên xử trực tuyến, có tồn tại hay không
những rào cản hay khó khăn cho các nhân chứng tham dự phiên xử trực tuyến sẽ
không thể được giải quyết nếu không có các quy định cụ thể tại các văn bản pháp
luật có liên quan hoặc tại quy tắc trọng tài trực tuyến hay hoà giải trực tuyến của các
đơn vị cung cấp dịch vụ giải quyết tranh chấp.
3. Kinh nghiệm quốc tế trong việc xây dựng khung pháp lý cho giải quyết
tranh chấp trực tuyến
3.1. Khung pháp lý cho sự hình thành trọng tài trực tuyến ở Trung Quốc
Sự phát triển mạnh mẽ của nền kinh tế Trung Quốc khi trở thành nền kinh tế
lớn thứ hai trên thế giới cũng mang đến nhiều tranh chấp thương mại phức tạp và
không lường trước được92. Khi hệ thống tư pháp đối mặt với những thách thức mới,
các doanh nghiệp có xu hướng lựa chọn các phương thức giải quyết tranh chấp thay
thế như trọng tài trực tuyến hoà giải trực tuyến do các tổ chức tư nhân cung cấp.
Các biện pháp ODR ngày càng phát triển tại Trung Quốc, trong đó có trọng tài
thương mại trực truyến.
92 Xu Guojian, 2019, China: Internaitonal Arbitration2019, https://iclg.com/practice-areas/international-
arbitration-laws-and-regulations/china, truy cập ngày 9/4/2020.
109
Mặc dù Trung Quốc chưa ban hành đạo luật cụ thể nào về ODR, trong đó có
trọng tài trực tuyến, nhưng cũng không có bất kỳ quy định nào loại trừ các phương
thức này. Các quy định về trọng tài thương mại truyền thống và các quy định pháp
luật có liên quan đã tạo nền tảng cho hoạt động của trọng tài trực tuyến ở Trung
Quốc phát triển, cụ thể:
- Thừa nhận giá trị pháp lý của hợp đồng được lập dưới dạng điện tử: Pháp
luật hợp đồng của Trung Quốc lần đầu tiên thừa nhận tính hợp lệ của hợp đồng dưới
dạng điện tử vào năm 1999,93 theo cách lý giải hình thức bằng văn của một hợp
đồng nghĩa là bản ghi nhớ hợp đồng, thư hoặc thư điện tử (bao gồm cả bức điện,
telex, fax, trao đổi dữ liệu điện tử và thư điện tử), v.v. có khả năng thể hiện nội
dung của nó dưới dạng hữu hình.94 Tuy nhiên tại thời điểm đó, để triển khai được
trọng tài trực tuyến ở Trung Quốc là chưa đầy đủ cơ sở pháp lý khi trong quá trình
giải quyết tranh chấp cần có sự xác nhận chữ ký của các bên. Khi hội đồng trọng tài
ra phán quyết cũng phải có chữ ký xác nhận để có thể cho công nhận và thi hành
phán quyết.
- Thừa nhận giá trị pháp lý của chữ ký điện tử: Trước bối cảnh giao dịch trực
tuyến ngày càng phát triển, đòi hỏi phải có công cụ để xác nhận sự đồng ý của các
chủ thể tham gia giao dịch, Trung Quốc đã ban Luật Chữ ký Điện tử năm 200495,
trong đó có các quy định cụ thể về dạng văn bản96, yêu cầu đối với mẫu bản gốc97,
yêu cầu bảo quản tài liệu98, tính trung thực của bất kỳ thông điệp dữ liệu nào làm
bằng chứng99, gửi và nhận bất kỳ thông điệp dữ liệu nào,100 chữ ký điện tử và
chứng nhận101, v.v. Luật chữ ký điện tử đã cung cấp một số quy định toàn diện, kỹ
lưỡng và chi tiết về thương mại điện tử, và chính thức đặt nền tảng pháp lý cho phát
triển của trọng tài trực tuyến ở Trung Quốc.
93 Điều 10 Luật Hợp đồng năm 1999, Thông qua tại kỳ họp thứ 9 của Quốc hội Trung Hoa ngày 15/3/1999
94 Điều 11 Luật Hợp đồng Trung Quốc năm 1999
95 Luật Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa về Chữ ký Điện tử, được thông qua tại cuộc họp lần thứ 11 của Uỷ
ban Thường vụ Quốc hội Nhân dân lần thứ X của Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa ngày 28/08/2004, được ban
hành và có hiệu lực từ ngày 01/04/2005.
96 Luật Chữ kí điện tử, Điều 4.
97 Luật Chữ kí điện tử, Điều 5.
98 Luật Chữ kí điện tử, Điều 6.
99 Luật Chữ kí điện tử, Điều 8.
100 Luật Chữ kí điện tử, Điều 9 – 11.
101 Luật Chữ kí điện tử, Điều 13 – 26.