Giáo trình Lý luận dạy học sinh học và kỹ thuật nông nghiệp: Phần 2 - ĐH Huế

Chia sẻ: Bin Bin | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:27

Thêm vào BST

Báo xấu

164
lượt xem 27
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Phần 2 của cuốn Giáo trình Lý luận dạy học sinh học và kỹ thuật nông nghiệp trình bày các nội dung về: giảng dạy khái niệm quá trình và quy luật sinh học, các hình thức tổ chức dạy học, những cơ sở vật chất của việc dạy Sinh học, lập kế hoạch dạy học. Cùng tham khảo giáo trình để nắm bắt nội dung cụ thể.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Lý luận dạy học sinh học và kỹ thuật nông nghiệp: Phần 2 - ĐH Huế

Ch−¬ng V GI¶NG D¹Y KH¸I NIÖM, QU¸ TR×NH Vµ QUY LUËT SINH HäC I – Sù H×NH THµNH Vµ PH¸T TRIÓN c¸c KH¸I niÖm SINH Häc (Xem chuyªn ®Ò : H×nh thµnh vµ ph¸t triÓn c¸c kh¸i niÖm sinh häc. Bïi V¨n S©m – NguyÔn H÷u Bæng). II – GI¶NG D¹Y Qu¸ TR×NH SINH Häc 1. Qu¸ tr×nh sinh häc KiÕn thøc vÒ c¸c qu¸ tr×nh sinh häc còng lµ mét lo¹i kiÕn thøc kh¸i niÖm, lo¹i kiÕn thøc nµy kh«ng ph¶n ¸nh mét lo¹i sù vËt hiÖn t−îng riªng rÏ mµ ph¶n ¸nh mét chuçi sù kiÖn, hiÖn t−îng liªn tôc diÔn ra theo mét tr×nh tù chÆt chÏ, cã tÝnh ®Þnh h−íng râ rÖt. Tr−íc ®©y khi kh¶o s¸t mét hiÖn t−îng sinh häc phøc t¹p, ng−êi ta chØ míi cã kh¶ n¨ng n¾m ®−îc kh©u ®Çu vµ kh©u cuèi. VÝ dô, trong hiÖn t−îng quang hîp, kh©u ®Çu lµ n−íc vµ khÝ CO2, kh©u cuèi lµ gluc«z¬ vµ oxy ; trong hiÖn t−îng gi¶m ph©n, kh©u ®Çu lµ mét tÕ bµo l−ìng béi, kh©u cuèi lµ 4 tÕ bµo ®¬n béi. Ngµy nay ng−êi ta ®· ®i s©u vµo c¬ chÕ cña c¸c qu¸ tr×nh sinh häc, tøc lµ c¸c b−íc trung gian gi÷a kh©u ®Çu vµ kh©u cuèi. Qu¸ tr×nh tiªu hãa lµ mét chuçi biÕn ®æi c¬ lý, hãa häc cña thøc ¨n lÇn l−ît x¶y ra trong c¸c phÇn cña èng tiªu ho¸. Qu¸ tr×nh ®−êng ph©n trong h« hÊp lµ mét chuçi 11 ph¶n øng sinh hãa, mçi ph¶n øng chÞu sù xóc t¸c cña mét lo¹i enzym cho ra mét s¶n phÈm trung gian. Sinh häc hiÖn ®¹i ®· nghiªn cøu s©u vµo nhiÒu qu¸ tr×nh sinh häc kh«ng ph¶i chØ ë møc c¬ thÓ, c¬ quan mµ c¶ ë møc tÕ bµo, ph©n tö vµ ë c¸c cÊp ®é cao h¬n. VÝ dô, qu¸ tr×nh nguyªn ph©n, qu¸ tr×nh gi¶m ph©n, qu¸ tr×nh nh©n ®«i ADN, qu¸ tr×nh tæng hîp ARN, qu¸ tr×nh tæng hîp pr«tªin, qu¸ tr×nh quang hîp, h« hÊp. D−íi ®©y chóng ta nãi tíi nh÷ng qu¸ tr×nh sinh häc ë møc tÕ bµo vµ ph©n tö. Trong mét qu¸ tr×nh sinh häc cã nhiÒu cÊu tróc vËt chÊt tham gia, mçi cÊu tróc cã mét chøc n¨ng nhÊt ®Þnh. C¬ chÕ cña qu¸ tr×nh tøc lµ sù vËn ®éng cña tõng cÊu tróc, sù t−¬ng t¸c gi÷a c¸c cÊu tróc ®ã. C¸c cÊu tróc nµy t−¬ng t¸c nhÞp nhµng trong mét thÓ thèng nhÊt, lµm cho c¸c sù kiÖn diÔn ra theo mét tr×nh tù x¸c ®Þnh. TÝnh ®Þnh h−íng, tÝnh tù ®iÒu chØnh, tÝnh thèng nhÊt lµ nh÷ng ®Æc ®iÓm næi bËt cña c¸c qu¸ tr×nh sinh häc. 2. C¸c b−íc gi¶ng d¹y Cã thÓ cã 4 b−íc chÝnh sau ®©y : a) §Æt vÊn ®Ò : Trong b−íc nµy, GV cã thÓ dïng lêi, c¸c ph−¬ng tiÖn trùc quan, thÝ nghiÖm ®Ó ®Þnh h−íng häc tËp cho HS. 56
b) M« t¶ diÔn biÕn cña qu¸ tr×nh : Néi dung cña b−íc nµy lµ tr×nh bµy c¸c sù kiÖn theo mét tr×nh tù x¸c ®Þnh, nªu bËt tÝnh ®Þnh h−íng, tÝnh liªn tôc, thèng nhÊt cña qu¸ tr×nh, tËp trung sù chó ý cña HS vµo nh÷ng sù kiÖn c¬ b¶n nhÊt. Yªu cÇu nªu râ c¸c giai ®o¹n chÝnh, c¸c cÊu tróc vËt chÊt tham gia vµo qu¸ tr×nh. Trong b−íc nµy cã thÓ dïng m« h×nh, s¬ ®å, tranh vÏ, phim... ®Ó minh häa cho lêi gi¶ng cña GV. c) Ph©n tÝch c¬ chÕ cña qu¸ tr×nh : Néi dung cña b−íc nµy lµ ph©n tÝch chøc n¨ng cña tõng cÊu tróc, sù t−¬ng t¸c gi÷a c¸c cÊu tróc, x¸c ®Þnh cÊu tróc chñ yÕu nhÊt. Hai b−íc nãi trªn kh«ng ph©n biÖt nhau mét c¸ch tuyÖt ®èi, cã thÓ tiÕn hµnh xen kÏ víi nhau. d) Nªu ý nghÜa sinh häc cña qu¸ tr×nh : Cho HS thÊy tÇm quan träng cña qu¸ tr×nh ®ã trong ®êi sèng cña c¬ thÓ, ®èi víi tiÕn ho¸ vµ kh¶ n¨ng vËn dông vµo thùc tiÔn. 3. VÝ dô Qu¸ tr×nh ®«ng m¸u (Sinh häc 9) a) §Æt vÊn ®Ò GV cã thÓ cho HS quan s¸t èng nghiÖm m¸u ®«ng vµ nªu cho HS bµi tËp nhËn thøc sau : thÕ nµo lµ ®«ng m¸u vµ ®«ng m¸u cã ý nghÜa g× ? V× sao m¸u ch¶y trong m¹ch m¸u b×nh th−êng kh«ng bÞ ®«ng l¹i. b) M« t¶ qu¸ tr×nh GV cho HS nh¾c l¹i cÊu t¹o m¸u, råi dïng ph−¬ng ph¸p thuyÕt tr×nh – t¸i hiÖn, th«ng b¸o, kÕt hîp víi s¬ ®å ®Ó m« t¶ qu¸ tr×nh ®«ng m¸u : nh÷ng sù kiÖn chñ yÕu lµ enzym gi¶i phãng khi tiÓu cÇu vì, lon Ca++, pr«tªin hßa tan, t¬ m¸u quÊn c¸c hång cÇu. HuyÕt thanh HuyÕt t−¬ng Pr«tªin hoµ tan T¬ m¸u Ion Ca++ M¸u Enzym láng TiÓu cÇu (vì) TÕ bµo m¸u Hång cÇu M¾c vµo t¬ m¸u B¹ch cÇu Côc m¸u c) Ph©n tÝch c¬ chÕ cña qu¸ tr×nh : Cã thÓ xen kÏ lêi gi¶ng cña GV víi hÖ thèng c©u hái sau : – B×nh th−êng m¸u gåm nh÷ng cÊu tróc nµo ? – Khi nµo tiÓu cÇu míi bÞ vì. Khi tiÓu cÇu vì, trong m¸u cã thªm nh÷ng cÊu tróc nµo ? – C¸c cÊu tróc ®ã t−¬ng t¸c víi nhau ra sao ? 57
– Qu¸ tr×nh ®«ng m¸u lµ g× ? d) ý nghÜa sinh häc : Nªn dïng ph−¬ng ph¸p hái ®¸p ®Ó HS nªu ý nghÜa cña qu¸ tr×nh ®«ng m¸u. Sau ®ã cho HS tr¶ lêi c¸c c©u hái sau : – T¹i sao m¸u ®«ng l¹i ®á ? – T¹i sao hiÖn t−îng ®«ng m¸u l¹i ®−îc xem nh− lµ ph¶n øng tù vÖ cña c¬ thÓ ? – M¸u cã thÓ ®«ng ®−îc trong m¹ch m¸u kh«ng ? M¸u ®«ng trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nµo ? – Sù ®«ng m¸u cã nguy hiÓm kh«ng ? Trong nh÷ng tr−êng hîp nµo b¸c sÜ ph¶i quyÕt ®Þnh truyÒn m¸u ? Trong phÇn kÕt luËn, GV nãi vÒ bÖnh m¸u khã ®«ng, vÒ viÖc t×m ra c¸c chÊt vµ c¸c lo¹i b¨ng lµm m¸u chãng ®«ng vµ ng−îc l¹i ; vÒ c¸c chÊt hoµ tan côc m¸u trong c¬ thÓ ng−êi khi cÇn thiÕt. III – GI¶NG D¹y Quy LUËT SINH Häc 1. Quy luËt sinh häc C¸c sù vËt, hiÖn t−îng, qu¸ tr×nh trong tù nhiªn nãi chung, trong giíi tù nhiªn h÷u c¬ nãi riªng, kh«ng ®øng yªn mµ vËn ®éng ; kh«ng vËn ®éng hçn ®én, c« lËp víi nhau mµ theo chiÒu h−íng nhÊt ®Þnh, trong nh÷ng mèi liªn hÖ x¸c ®Þnh, cã tÝnh quy luËt... BÊt cø mét sù vËt, hiÖn t−îng hay mét nhãm sù vËt, hiÖn t−îng nµo trong thùc t¹i kh¸ch quan bao giê còng bao hµm mét lo¹t rÊt phøc t¹p mèi liªn hÖ b¶n chÊt hoÆc kh«ng b¶n chÊt, bªn trong hoÆc bªn ngoµi, bÒn v÷ng hoÆc t¹m thêi, tÊt nhiªn hoÆc ngÉu nhiªn, ®¬n nhÊt hoÆc phæ biÕn. Quy luËt (hay tÝnh quy luËt) chØ ph¶n ¸nh nh÷ng mèi liªn hÖ b¶n chÊt bªn trong vµ do ®ã bÒn v÷ng, tÊt nhiªn vµ phæ biÕn gi÷a c¸c sù vËt, hiÖn t−îng ; ph¶n ¸nh qu¸ tr×nh kh¸c nhau, hoÆc gi÷a c¸c mÆt kh¸c nhau cña cïng mét sù vËt, hiÖn t−îng ; ph¶n ¸nh qu¸ tr×nh, hoÆc gi÷a tr¹ng th¸i tr−íc hoÆc tr¹ng th¸i sau cña mét sù vËt, hiÖn t−îng, tøc lµ xu h−íng ph¸t triÓn cña nã. Trong c¸c mèi liªn hÖ nµy, quan träng nhÊt lµ c¸c mèi quan hÖ gi÷a nguyªn nh©n víi kÕt qu¶, gióp ta nhËn thøc ®−îc tÝnh quy luËt tÊt yÕu cña sù vËt, hiÖn t−îng, qu¸ tr×nh vµ lµm chñ ®−îc chóng, dù ®o¸n ®−îc ®iÒu sÏ x¶y ra. Tuy nhiªn kh«ng ph¶i lµ mäi mèi liªn hÖ nh©n qu¶ – ®Òu lµ quy luËt. Nh÷ng hiÖn t−îng cã nguyªn nh©n x¸c ®Þnh nh−ng chØ x¶y ra mét vµi lÇn nµo ®ã th× kh«ng ®−îc coi lµ quy luËt. ChØ nh÷ng mèi liªn hÖ nãi chung, liªn hÖ nh©n qu¶ nãi riªng, ®−îc lÆp ®i lÆp l¹i nhiÒu lÇn, cã tÝnh bÒn v÷ng, æn ®Þnh, phæ biÕn míi ®−îc xem lµ cã tÝnh quy luËt. TÝnh quy luËt lµ cña b¶n th©n sù vËt, hiÖn t−îng, qu¸ tr×nh trong thùc t¹i kh¸ch quan, th−êng biÓu hiÖn ®ång thêi trong tÝnh toµn vÑn phøc t¹p cña nã. §Þnh luËt lµ cña khoa häc, ®−îc x©y dùng tõ thùc nghiÖm trong nh÷ng ®iÒu kiÖn h¹n chÕ h¬n, vµ v× thÕ, nghiÖm ®óng trong nh÷ng ®iÒu kiÖn x¸c ®Þnh. Tuú tr×nh ®é khoa häc ®−¬ng thêi mµ mét ®Þnh luËt nµo ®ã cã thÓ ph¶n ¸nh ®Çy ®ñ hay ch−a ®Çy ®ñ, kh¸i qu¸t nhiÒu hay Ýt vÒ tÝnh quy luËt phæ biÕn tÊt yÕu trong tù nhiªn. Cã nh÷ng ®Þnh luËt khoa häc chØ nªu lªn khuynh h−íng ph¸t triÓn cña sù vËt, hiÖn 58
t−îng ; còng cã nh÷ng ®Þnh luËt khoa häc mµ trong ®ã mèi liªn hÖ gi÷a c¸c sù vËt, hiÖn t−îng ®ang xÐt, ®· ®−îc l−îng ho¸ vµ diÔn ®¹t b»ng c¸c biÓu thøc to¸n häc. Sù x©m nhËp cña to¸n häc vµo khoa häc thùc nghiÖm ®· gióp cho viÖc ph¸t hiÖn vµ diÔn ®¹t c¸c ®Þnh luËt tiÕn lªn tr×nh ®é chÝnh x¸c h¬n. Nh×n chung, trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña chóng, c¸c khoa häc tù nhiªn ®· tr¶i qua thêi kú m« t¶, thùc nghiÖm råi tiÕn lªn giai ®o¹n lý thuyÕt. ë tr×nh ®é lý thuyÕt, mét sè ®Þnh luËt khoa häc kh«ng ra ®êi b»ng suy lý quy n¹p tõ c¸c thùc nghiÖm ®−îc lÆp l¹i nhiÒu lÇn, mµ l¹i ra ®êi b»ng sù suy diÔn tõ mét luËn thuyÕt xuÊt ph¸t nµo ®ã, hoÆc b»ng suy luËn to¸n häc (§Þnh luËt Hac®i - Vanbec). KiÕn thøc vÒ c¸c quy luËt sinh häc còng thuéc lo¹i kiÕn thøc kh¸i niÖm. Quy luËt ph¶n ¸nh xu thÕ vËn ®éng ph¸t triÓn tÊt yÕu cña c¸c sù vËt hiÖn t−îng, ph¶n ¸nh nh÷ng mèi liªn hÖ b¶n chÊt gi÷a c¸c mÆt kh¸c nhau cña cïng mét sù vËt, hiÖn t−îng, hoÆc gi÷a c¸c sù vËt, hiÖn t−îng kh¸c nhau, trong ®ã ®Æc biÖt quan träng lµ mèi quan hÖ nh©n qu¶. C¸c t¸c gi¶ kinh ®iÓn cña triÕt häc m¸cxÝt ®· ®Þnh nghÜa quy luËt b»ng nh÷ng dÊu hiÖu g× ? Theo K.Marx "Quy luËt lµ mèi liªn hÖ bªn trong vµ tÊt yÕu gi÷a hai hiÖn t−îng". Theo F. Engels : "H×nh thøc cña tÝnh phæ biÕn trong tù nhiªn, ®ã lµ quy luËt". V.I. Lenine ®· tõng nhÊn m¹nh r»ng quy luËt lµ mét ph¹m trï triÕt häc, kh¸i qu¸t nh÷ng nÐt chung vèn cã trong c¸c quy luËt cña tõng h×nh thøc vËn ®éng cña vËt chÊt, vµ ph¹m trï triÕt häc nµy lµ sù trõu t−îng hãa khoa häc c¸c ®Þnh luËt chung. Nh− vËy, kh¸i niÖm "quy luËt" trong triÕt häc cã néi dung réng h¬n nhiÒu so víi kh¸i niÖm "®Þnh luËt" trong khoa häc. Trong Bót ký triÕt häc, Lenine ®· ph©n tÝch c¸c dÊu hiÖu cña quy luËt nh− sau : – Quy luËt lµ quan hÖ cña nh÷ng b¶n chÊt, hoÆc gi÷a c¸c b¶n chÊt. – Quy luËt lµ c¸i bÒn v÷ng trong c¸c hiÖn t−îng. – Quy luËt lµ c¸i ®ång nhÊt trong c¸c hiÖn t−îng. – Quy luËt lµ sù ph¶n ¸nh c¸i æn ®Þnh tÜnh t¹i trong c¸c hiÖn t−îng. Tõ sù ph©n tÝch trªn ®©y, cã thÓ hiÓu quy luËt lµ nh÷ng mèi liªn hÖ b¶n chÊt, tÊt yÕu, bÒn v÷ng, phæ biÕn, æn ®Þnh, lÆp ®i lÆp l¹i trong c¸c hiÖn t−îng. Ng−êi ta th−êng dïng thuËt ng÷ "®Þnh luËt" ®Ó chØ nh÷ng tri thøc ph¶n ¸nh tÝnh quy luËt cña c¸c hiÖn t−îng tù nhiªn ®−îc ph¸t hiÖn b»ng ph−¬ng ph¸p thùc nghiÖm, g¾n víi c«ng tr×nh nghiªn cøu cña mét vµi t¸c gi¶ x¸c ®Þnh. Nh÷ng kiÕn thøc quy luËt trong c¸c lÜnh vùc kh«ng ph¶i lµ khoa häc thùc nghiÖm, th−êng ®−îc gäi lµ "tÝnh quy luËt" hoÆc nãi gän lµ "quy luËt". VÝ dô nãi : §Þnh luËt ph©n ly ®éc lËp cña Men®en, tÝnh quy luËt trong sù tiÕn hãa cña c¸c h×nh thøc sinh s¶n ë ®éng vËt, quy luËt chän läc tù nhiªn. Tuy nhiªn, còng cã thÓ dïng kh«ng ph©n biÖt quy luËt vµ ®Þnh luËt. Ch¼ng h¹n nãi ®Þnh luËt Lamac, ®Þnh luËt Cuvier (vÒ sù t−¬ng quan gi÷a c¸c c¬ quan trong c¬ thÓ ®éng vËt)... tuy r»ng nh÷ng ®Þnh luËt nµy kh«ng ph¶i lµ ®−îc ph¸t hiÖn tõ thùc nghiÖm ; hoÆc gäi lµ quy luËt chän läc 59
tù nhiªn tuy r»ng ngµy nay, chän läc tù nhiªn ®· ®−îc nghiªn cøu b»ng thùc nghiÖm. Trong khoa häc, kiÕn thøc kh¸i niÖm ®−îc diÔn ®¹t b»ng mét tõ hay côm tõ, tøc lµ thuËt ng÷, cßn kiÕn thøc ®Þnh luËt ®−îc diÔn ®¹t b»ng c¸c mÖnh ®Ò hoÆc c¸c biÓu thøc to¸n häc, c«ng thøc (trong tr−êng hîp c¸c quan hÖ ®ã ®−îc l−îng hãa). 2. C¸c kiÕn thøc quy luËt trong ch−¬ng tr×nh sinh häc phæ th«ng trung häc a) KiÕn thøc quy luËt trong phÇn "§Æc tÝnh chung cña c¬ thÓ sèng" – Quy luËt tiÕn hãa vÒ ph−¬ng thøc trao ®æi chÊt. – Quy luËt tiÕn ho¸ vÒ sinh s¶n. – Quy luËt tiÕn hãa vÒ tæ chøc c¬ thÓ. – Quy luËt tiÕn ho¸ vÒ c¶m øng. b) KiÕn thøc quy luËt trong phÇn "Sinh th¸i häc" – Quy luËt vÒ sù biÕn ®éng vµ c©n b»ng trong quÇn thÓ. – Quy luËt vÒ sù biÕn ®éng vµ c©n b»ng trong quÇn x·. – Quy luËt tù ®iÒu chØnh trong hÖ sinh th¸i. – C¸c quy luËt sinh th¸i c¬ b¶n. c) KiÕn thøc quy luËt trong phÇn "Di truyÒn häc" – Quy luËt vÒ tÝnh ®Æc tr−ng vµ tÝnh æn ®Þnh cña bé nhiÔm s¾c thÓ. – Quy luËt vÒ tÝnh ®a d¹ng vµ ®Æc thï cña pr«tªin. – C¸c quy luËt di truyÒn. – C¸c quy luËt biÕn dÞ. – Quy luËt tho¸i ho¸ trong dßng tù phèi. – Quy luËt −u thÕ lai. – Quy luËt vÒ tÝnh bÊt thô cña c¬ thÓ lai xa. d) C¸c kiÕn thøc quy luËt trong phÇn "TiÕn ho¸" – Quy luËt biÕn dÞ vµ di truyÒn. – C¸c quy luËt chän läc nh©n t¹o. – C¸c quy luËt chän läc tù nhiªn. – C¸c quy luËt ph¸t sinh sù sèng. – Quy luËt ph¸t sinh loµi ng−êi. 60
3. Ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y kiÕn thøc quy luËt a) C¬ së lý luËn C¸c ®Þnh luËt sinh häc ®· ra ®êi tõ thùc tÕ thiªn nhiªn, thùc tiÔn s¶n xuÊt vµ thùc nghiÖm khoa häc. V× vËy, viÖc gi¶ng d¹y mét quy luËt (®Þnh luËt) sinh häc cã thÓ lÆp l¹i lÞch sö kh¸m ph¸ ra quy luËt ®ã, nghÜa lµ ®i theo suy lý quy n¹p, dùa trªn sù quan s¸t c¸c tµi liÖu thùc tÕ, thùc nghiÖm. C¸ch nµy th−êng thuËn lîi cho viÖc rÌn luyÖn t− duy thùc nghiÖm, ph−¬ng ph¸p quy n¹p khoa häc. Tuy nhiªn, trong d¹y häc, con ®−êng quy n¹p ®ßi hái nhiÒu thêi gian. Ng−êi ta cã thÓ tr×nh bµy c¸c quy luËt sinh häc theo suy lý diÔn dÞch, GV ph¸t biÓu néi dung quy luËt, cho mét vµi vÝ dô ®iÓn h×nh ®Ó minh häa, hoÆc ®Ó HS ®ãng gãp thªm nh÷ng vÝ dô t−¬ng tù ®Ó kh¼ng ®Þnh tÝnh phæ biÕn vµ ®óng ®¾n cña quy luËt ®· nªu. Trong mét sè tr−êng hîp, cã thÓ dùa vµo mét luËn ®iÓm, lý thuyÕt lµm c¨n cø xuÊt ph¸t ®Ó dù ®o¸n tÝnh quy luËt cña nhãm hiÖn t−îng ®ang kh¶o s¸t, råi x¸c nhËn ®iÒu ®ã b»ng nh÷ng vÝ dô cô thÓ. C¸c kiÕn thøc quy luËt ®−a vµo phæ th«ng ®· ®−îc kiÓm tra, kh¼ng ®Þnh trong khoa häc cho nªn cã thÓ tr×nh bµy chóng theo suy lý diÔn dÞch mµ kh«ng lo t¹o ra sù ngé nhËn ë HS. Tr×nh bµy c¸c kiÕn thøc quy luËt theo con ®−êng diÔn dÞch ®ßi hái Ýt thêi gian h¬n. Tuy nhiªn c¸ch nµy kh«ng cã lîi trong viÖc rÌn luyÖn t− duy thùc nghiÖm quy n¹p, mµ ®iÒu nµy l¹i cã ý nghÜa quan träng trong viÖc båi d−ìng HS, vèn ch−a ®−îc quen víi ®êi sèng x· héi c«ng nghiÖp, tiÕp xóc víi kü thuËt ch−a nhiÒu. Bëi vËy, trong gi¶ng d¹y sinh häc, GV cã thÓ vµ nªn linh ho¹t vËn dông c¶ hai con ®−êng quy n¹p vµ diÔn dÞch, nh»m môc tiªu kh«ng chØ lµ trang bÞ kiÕn thøc mµ cßn ph¸t triÓn t− duy n÷a. Mét ®iÓm ®¸ng chó ý n÷a lµ c¸c ®Þnh luËt sinh häc ra ®êi tõ thùc tiÔn ph¶i ®−îc trë l¹i vËn dông vµo thùc tiÔn. XuÊt ph¸t tõ c¬ së lý luËn trªn, cã thÓ nªu c¸c b−íc gi¶ng d¹y mét quy luËt sinh häc sau ®©y : b) C¸c b−íc gi¶ng d¹y quy luËt sinh häc : 5 b−íc – B−íc 1 : X¸c ®Þnh nhiÖm vô nhËn thøc B−íc nµy chuÈn bÞ cho HS mét t− thÕ s½n sµng ®ãn nhËn kiÕn thøc s¾p häc mét c¸ch chñ ®éng, tÝch cùc, bëi v× nã lµ mét yÕu tè t©m lý ®Çu tiªn b¶o ®¶m sù n¾m v÷ng. Cã thÓ ®Ò cËp ®Õn quy luËt sinh häc s¾p häc nh− mét nhu cÇu nhËn thøc n¶y sinh tõ thùc tÕ, hoÆc tõ chÝnh logic ph¸t triÓn cña hÖ thèng kiÕn thøc cña ch−¬ng tr×nh, t¹o ra t×nh huèng cã vÊn ®Ò do m©u thuÉn gi÷a yªu cÇu n¾m ®−îc tÝnh quy luËt cña hiÖn t−îng sÏ häc víi vèn kiÕn thøc ®· cã cña HS. VÊn ®Ò ®Æt ra cµng cã ý nghÜa vÒ mÆt thùc tiÔn ®êi sèng vµ s¶n xuÊt th× cµng kÝch thÝch høng thó nhËn thøc cña HS. – B−íc 2 : Tr×nh bµy néi dung quy luËt Yªu cÇu cña b−íc nµy lµ h−íng dÉn cho HS ph¸t hiÖn tÝnh quy luËt cña sù vËt, hiÖn t−îng 61
®ang xÐt, tøc lµ chiÒu h−íng ph¸t triÓn tÊt yÕu cña nã, hoÆc mèi quan hÖ tÊt yÕu trong b¶n th©n nã, hay lµ gi÷a nã víi sù vËt, hiÖn t−îng kh¸c. Cã thÓ thùc hiÖn b−íc nµy b»ng con ®−êng quy n¹p hay diÔn dÞch. §èi víi nh÷ng quy luËt ®· cã chç dùa trong vèn biÓu t−îng phong phó cña HS th× nªn tr×nh bµy theo con ®−êng diÔn dÞch. §èi víi nh÷ng quy luËt ®óc kÕt tõ thùc nghiÖm khoa häc, ph¶n ¸nh nh÷ng hiÖn t−îng kh«ng gÇn gòi víi vèn hiÓu biÕt cña HS th× nªn tr×nh bµy theo con ®−êng quy n¹p. B−íc 3 : Ph©n tÝch b¶n chÊt cña quy luËt Yªu cÇu cña b−íc nµy lµ lµm s¸ng tá nh÷ng mèi quan hÖ nh©n – qu¶, nh÷ng c¬ chÕ quy ®Þnh tÝnh quy luËt tÊt yÕu cña sù vËt, hiÖn t−îng ®ang kh¶o s¸t. – Tuú møc ®é phøc t¹p cña vÊn ®Ò, cã thÓ thùc hiÖn b−íc nµy b»ng ph−¬ng ph¸p gi¶ng gi¶i hoÆc vÊn ®¸p t×m tßi bé phËn. §©y lµ b−íc quyÕt ®Þnh chÊt l−îng lÜnh héi vµ hiÖu qu¶ cña b−íc nµy phô thuéc vµo møc ®é t− duy tÝch cùc cña HS. Trong khi ph©n tÝch b¶n chÊt cña quy luËt, nªn l−u ý tíi viÖc giíi h¹n ph¹m vi t¸c ®éng cña quy luËt, nh÷ng ®iÒu kiÖn nghiÖm ®óng cña nã... – B−íc 4 : Ph©n tÝch ý nghÜa cña quy luËt Mçi quy luËt sinh häc ®Òu cã ý nghÜa vÒ mÆt thÕ giíi quan, vÒ lý thuyÕt hay thùc tiÔn. N¾m ®−îc ®iÒu nµy, HS cµng quan t©m hµo høng víi kiÕn thøc võa ®−îc häc, n¶y sinh ý muèn ®−îc vËn dông kiÕn thøc ®ã. – B−íc 5 : VËn dông quy luËt B−íc nµy nh»m cñng cè, më réng hiÓu biÕt vÒ quy luËt míi häc. ViÖc vËn dông cã thÓ ë møc thÊp lµ gi¶i nh÷ng bµi tËp trong qu¸ tr×nh häc tËp gi¸o tr×nh, lÊy thªm c¸c vÝ dô minh häa, hoÆc ë møc cao h¬n lµ gi¶i thÝch nh÷ng hiÖn t−îng thùc tÕ gÆp trong thiªn nhiªn, trong ®êi sèng s¶n xuÊt, hoÆc ë møc cao h¬n n÷a lµ thùc hµnh trong v−ên tr−êng, gãc sinh giíi hoÆc trªn ®ång ruéng vµ theo yªu cÇu cña ch−¬ng tr×nh. Tãm l¹i, viÖc gi¶ng d¹y hoµn chØnh mét kiÕn thøc quy luËt cã thÓ ®−îc tr×nh bµy b»ng s¬ ®å d−íi ®©y : 62
1. X¸c ®Þnh nhiÖm vô nhËn thøc 2. Tr×nh bµy néi dung quy luËt Con ®−êng quy n¹p Con ®−êng diÔn dÞch 2a. BiÓu diÔn ph−¬ng ph¸p trùc 2a. GV ph¸t biÓu quy luËt hoÆc ®Ó quan hoÆc gîi l¹i nh÷ng biÓu t−îng HS ®äc quy luËt trong SGK. cã liªn quan. 2b. Ph¸t hiÖn tÝnh quy luËt cña sù 2b. Minh häa quy luËt b»ng vÝ dô vËt, hiÖn t−îng (ph¸t biÓu cña HS, ®iÓn h×nh (cña GV vµ HS) GV bæ sung cho HS hoÆc cho HS nghiªn cøu SGK) 3. Ph©n tÝch b¶n chÊt cña quy luËt (liªn hÖ nh©n–qu¶, c¬ chÕ) 4. Ph©n tÝch ý nghÜa cña quy luËt (lý thuyÕt, thùc tiÔn) 5. VËn dông quy luËt (vµo qu¸ tr×nh häc tËp, vµo thùc tiÔn) Tïy yªu cÇu cña ch−¬ng tr×nh, viÖc gi¶ng d¹y mét quy luËt sinh häc nµo ®ã ph¶i ®¶m b¶o ®ñ 5 b−íc trªn hoÆc gi¶m bít mét vµi b−íc trong ®ã nh−ng bao giê còng ph¶i b¶o ®¶m 2 b−íc c¬ b¶n nhÊt lµ b−íc 2 vµ b−íc 3. ViÖc tr×nh bµy c¸c b−íc nãi trªn còng tïy theo yªu cÇu cña ch−¬ng tr×nh mµ thùc hiÖn trong mét ph¹m vi tiÕt häc, hoÆc tr×nh bµy mét phÇn trªn líp vµ mét phÇn sau tiÕt häc. 63
4. VÝ dô Gi¶ng d¹y Quy luËt chiÒu h−íng tiÕn hãa cña sù sinh s¶n h÷u tÝnh a) B−íc 1 : X¸c ®Þnh nhiÖm vô nhËn thøc Sau khi giíi thiÖu c¸c h×nh thøc sinh s¶n h÷u tÝnh ë phÇn I, sang phÇn II, vÊn ®Ò ®−îc ®Æt ra lµ : Trong lÞch sö cña giíi thùc vËt vµ giíi ®éng vËt, sù sinh s¶n h÷u tÝnh ®· ®−îc hoµn thiÖn dÇn theo nh÷ng chiÒu h−íng cô thÓ nh− thÕ nµo vÒ c¬ quan sinh s¶n vµ h×nh thøc thô tinh ? b) B−íc 2 : Tr×nh bµy néi dung quy luËt Tuy ë phÇn nµy SGK viÕt c« ®äng vµ tr×nh bµy theo lèi nªu nhËn xÐt råi cho vÝ dô minh häa, nh−ng trong tiÕt häc GV nªn s−u tÇm l¹i c¸c tranh vÏ cã liªn quan trong s¸ch Sinh vËt líp 6, líp 7 ®Ó gióp HS håi t−ëng nhanh vµ dùa vµo ®ã mµ HS tù lùc rót ra nhËn xÐt vÒ tÝnh quy luËt cña sù tiÕn hãa, vÝ dô tr×nh bµy trªn mét tranh lín : * Nöa bªn tr¸i : T¶o : Ch−a cã c¬ quan sinh s¶n, vÏ giao tö ®ùc, giao tö c¸i gièng nhau ®−îc h×nh thµnh tõ 1 tÕ bµo cña sîi t¶o. Rªu : VÏ sîi rªu mang hïng khÝ (c¬ quan sinh s¶n ®ùc) vµ sîi rªu mang no·n khÝ (c¬ quan sinh s¶n c¸i). Th«ng : VÏ cµnh th«ng mang nãn ®ùc vµ nãn c¸i. * Nöa bªn ph¶i : Thñy tøc : VÏ c¬ quan sinh tinh trïng vµ sinh trøng trªn cïng mét c¬ thÓ. Giun ®Êt : VÏ sù giao phèi gi÷a hai c¬ thÓ l−ìng tÝnh. Giun ®òa : VÏ c¸ thÓ ®ùc vµ c¸ thÓ c¸i. (Nh÷ng h×nh vÏ trªn trÝch tõ SGK líp 6, 7, ®−îc tr×nh bµy trªn cïng mét tranh hoÆc treo thµnh d·y). Dùa vµo tranh, cho HS nhËn biÕt tõng lo¹i thùc vËt, ®éng vËt, håi t−ëng l¹i ®Æc ®iÓm c¬ quan sinh s¶n cña loµi ®ã. Sau ®ã, ®Æt c©u hái gîi më ®Ó ®i ®Õn hai nhËn xÐt vÒ chiÒu h−íng tiÕn hãa vÒ : – C¬ quan sinh s¶n : Tõ chç ch−a cã c¬ quan sinh s¶n ®Õn chç cã c¬ quan chuyªn s¶n xuÊt ra tÕ bµo sinh dôc. Tõ chç c¬ quan sinh s¶n ®ùc, c¸i cßn n»m trªn cïng mét c¬ thÓ ®Õn chç c¸c c¬ quan sinh s¶n ®ùc, c¸i n»m trªn nh÷ng c¬ thÓ kh¸c nhau (ph©n ho¸ giíi tÝnh). Tõ chç giao tö ®ùc vµ c¸i gièng hÖt nhau ®Õn chç chóng sai kh¸c nhau vÒ h×nh d¹ng, kÝch th−íc (ph©n ho¸ giao tö). – H×nh thøc thô tinh : Tõ tù thô tinh ®Õn thô tinh chÐo, tõ thô tinh nhê n−íc ®Õn thô tinh 64
kh«, tõ thô tinh ngoµi ®Õn thô tinh trong. §Ó tr×nh bµy chiÒu h−íng tiÕn hãa cña h×nh thøc thô tinh, cã thÓ dïng tranh nãi trªn thªm mét tranh cã vÏ 1 c©y cã hoa l−ìng tÝnh tù thô phÊn, hoa l−ìng tÝnh giao phÊn, hoa ®¬n tÝnh cïng gèc, hoa ®¬n tÝnh kh¸c gèc, thô tinh ë c¸, Õch, nh¸i, bß s¸t, thó. c) B−íc 3 : Ph©n tÝch b¶n chÊt cña quy luËt GV h−íng dÉn HS ph©n tÝch : – Sù ph©n hãa giíi tÝnh : Tõ c¬ thÓ l−ìng tÝnh ®Õn c¬ thÓ ®¬n tÝnh. ë c¬ thÓ l−ìng tÝnh : giao tö ®ùc vµ giao tö c¸i ®−îc t¹o ra trªn cïng mét c¬ thÓ nªn chóng mang tÝnh di truyÒn ®ång nhÊt. ë nhãm sinh vËt ®¬n tÝnh : giao tö ®ùc vµ giao tö c¸i ®−îc t¹o ra tõ hai c¬ thÓ kh¸c nhau, mang tÝnh di truyÒn kh¸c nhau. Nh÷ng kiÕn thøc nµy chuÈn bÞ cho viÖc gi¶i thÝch −u thÕ cña sinh s¶n h÷u tÝnh giao phèi. – Sù ph©n ho¸ giao tö : tõ giao tö ®ùc, c¸i gièng nhau vÒ kÝch th−íc, cÊu t¹o ®Õn chç giao tö ®ùc, c¸i kh¸c biÖt nhau vÒ cÊu t¹o, kÝch th−íc, chøc n¨ng. §iÒu nµy gãp phÇn ®¶m b¶o hiÖu suÊt cña qu¸ tr×nh thô tinh. – H×nh thøc thô tinh : + Chung cho ®éng vËt vµ thùc vËt : tõ tù thô tinh ®Õn thô tinh chÐo. + Riªng cho thùc vËt : tõ thô tinh nhê n−íc ®Õn thô tinh kh«ng lÖ thuéc n−íc. + Riªng cho ®éng vËt : tõ thô tinh ngoµi ®Õn thô tinh trong. d) B−íc 4 : Ph©n tÝch ý nghÜa cña quy luËt – Sù hoµn thiÖn vÒ c¬ quan sinh s¶n, h×nh thøc thô tinh cã ý nghÜa : ®¶m b¶o hiÖu suÊt thô tinh, bít lÖ thuéc vµo m«i tr−êng, t¹o søc sèng cao, dÔ thÝch nghi víi m«i tr−êng. – C¬ quan sinh s¶n vµ h×nh thøc sinh s¶n cµng hoµn thiÖn th× sè trøng, sè con ë mçi løa ®Î cµng Ýt ®i nh−ng tû lÖ sèng cµng cao (c¸ ®Î hµng ngµn, hµng triÖu trøng ; Õch nh¸i ®Î hµng tr¨m ; bß s¸t ®Î hµng chôc ; ®Õn chim, thó th× d−íi mét chôc vµ ng−êi th−êng chØ ®Î mét con. Ng−êi ®Î nhiÒu con cïng lóc lµ dÊu hiÖu l¹c hËu vÒ sinh häc, nh¾c l¹i lÞch sö ®éng vËt). e) B−íc 5 : VËn dông quy luËt – Liªn hÖ víi chÝnh s¸ch kÕ ho¹ch hãa gia ®×nh. – Trong ch¨n nu«i, trång trät, t¨ng hiÖu suÊt thô tinh, ch¨m sãc con c¸i. 65
C¢U Hái H¦íNG dÉN HäC TËP Ch−¬ng V 1. Anh (chÞ) h·y ®Þnh nghÜa thÕ nµo lµ kh¸i niÖm sinh häc ? Ph©n biÖt kh¸i niÖm sinh häc cô thÓ vµ kh¸t niÖm sinh häc trõu t−îng. Cho vÝ dô minh häa. 2. Nªu con ®−êng h×nh thµnh kh¸i niÖm cô thÓ vµ kh¸i niÖm trõu t−îng. Cho vÝ dô minh häa. 3. H·y tr×nh bµy con ®−êng gi¶ng d¹y sinh häc. VËn dông con ®−êng ®ã nh− thÕ nµo ®Ó d¹y ®Þnh luËt t−¬ng t¸c gen vµ ®Þnh luËt Hac®i - Vanbec. 4. H·y ph©n biÖt kh¸i niÖm sinh häc, qu¸ tr×nh sinh häc, quy luËt sinh häc. T¹i sao nãi kiÕn thøc kh¸i niÖm sinh häc, quy luËt sinh häc lµ thµnh phÇn kiÕn thøc c¬ b¶n nhÊt trong néi dung ch−¬ng tr×nh sinh häc ? 66
Ch−¬ng VI C¸C H×NH THøC Tæ CHøC D¹Y HäC I – §Æc §IÓM cña c¸c HÖ THèNG Tæ chøc D¹Y HäC HIÖN NAY 1. C¸c hÖ thèng tæ chøc d¹y häc Lý luËn d¹y häc tæng kÕt ®−îc 3 hÖ thèng c¬ b¶n cña viÖc tæ chøc d¹y häc : – HÖ d¹y häc c¸ nh©n. – HÖ d¹y häc tæ chøc theo líp häc vµ bµi lªn líp (tiÕt häc), gäi t¾t lµ "líp – bµi". – HÖ d¹y häc diÔn gi¶ng – Xªmine. 2. §Æc ®iÓm c¸c hÖ thèng tæ chøc d¹y häc a) HÖ d¹y häc c¸ nh©n XuÊt hiÖn ®· tõ l©u. §Æc ®iÓm lµ GV lµm viÖc trùc tiÕp víi tõng c¸ nh©n HS, gi¶ng d¹y cã tæ chøc nh»m môc ®Ých nhÊt ®Þnh, theo mét néi dung cã quy ®Þnh kh«ng chÆt chÏ l¾m, vµ víi thêi gian cã thÓ thay ®æi. NhiÒu nhµ nghiªn cøu cho r»ng, hÖ nµy lµ c¬ së lý t−ëng cña viÖc tæ chøc d¹y häc, cã nhiÒu −u ®iÓm c¬ b¶n, mµ ®Æc biÖt lµ nã b¶o ®¶m sù häc tËp tÝch cùc. Do sù tiÕp xóc trùc tiÕp th−êng xuyªn gi÷a GV vµ HS nªn b¶o ®¶m liªn hÖ nghÞch th−êng xuyªn. HS cã thÓ tiÕn lªn theo con ®−êng vµ nhÞp ®iÖu thÝch hîp víi b¶n th©n. RÊt thuËn tiÖn cho viÖc rÌn luyÖn thµnh th¹o kü n¨ng vµ kü x¶o. Nh−ng nh−îc ®iÓm lµ kh«ng kinh tÕ, thiÕu tÝnh tËp thÓ. b) HÖ líp – bµi HÖ d¹y häc tæ chøc theo líp vµ bµi häc lµ mét b−íc tiÕn lªn so víi hÖ d¹y häc c¸ nh©n. Trong hÖ líp – bµi, HS ®−îc chia thµnh nh÷ng nhãm cã thµnh phÇn cè ®Þnh c¨n cø vµo tr×nh ®é ph¸t triÓn chung vµ løa tuæi, gäi lµ líp häc. Ch−¬ng tr×nh häc ®−îc chia ra theo n¨m häc, thµnh hÖ thèng nh÷ng bµi lªn lãp, mçi bµi lªn líp cã môc ®Ých lý luËn d¹y häc x¸c ®Þnh. ¦u ®iÓm cña hÖ tæ chøc d¹y häc nµy lµ : tÝnh kinh tÕ cao (líp cã nhiÒu HS, gi¶m chi phÝ) ; b¶o ®¶m sù gi¸o dôc c¸ nh©n trong tinh thÇn tËp thÓ vµ tÝnh kÕ ho¹ch – hÖ thèng (chia thµnh m«n häc, bµi häc...), hÖ thèng nµy ®−îc phæ biÕn réng r·i cho tíi ngµy nay ë kh¾p mäi n¬i trªn thÕ giíi. c) HÖ diÔn gi¶ng – Xªmine 67
H×nh thøc c¬ b¶n cña viÖc tæ chøc d¹y häc ë ®©y lµ diÔn gi¶ng vµ xªmine, trong ®ã diÔn gi¶ng gi÷ vai trß chñ ®¹o. Ngoµi ra, cßn cã thùc hµnh, thùc tËp. HS ®−îc tËp hîp thµnh nhiÒu kiÓu rÊt kh¸c nhau (khèi líp, líp, tæ vµ c¸ nh©n). Trong hÖ nµy, ta thÊy râ xu h−íng biÕn ®æi c¸c h×nh thøc tæ chøc d¹y häc vµ c¸c h×nh thøc tËp hîp HS tïy theo d¹ng ho¹t ®éng. HÖ nµy cã tÝnh kinh tÕ cao, t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó b¶o ®¶m tr×nh ®é khoa häc cao (nhê diÔn gi¶ng), thÝch hîp víi ®èi t−îng, HS cã tr×nh ®é lµm viÖc tù lËp vµ vèn hiÓu biÕt ®¸ng kÓ. Ngµy nay, ®ang cã xu h−íng khai th¸c nh÷ng −u ®iÓm cña hÖ nµy vµ ®−a mét sè d¹ng tæ chøc cña nã vµo hÖ líp – bµi. Trong ch−¬ng nµy, chØ ®Ò cËp ®Õn hÖ d¹y häc líp – bµi. II – C¸C H×NH THøC D¹Y HäC TRONG HÖ Líp – BµI Cã 3 lo¹i tæ chøc líp : d¹y lý thuyÕt, d¹y lao ®éng vµ c«ng t¸c ngo¹i khãa, phô ®¹o... 1. D¹y lý thuyÕt gåm c¸c h×nh thøc d¹y häc sau ®©y : – Bµi lªn líp. – Bµi thùc tËp. – Bµi tham quan. – Giê häc kiÓu Xªmine. – Héi nghÞ häc tËp. – Bµi tËp ë nhµ. – C¸c kú thi. 2. C¸c h×nh thøc tæ chøc d¹y lao ®éng – Thùc hµnh. 3. C¸c h×nh thøc tæ chøc ngo¹i khãa. – C¸ nh©n. – Tæ, nhãm. – Líp. Trong phÇn nµy, nghiªn cøu bµi lªn líp. III – BµI L£N Líp 1. Kh¸i niÖm bµi lªn líp Bµi lªn líp lµ h×nh thøc tæ chøc d¹y häc, bao gåm mét ®o¹n hoµn chØnh, cã thêi gian nhÊt ®Þnh cña qu¸ tr×nh d¹y häc, trong ®ã GV chØ ®¹o sù ho¹t ®éng nhËn thøc tËp thÓ cña mét nhãm 68
HS cè ®Þnh (líp), cã chiÕu cè tíi ®Æc ®iÓm riªng cña mçi c¸ nh©n, t¹o ra nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn lîi nhÊt ®Ó tÊt c¶ HS ®¹t tíi môc ®Ých d¹y häc ®· v¹ch ra. Bµi lªn líp lµ h×nh thøc c¬ b¶n, chñ yÕu cña viÖc tæ chøc d¹y häc ë nhµ tr−êng. ChÊt l−îng ®µo t¹o nãi chung phô thuéc tr−íc hÕt vµ phÇn lín ë chÊt l−îng cña bµi lªn líp. V× thÕ n©ng cao chÊt l−îng cña bµi lªn líp lµ mét vÊn ®Ò thêi sù cña tr−êng häc ë bÊt cø thêi kú ph¸t triÓn nµo. 2. C¸c d¹ng tæ chøc ho¹t ®éng cña HS trong bµi lªn líp Cã 3 d¹ng c¬ b¶n. – Chung hay tËp thÓ víi c¶ líp. – C¸ nh©n. – Nhãm hay riªng biÖt (tæ, ®éi, nhãm 2 hoÆc 3 ng−êi...). D¹ng ho¹t ®éng theo nhãm trong giê häc lµ h×nh thøc trung gian gi÷a d¹ng tËp thÓ c¶ líp vµ d¹ng lµm viÖc c¸ nh©n. GV ph¶i biÕt phèi hîp khÐo lÐo, cã suy nghÜ trong bµi lªn líp ®Ó ®¹t tíi chÊt l−îng toµn diÖn cao nhÊt cña giê häc. 3. Sù ph©n lo¹i c¸c kiÓu bµi lªn líp C¨n cø vµo môc ®Ých LLDH chñ yÕu cña bµi lªn líp mµ xÕp chóng vµo nh÷ng kiÓu bµi lªn líp kh¸c nhau. Cã 3 kiÓu bµi lªn líp : – KiÓu I : Bµi lªn líp nghiªn cøu tµi liÖu míi – KiÓu II : Bµi lªn líp hoµn thiÖn kiÕn thøc vµ kü x¶o cña HS – KiÓu III : Bµi lªn líp kiÓm tra ®¸nh gi¸ kiÕn thøc vµ kü x¶o cña HS. Mçi kiÓu bµi l¹i cã thÓ cã nhiÒu biÕn d¹ng tïy theo néi dung vµ ph−¬ng ph¸p ®−îc sö dông trong tiÕt häc. 3. CÊu tróc bµi lªn líp (nghiªn cøu tµi liÖu míi) a) CÊu tróc truyÒn thèng Ng−êi ta th−êng hiÓu cÊu tróc cña bµi lªn líp lµ sù ph©n chia tiÕt häc vÒ mÆt LLDH thµnh c¸c ®o¹n, c¸c b−íc nèi tiÕp nhau, g¾n bã víi nhau thµnh mét chØnh thÓ. Ta thÊy r»ng trong thùc tÕ s− ph¹m, c¸c tiÕt häc ®−îc chia ra lµm nhiÒu b−íc (kh©u, ®o¹n), mçi b−íc thùc hiÖn mét môc ®Ých nhËn thøc nhÊt ®Þnh cña qu¸ tr×nh d¹y häc (truyÒn thô tri thøc míi, kiÓm tra, cñng cè...). TÊt c¶ c¸c b−íc ®ã ®−îc s¾p xÕp theo mét tr×nh tù logic nhÊt ®Þnh, lµm sao cho toµn bé tiÕt häc thùc hiÖn ®−îc mét môc ®Ých nhËn thøc trung t©m. Muèn cho tiÕt lªn líp ®¹t hiÖu qu¶ cao, ng−êi ta ph¶i lµm cho cÊu tróc cña nã cã tÝnh hoµn chØnh, tøc lµ c¸c b−íc hîp thµnh cña nã g¾n bã chÆt chÏ víi nhau, b−íc sau lµ hÖ qu¶ tÊt yÕu cña b−íc tr−íc, b−íc tr−íc ®Æt ra vÊn ®Ò cho b−íc sau gi¶i quyÕt. 69
V× thÕ cã thÓ nãi r»ng, cÊu tróc cña bµi lªn líp lµ mèi quan hÖ cã tÝnh quy luËt vÒ sù t−¬ng quan vµ tr×nh tù hîp lý cña c¸c b−íc hîp thµnh. §· tõ l©u trong thùc tÕ d¹y häc th−êng phæ biÕn mét cÊu tróc "5 b−íc lªn líp" nh− sau : 1. Tæ chøc líp : KiÓm ®iÓm HS v¾ng mÆt, æn ®Þnh trËt tù : 1–2 phót. 2. KiÓm tra bµi lµm ë nhµ vµ bµi cò cña mét sè HS ®· dù kiÕn tr−íc : 5–10 phót. 3. Gi¶ng bµi míi : 30–35 phót. 4. Cñng cè : HÖ thèng nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n : 3–5 phót. 5. Cho bµi lµm vÒ nhµ : gåm c¸c c©u hái, bµi tËp trong SGK hoÆc cã thÓ cho thªm c©u hái vµ bµi tËp vËn dông, thùc hµnh... : 3–5 phót. Trªn ®©y cho thÊy cÊu tróc "5 b−íc" cã nhiÒu nh−îc ®iÓm. b) CÊu tróc c¶i tiÕn Ngµy nay LLDH hiÖn ®¹i ®ang khuyÕn khÝch sù s¸ng t¹o cña GV trong lÜnh vùc nµy. C¬ së ®Ó c¶i tiÕn cÊu tróc cña bµi lªn líp lµ mèi quan hÖ gi÷a môc ®Ých, néi dung, ph−¬ng ph¸p d¹y häc trong tiÕt häc. CÊu tróc cña bµi lªn líp kh«ng ph¶i chØ ®¬n thuÇn lµ sù ph©n chia tiÕt häc thµnh nh÷ng b−íc vµ s¾p xÕp chóng theo mét tr×nh tù nhÊt ®Þnh. §ã míi chØ lµ mÆt bªn ngoµi cña cÊu tróc. MÆt b¶n chÊt cña nã lµ : ë mçi b−íc còng nh− trong toµn bé qu¸ tr×nh tiÕt lªn líp, ng−êi GV ph¶i qu¸n triÖt mèi liªn hÖ cã quy luËt gi÷a môc ®Ých, néi dung, vµ ph−¬ng ph¸p d¹y häc. ChÝnh mèi liªn hÖ nµy lµm cho cÊu tróc cña bµi lªn líp chÆt chÏ, trän vÑn vµ ®a d¹ng. §−îc LLDHSH hiÖn ®¹i soi s¸ng, cÊu tróc cña bµi lªn líp hiÖn nay cã nh÷ng ®iÓm c¶i tiÕn sau : – NÕu kh©u kiÓm tra bµi cò kh«ng cã liªn quan g× ®Õn bµi míi th× cã thÓ ®Ó vµo cuèi tiÕt häc, ®−a b−íc gi¶ng bµi míi lªn ®Çu tiÕt. – Cã thÓ xen kÏ kiÓm tra, «n tËp tri thøc cò trong khi gi¶ng bµi míi. – CÇn t¨ng c−êng hiÖu suÊt kiÓm tra bµi cò. – Sau khi giíi thiÖu nh÷ng kh¸i niÖm míi vµ khã, nªn cho HS lµm c«ng t¸c ®éc lËp víi SGK. – NÕu bµi lªn líp cã néi dung khã vµ dµi th× nªn rót bít thêi gian kiÓm tra bµi cò. – NÕu bµi qu¸ dÔ th× kh«ng cÇn cñng cè nhiÒu mµ nªn dµnh thêi gian kiÓm tra bµi cò, vËn dông kiÕn thøc. Nãi tãm l¹i, cÊu tróc bµi lªn líp kh«ng nªn rËp khu«n theo mÉu cè ®Þnh cøng nh¾c mµ nªn tïy theo môc ®Ých, néi dung, ph−¬ng ph¸p cïng t×nh h×nh cô thÓ tiÕp thu tri thøc cña HS mµ biÕn ®æi cho thÝch hîp. (Bµi lªn líp cñng cè, kiÓm tra ®¸nh gi¸ vµ c¸c bµi tham quan, bµi tËp ë nhµ, bµi tËp ngoµi giê, c«ng t¸c ngo¹i khãa sinh häc... kh«ng cã ®iÒu kiÖn tr×nh bµy trong tµi liÖu nµy). 70
C¢U HáI H¦íNG DÉN HäC TËP Ch−¬ng VI 1. H·y nªu c¸c h×nh thøc tæ chøc d¹y häc sinh häc. Vai trß cña mçi h×nh thøc vµ mèi quan hÖ gi÷a chóng víi nhau. 2. H·y gi¶i thÝch t¹i sao bµi lªn líp ®−îc xem lµ h×nh thøc tæ chøc d¹y häc c¬ b¶n nhÊt ? 3. Trong mét bµi lªn líp nghiªn cøu tµi liÖu míi, bµi lªn líp hoµn thiÖn kiÕn thøc, bµi lªn líp kiÓm tra, ®¸nh gi¸ kiÕn thøc cÇn thùc hiÖn nh÷ng nhiÖm vô d¹y häc nµo ? 4. H·y nªu c¸c yÕu tè cÊu tróc cña bµi lªn líp. Phª ph¸n cÊu tróc 5 b−íc cña bµi lªn líp. 71
Ch−¬ng VII NH÷NG C¬ Së VËT CHÊT CñA VIÖC D¹Y HäC sinh häc C¸c c¬ së vËt chÊt lµ : – Phßng sinh häc. – Gãc sinh giíi. – V−ên thÝ nghiÖm nhµ tr−êng (gäi t¾t lµ v−ên tr−êng). I – Phßng sinh häc Gåm cã : 1. Phßng häc : cÇn trang bÞ ®Çy ®ñ c¸c thiÕt bÞ ®Ó cã thÓ ¸p dông, c¸c ph−¬ng ph¸p d¹y häc tiªn tiÕn vµ ®Æc thï cña bé m«n Sinh häc. 2. Phßng chuÈn bÞ : lµ n¬i GV chuÈn bÞ thÝ nghiÖm, ph−¬ng tiÖn trùc quan, tµi liÖu tham kh¶o... phôc vô cho gi¶ng d¹y. Phßng chuÈn bÞ vµ phßng häc cÇn ®Æt gÇn nhau vµ cã cöa th«ng nhau. 3. C¸c ph−¬ng tiÖn trùc quan gåm cã : – MÉu vËt t−¬i, sèng. – MÉu ng©m, mÉu Ðp, mÉu nhåi, tiªu b¶n. – M« h×nh, tranh vÏ, s¬ ®å, biÓu ®å. – C¸c ph−¬ng tiÖn hiÖn ®¹i kh¸c. II – Gãc sinh giíi Gåm cã : a) Khu thùc vËt : nªn ph©n khu theo tõng nhãm. b) Khu ®éng vËt : ph©n khu theo tõng nhãm. III – V−ên thÝ nghiÖm nhµ tr−êng V−ên thÝ nghiÖm tr−êng phæ th«ng trung häc gåm 5 bé phËn : 72
– V−ên sinh häc. – V−ên thÝ nghiÖm. – V−ên s¶n xuÊt. – V−ên ch¨n nu«i. – Ruéng lóa. TÊt c¶ c¸c bé m«n phôc vô s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ®Òu ph¶i tham gia x©y dùng 5 bé phËn ®ã. Riªng bé m«n Sinh häc ph¶i ®¶m nhiÖm v−ên thÝ nghiÖm gåm 3 khu vùc : khu thùc vËt, khu ®éng vËt, khu thùc nghiÖm. 1. Khu thùc vËt a) Ph©n khu biÕn dÞ vµ di truyÒn. b) Ph©n khu chän läc nh©n t¹o. c) Ph©n khu chän läc tù nhiªn. 2. Khu ®éng vËt a) Ph©n khu vËt nu«i. b) Ph©n khu ch¨n nu«i. 3. Khu thùc nghiÖm a) Phôc vô cho gi¶ng d¹y lý thuyÕt do ch−¬ng tr×nh quy ®Þnh. b) VËn dông lý thuyÕt vµo thùc tiÔn. c) Lµm c¸c ®Ò tµi thÝ nghiÖm. (S¬ ®å phßng sinh häc, s¬ ®å, v−ên tr−êng phæ th«ng trung häc... kh«ng cã ®iÒu kiÖn tr×nh bµy trong tµi liÖu nµy). 73
Ch−¬ng VIII LËP KÕ HO¹CH D¹Y HäC I – C¸c LO¹I KÕ HO¹CH D¹y Häc cña NG¦êI Gi¸o VI£N §iÒu quyÕt ®Þnh ®èi víi chÊt l−îng d¹y häc nãi chung vµ bµi lªn líp nãi riªng lµ sù chuÈn bÞ kÞp thêi, toµn diÖn vµ s©u s¾c toµn bé c«ng t¸c d¹y häc bé m«n cho tõng n¨m häc vµ ë mçi líp häc nhÊt ®Þnh. §ã lµ viÖc lËp c¸c lo¹i kÕ ho¹ch d¹y häc bé m«n. Ng−êi GV ph¶i lËp 3 lo¹i kÕ ho¹ch sau ®©y : – KÕ ho¹ch n¨m häc. – KÕ ho¹ch d¹y tõng ch−¬ng (kÕ ho¹ch ch−¬ng). – KÕ ho¹ch cña mçi tiÕt lªn líp (gi¸o ¸n). VÒ c¬ b¶n, trong ch−¬ng tr×nh cña bé m«n, thêi gian d¹y häc ®· ®−îc quy ®Þnh cho mçi ch−¬ng. §èi víi mçi n¨m häc, th−êng cã nh÷ng chØ thÞ cña ngµnh h−íng dÉn cô thÓ h¬n cho viÖc thùc hiÖn ch−¬ng tr×nh n¨m ®ã, trong ®ã cã thÓ cã nh÷ng sù thay ®æi nhÊt ®Þnh tïy t×nh h×nh chung. V× thÕ viÖc lËp kÕ ho¹ch n¨m häc ph¶i c¨n cø tr−íc hÕt vµo c¸c v¨n b¶n chØ ®¹o cña c¬ quan nhµ n−íc. Thªm vµo ®ã, ®«i khi trong hoµn c¶nh cô thÓ cña mçi tr−êng, viÖc d¹y häc bé m«n còng chÞu ¶nh h−ëng nµo ®ã mµ kÕ ho¹ch n¨m häc ph¶i chiÕu cè tíi. KÕ ho¹ch n¨m häc chØ lµ b¶n ph©n phèi thêi gian ®¹i c−¬ng cho viÖc gi¶ng d¹y vµ häc tËp cña bé m«n vµ lµ kÕ ho¹ch kh¸i qu¸t quy ®Þnh nh÷ng h×nh thøc tæ chøc viÖc d¹y häc trong c¶ n¨m häc ®èi víi bé m«n (d¹y lý thuyÕt, thùc hµnh, tham quan, ngo¹i khãa, thi cö...). Trong b¶n kÕ ho¹ch nµy, GV cÇn ghi râ ngµy b¾t ®Çu vµ ngµy kÕt thóc viÖc d¹y mçi ch−¬ng. B¶n kÕ ho¹ch nµy cã thÓ cßn ph¶i ®−îc ®iÒu chØnh trong suèt qu¸ tr×nh n¨m häc, tuú t×nh h×nh cô thÓ. Sau ®©y ta xÐt hai lo¹i kÕ ho¹ch cô thÓ cña ch−¬ng vµ tiÕt häc. 74
II – KÕ HO¹CH D¹Y MéT CH¦¥NG 1. TÇm quan träng cña kÕ ho¹ch ch−¬ng Mçi ch−¬ng lµ mét chñ ®Ò t−¬ng ®èi hoµn chØnh vÒ mÆt LLDH (môc ®Ých – néi dung – ph−¬ng ph¸p). Khi lËp kÕ ho¹ch cña ch−¬ng, ng−êi GV ph¶i cã ®−îc mét c¸i nh×n bao qu¸t toµn ch−¬ng, thÊy râ ®−îc mèi liªn hÖ vµ quan hÖ gi÷a hÖ thèng c¸c tiÕt häc cña ch−¬ng. Nhê ®ã cã thÓ thÊy râ ®©u lµ nh÷ng träng ®iÓm cña ch−¬ng cÇn nhÊn m¹nh (c¶ vÒ trÝ dôc, ph¸t triÓn vµ gi¸o dôc). KÕ ho¹ch ch−¬ng b¶o ®¶m tÝnh liªn tôc cña qu¸ tr×nh trÝ–®øc dôc vµ ng¨n chÆn tÝnh rêi r¹c, kh«ng nhÊt qu¸n trong viÖc d¹y häc c¸c giê riªng rÏ. LËp kÕ ho¹ch cña ch−¬ng mét c¸ch kÞp thêi, hoµn chØnh sÏ gióp GV chñ ®éng, s¸ng t¹o trong tõng tiÕt häc, tr¸nh lèi lµm viÖc tïy tiÖn, gÆp ®©u hay ®ã. KÕ ho¹ch cña ch−¬ng b¶o ®¶m cho GV thùc hiÖn ®−îc môc ®Ých chung mét c¸ch toµn diÖn, ®Æc biÖt lµ viÖc ph¸t triÓn nh©n c¸ch cña HS. Mçi ch−¬ng cã mét kh¶ n¨ng riªng vÒ mÆt nµy, ng−êi GV ph¶i biÕt khai th¸c triÖt ®Ó c¸c tiÒm lùc gi¸o dôc riªng cña nã. ViÖc nµy chØ cã thÓ lµm ®−îc tèt ®Ñp khi cã kÕ ho¹ch cña ch−¬ng. KÕ ho¹ch ch−¬ng gióp GV chó ý tíi nh÷ng mèi liªn hÖ qua l¹i gi÷a m«n ®ang d¹y víi c¸c m«n kh¸c, tøc lµ nh÷ng mèi liªn hÖ liªn m«n vµ mèi liªn hÖ gi÷a c¸c ch−¬ng tr−íc víi ch−¬ng sau. Khi v¹ch b¶n kÕ ho¹ch nµy, GV cßn cã thÓ khai th¸c triÖt ®Ó h¬n nh÷ng ®iÒu kiÖn vËt chÊt s½n cã cña nhµ tr−êng, phôc vô cho gi¶ng d¹y (phßng thÝ nghiÖm, c¸c ®å dïng d¹y häc...) ®ång thêi cã kÕ ho¹ch chuÈn bÞ bæ sung, s−u tÇm tr−íc... 2. Nh÷ng ®iÒu kiÖn lµm c¬ së cho viÖc lËp kÕ ho¹ch ch−¬ng Muèn lËp kÕ ho¹ch ch−¬ng, GV ph¶i tháa m·n nh÷ng ®iÒu kiÖn quan träng sau ®©y : – N¾m v÷ng môc ®Ých ®µo t¹o cña bé m«n cho tÊt c¶ c¸c líp, vµ ®Æc biÖt cho líp mµ GV phô tr¸ch – N¾m tõng môc ®Ých riªng cña ch−¬ng sÏ d¹y (kiÕn thøc, kü n¨ng, kü x¶o...), nã to¸t ra tõ nh÷ng yªu cÇu chung cña toµn bé ch−¬ng tr×nh m«n häc, tõng m«n häc, tõ nh÷ng v¨n b¶n h−íng dÉn cña cÊp trªn, cña ngµnh. – N¾m v÷ng néi dung khoa häc cña ch−¬ng (tham kh¶o c¸c lo¹i tµi liÖu chuyªn m«n vµ SGK). – Cã mét tÇm nh×n réng vµ s©u vÒ nh÷ng con ®−êng tæ chøc – ph−¬ng ph¸p sÏ sö dông nh»m thùc hiÖn môc ®Ých cña ch−¬ng. – N¾m v÷ng t¸c dông vµ c¸ch thøc sö dông c¸c ph−¬ng tiÖn d¹y häc cÇn thiÕt ®Ó cã thÓ kÞp thêi chuÈn bÞ chu ®¸o. 75