HOÀN THIỆN THỂ CHẾ KINH TẾ THỊ TRƯỜNG
ĐỊNH HƯỚNG XÃ HỘI CHỦ NGHĨA Ở VIỆT NAM
PERFECTING THE STATUTE OF SOCIALIST-
ORIENTED
MARKET ECONOMY OF VIETNAM
LÊ THẾ GIỚI
Đại học Đà Nẵng
TÓM TẮT
Hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội
chủ nghĩa là một vấn đề phức tạp cả về lý thuyết lẫn thực
tiễn và chưa có tiền lệ trong lịch sử. Việc nhận thức về nền
kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa là một quá
trình nghiên cứu lý luận và đúc kết từ thực tiễn. Bài viết
này thông qua việc phân tích một số hoạt động thực tiễn
trong quá trình vận hành nền kinh tế thị trường ở nước ta,
góp phần làm rõ một trong những vấn đề chủ yếu là hoàn
thiện thể chế của nền kinh tế thị trường định hướng xã hội
chủ nghĩa.
ABSTRACT
Perfecting the statute of the socialist market-oriented
economy of Vietnam is a complicated issue both
theoretically and practically, which is unprecedented in our
history. Understanding the socialist market-oriented
economy is a process of studying the theory and real-life
experience. Based on some practical activities in operating
the market economy in our country, this paper is aimed to
clarify one of the major issues, which is the perfection of
the socialist market-oriented economy.
1. Đặt vấn đề
Đại hội X của Đảng đã khẳng định mô hình phát triển kinh tế thị
trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta. Mô hình này thể hiện
mục tiêu phát triển là độc lập dân tộc gắn liền với chủ nghĩa xã hội;
dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh; đảm bảo
mối quan hệ hài hòa giữa tăng trưởng kinh tế và tiến bộ, công bằng xã
hội ngay từ đầu và trong mọi giai đoạn phát triển; các nguồn lực phát
triển và chủ thể tham gia là mọi thành phần kinh tế, trong đó kinh tế
nhà nước giữ vai trò chủ đạo; động lực chung của sự phát triển là đại
đoàn kết dân tộc và các động lực kinh tế, chế độ phân phối; yêu cầu
giữ vững ổn định chính trị xã hội, độc lập tự chủ về kinh tế và chủ
động hội nhập kinh tế, cơ chế kinh tế và hình thành đồng bộ các yếu tố
thị trường, vai trò quản lý nhà nước đối với nền kinh tế, vai trò lãnh
đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam trong phát triển nền kinh tế thị
trường định hướng xã hội chủ nghĩa.[1]
Để tiếp tục đổi mới và phát triển nền kinh tế thị trường định
hướng xã hội chủ nghĩa, cần nhấn mạnh một số vấn đề cơ bản và tiếp
tục làm rõ nội hàm của chúng, làm cơ sở cho việc thiết kế chính sách
trong quá trình vận hành hệ thống thị trường định hướng xã hội chủ
nghĩa ở nước ta.
Trước hết, để đạt được mục tiêu độc lập dân tộc gắn liền với chủ
nghĩa xã hội; dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn
minh, trong quá trình vận hành nền kinh tế thị trường phải đảm bảo
yêu cầu kết hợp hài hòa giữa tăng trưởng kinh tế với tiến bộ, công
bằng xã hội ngay từ đầu và trong mọi giai đoạn phát triển, kết hợp hài
hòa các lợi ích cá nhân, tập thể và xã hội.
Thứ hai, xác định đúng và phân bổ hợp lý, hiệu quả các nguồn lực
trong nước cho đầu tư phát triển và kết hợp với việc thu hút các nguồn
lực bên ngoài thông qua quá trình hội nhập kinh tế quốc tế, tham gia
vào các định chế toàn cầu và khu vực (WTO, BTA, AFTA,…) theo
nguyên tắc giữ vững lập trường tự chủ về kinh tế.
Thứ ba, làm rõ từ ba hình thức sở hữu cơ bản (toàn dân, tập thể và
tư nhân) hình thành nên các thành phần kinh tế đan xen hỗn hợp giữa
các hình hình thức sở hữu, đặc biệt phát triển phổ biến hình thức sở
hữu cổ phần. Từ đó khẳng định chủ trương nền kinh tế đa sở hữu, các
thành phần kinh tế tồn tại và phát triển lâu dài và đẩy mạnh quá trình
dân chủ hóa nền kinh tế, đảm bảo sự công bằng, không phân biệt đối
xử giữa các các thành phần kinh tế và tính chất sở hữu của doanh
nghiệp. Trong đó, kinh tế nhà nước (doanh nghiệp nhà nước, các
nguồn tài nguyên, ngân sách,…) phải giữ vai trò chủ đạo thể hiện ở qui
mô và hiệu quả hoạt động cao dựa trên nền tảng vật chất hiện đại, công
nghệ và quản lý tiên tiến. Nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động của kinh
tế nhà nước, các doanh nghiệp cần được sắp xếp, tái cấu trúc theo
hướng tập trung vào những ngành, lĩnh vực then chốt của nền kinh tế
quốc dân, chủ yếu là các lĩnh vực kết cấu hạ tầng, một số lĩnh vực sản
xuất tư liệu sản xuất quan trọng và các dịch vụ công ích, còn lại cần
được cổ phần hóa với sự tham gia rộng rãi của các thành phần kinh tế;
tiến tới xóa bỏ độc quyền kinh doanh đối với doanh nghiệp nhà nước;
có cơ chế giám sát và điều tiết đối với các doanh nghiệp có vị thế độc
quyền trong kinh doanh.
Phát triển mạnh kinh tế tập thể với nhiều hình thức hợp tác đa
dạng, phù hợp với ngành nghề, lĩnh vực và trình độ tập trung hóa,
chuyên môn hóa. Khuyến khích và định hướng phát triển mạnh kinh tế
tư nhân như một trong những lực lượng kinh tế chủ yếu trong nền kinh
tế thị trường; mở rộng quyền tự do kinh doanh theo pháp luật của mọi
công dân trong các lĩnh vực kinh doanh mà luật pháp không hạn chế.
2. Thể chế kinh tế thị trường
Thể chế bao gồm các luật lệ, qui tắc xã hội, từ cấp quốc gia, liên
quốc gia đến các cộng đồng nhỏ nhất, được lập ra để khuyến khích, ca
ngợi, khen thưởng hay lên án, trừng phạt, ngăn cấm, ràng buộc, nhờ
vậy mà tác động đến tư duy và hành động (cách nghĩ, cách cảm, cách
làm, cách sống) của con người trong xã hội ấy. Như vậy, thể chế bao
gồm; (1) thể chế của Nhà nước (hiến pháp, luật, pháp lệnh, nghị định,
thông tư, chỉ thị, quyết định của cơ quan nhà nước) và thể chế phi nhà
nước (phong tục, tập quán, chuẩn mực xã hội; (2) các tổ chức (trong
lĩnh vực kinh tế là các chủ thể kinh tế, như doanh nghiệp, người tiêu
dùng,…); (3) cơ chế vận hành (các phương tiện, phương pháp mà tổ
chức và con người sử dụng để thực thi thể chế, như cơ chế phân cấp
quản lý kinh tế, cơ chế phối hợp, cơ chế tham gia,...) và (4) Hệ thống
các thị trường trao đổi (thị trường hàng hóa, thị trường lao động, thị
trường vốn, thị trường bất động sản).
Thể chế không cố định mà vận động và phát triển cùng với xã hội
loài người. Trong khuôn khổ của bài viết này chỉ bàn đến thể chế kinh
tế thị trường, không đề cập đến thể chế chính trị, thể chế xã hội dân sự,
thể chế văn hóa,…
Các thể chế kinh tế thị trường đều được xây dựng và vận hành
theo một nguyên tắc cốt lõi là cạnh tranh thị trường. Ở nước ta, cạnh
tranh chủ yếu là giữa các chủ thể thuộc năm thành phần kinh tế (kinh
tế nhà nước, kinh tế tập thể, kinh tế cá thể, tiểu chủ, kinh tế tư bản tư
nhân, kinh tế tư bản nhà nước, kinh tế có vốn đầu tư nước ngoài) với
những hình thức tổ chức kinh doanh đa dạng, đan xen, hỗn hợp.
Ngày nay, hầu hết các nền kinh tế thị trường là kinh tế hỗn hợp,
trong đó nền kinh tế vận hành theo các qui luật của thị trường (“bàn
tay vô hình”) có sự điều tiết của nhà nước nhằm khắc phục những thất
bại của thị trường.
Đại hội IX (4/2001) và Đại hội X (2006) của Đảng Cộng sản Việt
Nam đã khẳng định 7 điểm về mục tiêu và đặc trưng của nền kinh tế
thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam: (1) Mục tiêu: dân
giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh; (2) Phát triển
lực lượng sản xuất; (3) Xây dựng quan hệ sản xuất có nhiều hình thức
sở hữu, nhiều thành phần kinh tế, trong đó kinh tế nhà nước giữ vai trò
chủ đạo; (4) Phân phối chủ yếu theo lao động, hiệu quả kinh tế và theo
mức đóng góp vốn và các nguồn lực đầu tư khác và thông qua phú lợi
xã hội; (5) Tăng trưởng kinh tế gắn với công bằng xã hội và bảo vệ
môi trường; (6) Tăng trưởng kinh tế đi đôi với phát triển văn hóa và
giáo dục; (7) Nhà nước phát huy quyền làm chủ của nhân dân dưới sự
lãnh đạo của Đảng, quản lý nền kinh tế thị trường định hướng xã hội
chủ nghĩa.
Nền kinh tế theo chủ trương phát triển bền vững của Liên hiệp
quốc trong Bản Tuyên ngôn của Hội nghị thượng đỉnh Rio (1992) và
Chương trình hành động 21 được 192 quốc gia, trong đó có Việt Nam,
chấp thuận và thực hiện, về mục tiêu và các đặc trưng khá giống với 7
điểm của nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt
Nam, (chỗ khác cơ bản là vai trò của kinh tế nhà nước). Như vậy,
trong các nền kinh tế thị trường đương đại và nền kinh tế thị trường
định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam có những điểm khá tương
đồng.[2]
3. Những hạn chế của thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội
chủ nghĩa ở Việt Nam
Thời gian qua, những hạn chế và bất cập của thể chế kinh tế thị
trường ở nước ta tập trung ở những điểm chính sau đây.
▪ Về hệ thống pháp luật:
- Tuy ngày càng được hoàn thiện nhưng hệ thống pháp luật vẫn
chưa theo kịp nhu cầu phát triển kinh tế - xã hội. Sự bất cập này thể
hiện ở tính chưa đồng bộ, chưa đáp ứng yêu cầu quản lý nhà nước
bằng pháp luật; một số vấn đề chậm thể chế hóa, như quản lý nhà nước
đối với tài sản thuộc sở hữu nhà nước, đăng ký kinh doanh bất động
sản, kiểm soát độc quyền.
- Chậm ban hành các văn bản hướng dẫn thi hành luật, tình trạng
văn bản hướng dẫn thi hành mâu thuẫn với văn bản luật chưa được
khắc phục triệt để.
- Tính cụ thể, minh bạch và dự báo trước của nhiều luật còn thấp.
- Hiệu lực thi hành của một số văn bản pháp luật chưa cao, như
Luật cạnh tranh, Luật đất đai,... Chưa qui định rõ quyền sở hữu, quyền
tự do kinh doanh, thể chế hóa các hoạt động giao dịch, chống độc
quyền, bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, bảo hiểm và an sinh xã hội.
- Qui trình xây dựng văn bản pháp luật còn thiếu dân chủ, cứng
nhắc, cách phân công cho các bộ, ngành soạn thảo văn bản pháp luật
dễ dẫn đến tình trạng bảo vệ lợi ích cục bộ của bộ, ngành.
▪ Về chủ thể kinh tế:
- Quan điểm đối với các chủ thể kinh doanh chưa có sự nhất quán
và rõ ràng giữa chính sách và thực thi. Chẳng hạn, luật pháp qui định
mọi doanh nghiệp thuộc các hình thức sở hữu khác nhau đều bình
đẳng, nhưng trong thực tế, các doanh nghiệp tư nhân gặp nhiều khó
khăn trong việc tiếp cận với các nguồn vốn và thị trường.
- Có sự khác biệt giữa nhận thức và phân định vai trò của các chủ
thể kinh tế với vai trò thực sự của chủ thể kinh tế ấy trong nền kinh tế
thị trường ở nước ta.