Hội thả chim ở làng Đăm

NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI
9



HỘI THẢ CHIM ỚỞ LÀNG ĐĂM LÊ HỒNG LÝ”)
1. Diên biến của hội thả chim
Làng Đăm thuộc xã Tây Tựu, huyện Từ Liêm, Hà Nội. Đây là một làng cổ, có truyền thống văn hoá tự lâu đời. Ca đao Hà Đông xưa có câu "Bơi Đăm, rước Giá, hội Thầy" chính là nói về làng Đăm - Tây Tựu này.
Theo đường quốc lộ 32 từ Hà Nội đi Sơn Tây, đến thị trấn Nhổn rẽ tay phải theo đường 71 khoảng hơn một cây số du khách sẽ tới làng Đăm, nay là một làng trồng hoa nổi tiếng của Hà Thành.
Hằng năm, người kẻ Đăm tổ chức hội vào địp tháng ba đầu xuân từ ngày 9 đến 12 tháng ba. Hội có rước xách, tế lễ, đấu vật, đánh cờ và nhiều trò vui khác nhưng nổi bật nhất là đua thuyền. Tuy nhiên, mỗi lần bơi thuyền sẽ rất tốn kém nên phải ba hoặc năm năm làng mới tổ chức một lần, hoặc gặp những năm phong đăng hoà cốc. Bên cạnh bơi thuyền và những trò vui đã kể trên còn có một sinh hoạt khác cũng vào dịp hội và kéo dài đến hết tháng năm âm lịch, ấy là hội thả chim. Đó là một thú vui tao nhã của người dân vùng đồng bằng châu thổ.
Trước hết phải nói đến mặt tổ chức. Những người chơi chìm tổ chức thành những hội riêng. Mỗi hội như vậy
°' PGS, TS Viện Nghiên cứu văn hóa dân gan.
khoảng từ 25 đến 30 người. Họ không phải chỉ là người của một làng mà là người của nhiều làng khác nhau trong vùng. Họ tập hợp nhau lại do quen biết, do mến mộ hoặc tâm đầu ý hợp với nhau mà chơi. Vì thế, trong một làng có thể có nhiều hội khác nhau, người một làng có thể tham gia nhiều hội ở trong làng hay ở ngoài làng, điều này không bắt buộc mà hoàn toàn tự nguyện.
Theo thoả thuận, do lời mời hay thách thức thi đấu mà các hội chim ấy tập trung nhau lại nhân dịp hội làng hay những dịp khác. Như vậy vừa là lúc họ trổ tài vừa góp vui cùng hội làng cho lễ hội thêm phần phong phú và hấp dẫn.
Hằng năm, những người chơi chim trong một hội, người ta bầu ra một người hội trưởng. Người hội trưởng có nhiệm vụ:
- Nắm giữ tài chính của hội do các hội viên đóng góp.
- Mời các hội viên đem chim đến thì khi được ở đâu đó mời hay tự những người trong hội tổ chức.
- Điều khiển cuộc thi, tổ chức trao giải và đưa ra bàn bạc, quyết định mọi việc của hội.
Trừ những lúc các làng có hội mời tham dự, còn lại trong suốt ba tháng cuối xuân, đầu hè tức là từ tháng ba đến tháng năm âm lịch, một tháng vài lần những người ở hội chim tổ chức nhau thả thi. Người ta cứ quay vòng luân phiên nhau xin làm chủ chứa cho hội. Thời gian này cũng là thời vụ nông nhàn của cư dân châu thổ lại là lúc mưa chưa nhiều, nóng chưa đến, trời cao, trong xanh rất phù hợp cho việc thả chim.  10
LÊ HỒNG LÝ
=————————_—__— ˆ ˆ —————————————————————— — — ————————————————————————————————————————————————————
Người chủ chứa có nhiệm vụ làm một bữa cơm thết đãi tất cả mọi người trong hội. Để tặng lại gia chủ, hội chim thường giành một giải danh dự cho gia đình chủ chứa, dù chim của gia chủ có được hay không được giải. Nhân dịp này, gia đình nhà chủ chứa coi như một niềm vui và niềm vinh hạnh. Vì thế, ngoài năm hay sắu mâm cơm mời bạn trong hội chim người ta còn làm thêm để mời bạn bè, bà con thân thích đến vừa để xem thi chim, vừa để chia vui cùng gia chủ. Con cháu của gia chủ cũng nhân địp này bày tỏ tấm lòng với ông bà, cha mẹ của mình, đồng thời cũng là dịp mời bè bạn, khách khứa về nhà mình xem ông hay bố mình thi chìm. Không khí thật vui vẻ, nhịp.
nhộn
Năm nay, hội thì chỉm ở làng Đăm được diễn ra vào ngày 237 tháng 5 âm lịch tức là ngày 7 tháng 7 năm 2002 tại nhà cụ Khiêm ở thôn Hạ. Cụ Khiêm đã từng làm hội trưởng hội chỉm này nhiều năm, hội chìm của cụ đã luân phiên đi suốt từ Đan Phượng, Hoài Đức đến Từ Liêm. Vì thế, được gọi là "Hội thì chim bồ câu hoà bình liên huyện Từ - Đan - Hoài".
Hội có 26 lồng chim của 96 người từ ba huyện kể trên. Vào sáng sớm ngày 27 thắng 5 âm lịch, người ta lục tục kéo đến nhà cụ Khiêm với các lồng chìm đủ loại. Những lồng chim được xếp hàng ngoài sân nhà thành từng dãy. Các chú chim trong lồng được ăn uống đầy đủ đang nao nức chờ được số lồng. Các chủ lồng thỉnh thoảng lại lấy nước vấy vào lông cho chim mát và cho chúng thức ăn. Các chủ chim vào nhà uống nước, nói chuyện, kiểm điểm con số xem còn
thiếu ai, ai vắng, lý do... đồng thời đợi những người ở xa chưa kịp đến, tiếng bàn luận, tiếng nói chuyện râm ran, vui vẻ. Trong nhà gia chủ, kẻ ra người vào lo chuyện nước nôi, chè thuốc.
Theo quy định, việc luyện chim của mỗi người tuỳ thuộc vào khả năng và kinh nghiệm của mỗi cá nhân. Người ta phải tự đi lựa chọn từng đàn chim về nuôi và tập cho chúng. Hằng ngày, người chủ chim, khi đã luyện chim quen theo đàn, thả chúng ra, dùng sào đuổi quay cho đàn chim bay dạt dần lên cao, qua đó mà phát hiện ra những con không chịu bay theo đàn phải lập tức loại bố ngay, nếu không sẽ là những con phá đàn, hay kìm đàn trong lúc bay thị. Trước khi bay thi, người chủ chim thường nhốt chim trong lồng hai tuần để cho chim cuồng cánh, cuồng chân, khi thi bay dược mạnh hơn. Thường thường, mỗi chủ chim phải có tới hai, ba đàn một lúc để lựa chọn và tập luyện. Mỗi một đàn thi là 8 con.
Khi tất cả những người tham dự đã có mặt đông đủ thì cuộc thi bắt đầu. Trước hết, người ta bầu ra ban giám khảo. Việc này hết sức đơn giản và gọn nhẹ, bởi vì hầu hết tất cả những người tham gia hội đều thuộc lòng những qui cách của cuộc thi, họ đều có những tiêu chuẩn chung để đánh giá đàn chim bay đẹp, xấu thế nào. Do vậy, việc cử ai làm giám khảo đều được thông qua nhanh chóng. Mặt khác, vì đàn chim bay cao, giếng nhau, có những qui định nghiêm khắc để loại bỏ ví như cắt đuôi một con chìm nào đó, hay bôi, đeo một thứ gì vào chim để lộ dấu thì đàn chim đó bị loại bỏ ngay. Vì vậy, những người trong cả hội đều rất vô tư, không có sự cạnh  NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI
1]
5 ec cóc _
tranh, kèn cựa gì hết. Bởi vì, trên hết, đây là một cuộc chơi vui vẻ, giao lưu, vã lại, chim của người nào được luyện tốt đều thể hiện rất rõ, không cần phải thiên vị, châm chước gì cả.
Ban giám khảo chính gồm 5 người gọi là chịch nội. Chịch nội tìm một gia đình cách nơi thả chim hai, ba nhà có vị trí tốt để từ đó có thể nhìn thấy đàn chim bay lên trời. Năm người trong ban giám khảo được chia ra như sau:
- Một người cầm chịch điều khiển trống. Người này có nhiệm vụ đánh trống ra hiệu để thả chim ra cho ban giám khảo xem.
- Một ông chủ khảo là người ghi phiếu điểm cho mỗi đàn chim sau khi nghe ý kiến đánh giá của tất cả mọi người trong Ban.
- Ba người khác, một người theo dõi hạ, một người theo đõi trung và một người theo dõi thượng, tức là từng mức cao thấp của đàn chim dự thi.
Đôi khi ban giám khảo có thể là 7 người để việc đánh giá chính xác hơn. Tuy phân công cụ thể như vậy, song tất cả các thành viên của chịch nội đều tham gia quan sát tất cả từ đàn, sức khoẻ, độ cao, lối bay.v.v... của các lồng chìm thi.
Chịch ngoại là ban giám khảo ở tại chỗ các lồng chim. Thực chất họ là những ngươi phục vụ cho ban giám khảo chính là chịch nội. Họ có nhiệm vụ kiểm tra các lồng chỉm xem các đàn chim có vi phạm luật chơi hay không? Quy cách, số lượng của các đàn có gì sai phạm không? Đánh số cho các đàn để bắt thăm và sau này khớp số để biết rõ đàn nào, của ai khi khớp giải.
Các lồng chim được đánh số thứ tự từ I1 cho đến hết. Người thư ký của chịch ngoại làm nhiệm vụ ghi số đàn lúc thả và xem đàn đó của ai. Chịch ngoại chỉ cần 2-3 người là đủ, vì chủ yếu là việc của người thư ký.
Khi tất cả đã sẵn sàng, từ phía chịch nội vang lên ba hồi trống báo hiệu cuộc thi bắt đầu. Tất cả các chủ chim tế tựu tại sân nhà ông chủ chứa. Ngoài Ban giám khảo là chịch nội chỉ có một người được phép liên lạc qua lại hai bên để đưa những thông tin cần thiết, còn lại những người thì không al được phép sang chỗ chịch nội làm việc. Mọi hiệu lệnh đều được quy định bằng trống. Thí dụ như báo hiệu thả chim thì nghe ba tiếng trống. Khi đàn chim đã được chấm điểm xong thì nghe một hồi trống. Nếu đàn chim vừa thả mà hỏng ngay thì không cần chấm điểm, trống đổ dồn để báo cho chịch ngoại là loại đàn đó đi, chuẩn bị đàn mới vào cuộc. Tất cả theo hiệu lệnh.
Khi nhận được phiếu cho đàn mình, chủ chim xem xét lại lần cuối và tìm vị trí thích hợp để đứng thả. Họ eó quyền đứng ngay tại chỗ trong sân nhà chủ chứa để thả, cũng có thể nhìn hướng ban giám khảo mà tìm một chỗ xa hơn, miễn sao họ để đàn chim của mình bay trong khuông trời mà ban giám khảo có thể quan sát được. Khi có lệnh, người chủ chim cầm lồng chim nâng lên, họ lắc đàn chim dồn chúng vào một góc bằng cách nghiêng lồng đi hoặc vỗ võ vào lồng như báo hiệu cho các chú chim biết chuẩn bị xuất phát. Sau đó họ mở mắt lồng chim và lắc lắc để cä đàn bay vọt ra. Khi chim ra khỏi lồng người chủ dùng tay cầm lồng xua chim và suyt  12
LÊ HỒNG LÝ
—————— Ễễ————
cho chúng hiểu ý muốn của chủ đã từng tập từ trước. Đàn chim bay lên trong nỗi hồi hộp, lo lắng, vui mừng hay bực bội của chủ tuỳ theo cách thức bay của cả đần.
Lỗi của các đàn chim bị bắt là: không bay tập trung theo đàn, có một hay hai con bay tách ra, bay đuối so với những con kia. Chim vừa thả đã bay tán loạn mỗi con một nơi như vậy gọi là đảo đàn, coi như hỏng; đàn chim bay con thấp, con cao, con xa, con gần; đàn chim bay lộn xộn mỗi con một nơi, mỗi con một ngã.V.V...
Đàn chim đạt là đàn chìm bay tập trung 8 con luôn cùng sát cánh bên nhau, bay tập trung theo hàng dọc, hàng ngang, lượn vòng đẹp, càng bay cao càng chụm, ở các cung độ đều đạt điểm chính ưu là đàn chim được giải nhất. Đó là:
Hạ: Chính ưu
Trung: Chính ưu
- Thượng: Chính ưu
Phúc thượng: Liệt
Sau khi tất cả các đàn đã được thả hết ban giám khảo rà soát lại điểm của tất cả các đàn và bàn bạc xem bao nhiêu đàn được giải. Hội thường quy định năm giải từ nhất đến năm. Tuy nhiên, nếu trường hợp giải thưởng còn hoặc có hai giải trùng nhau về điểm thì có thể thêm giải. Sau khi đã thống nhất trong ban giám khảo, lúc đó mọi người trở về chịch ngoại để khớp đàn, khớp chủ. Khi ấy người ta mới biết đàn nào của ai nhất hay nhì hay không được giải. Dẫu rằng, trong quá trình thả hầu
hết những người ở chịch ngoại đã đoán được đàn nào nhất nhì hay không được giải rồi. Về cơ bản không khác với sự đánh giá của ban giám khảo là bao. Điều thú vị nữa là chẳng phải chỉ những người có chim mà cả những người xem cũng có những đánh giá bình phẩm rất thú vị. Người ta bàn tán đàn này đảo, đàn kia vẹt đuôi, rách cánh, phá đàn .v.v... rất sôi nổi như chính họ là người có chìm thị. Bên cạnh đó, trong lúc chờ đợi những người trong hội, chủ nhà cùng khách khứa vừa làm quen nhau, vừa nói chuyện làm ăn ở địa phương mình. Cũng ở đây mà người ta có thể biết được nhiều thông tin về nhân tình thế thái ở địa phương, phương cách làm ăn buôn bán hay những thông tin về thị trường để có thể tham khảo và giúp đỡ nhau. Mặt khác đây cũng là lúc họ có những ví dụ cụ thể để trao đổi với nhau về cách chăm sóc, rèn luyện cho đàn chim của mình từ thực tế những ưu khuyết của các đàn chim vừa được thả...
Cuối cùng, giải đã được khớp, hội chim đã biết ai nhất ai nhì, giải thưởng được công bố và phát ngay tại chỗ. Kèm theo một lá cờ có ghi tên giải, tên hội thi là một số tiền nhất định. Tuy không phải là lớn (70.000đ, 63.000đ, 55.000đ, 50.000đ, 47.000đ, 45.000đ cho ð giải) nhưng lã cờ sẽ là niềm tự hào cho những người được giải.
Kết thúc cuộc thi là những trao đổi của chủ hội xung quanh các vấn đề của hội và những dự định hẹn ước cho cuộc thi tiếp theo. Lời cảm ơn của chủ hội với gia chủ và lời mời của gia chủ đến tất cả, rồi họ cùng nhau ăn uống vui vẻ.  NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI
13


2. Nhưng ghi chép ở Chịch nội và Chịch ngoại
a. Bên chịch nội
Đây là nguyên văn những lời bình luận, cho điểm của các thành viên trong Ban giám khảo mà chúng tôi ghi chép lại qua băng ghi âm. Công việc của chúng tôi chỉ là biên tập lại và giải thích đôi chỗ để người đọc dễ hiểu mà thôi. Những câu dưới đây là lời của các thành viên trong ban giám khảo trong khi nhận xét các đàn chìm được thả thì từ phía chịch ngoại bay lên.
- —A, đàn này thả giữa nhà (chịch ngoại) không phải đi ra ngoài à! Lại đuối một con rồi. Không điểm thì không điểm, nhưng thế là rồi (bay rồi). Trận này thì phải điểm. Thôi, chả lên được đâu mà. Lên chậm quá!
- Đàn đầu là được rồi. Tiếc là mất mấy vành. Bỏ được rồi. Thôi hồi được rồi. Trùm được rồi, không cần xem nữa.
- Ngang chim thế kia lấy làm sao nổi?
- Đàn này húc khoẻ nhỉ?
- Đàn này bay như mất sức chiến đấu ấy!
- Đàn chim hạ đi đâu rồi nhỉ?
- Hôm qua vào nhà ông Nụ (một người ở Hoài Đức), chim nhà ông ấy thả nhà mà khứ (bay mất) mới nhục chứ ly. Trên ấy họ đã cấy xong rồi mới ghê chứ!
- Bên Vân (Vân Canh) tôi thấy lại đang xây mương à? Ôi, xây lại phá, lại đào, rồi đắp đường xá, bao nhiêu là của. Mới được mấy năm, nay lại thấy làm lại. Ôi đào!
- Chim cứ không bay trong khu vực này (khoảng quan sát của chịch nội) coi như là bỏ.
- Hạ hai chính, trung hai chính, vót đầu vót đuôi (tức là đàn chim này khi bay ở dưới cũng ở chính, bay tầng trên cũng ở chính như thế là tốt), lấy trung đủ!
- Đàn này nếu lên được nữa (lên cao nữa) một tầm mà kín kẽ thì ta lấy điểm được các cụ ạ!
- Đàn này cũng dão rồi. Thôi loại này tối nay làm vài cân bún và ít hành đdăm mà thuôn thôi.
- Đàn này còn thấp quá, đừng lấy sớm. Đợi vành nữa là lấy được. Nó lật trái rồi. Chim này chỉ có thuận mà không có nghịch, không hay:
- Đàn số 6 lên rồi nhưng sao đảo quá!
- Sao hôm nay ông ấy (ông X) không đi? Nhà có chuyện à? Lân trước tôi đã bảo mà, để gia đình thế là không ổn rồi.
b. Bên chịch ngoạt
- Ai số 7 chuẩn bị nhé!
- Ôi, đàn kia quật rồi. Chim này mà không lên loanh quanh mấy vành nữa là tìm đường về thôi.
- Ôi, đàn kia lại nghịch vành nữa vôi. Đẹp quá cụ nhỉ? Nó cầy khéo quá. Đổ vành này là nó cút thẳng.
- Trên đó cấy hái ra sao rồi? Nghe bảo giống mới tốt lắm hả? Chịu được trầy nâu không?
- À, hôm nọ cưới con ông ấy, ông ấy mời tôi nhưng bận quá không đi được, tôi cho cháu nó lên thay. Nhà ấy thế là được rồi.  14
LÊ HỒNG LÝ


- Đàn này xuống hai lần, gấp. Thượng thế thì dễ quá.
- Dạo này cụ có khoẻ không? Cuối năm nay liệu có dựng lại nhà không?
- Bên tôi vừa rồi có mấy vụ trộm cắp ngay ban ngày.
- Các ông đi lại và bảo các bà với các cháu đi chợ cẩn thận trên đường nhé, dạo này va quệt nhiều quá.
- Hôm bên Bắc (các tỉnh bên kia sông Hồng, Vĩnh Phúc, Bắc Ninh) họ mời sang thi, nhưng đàn của tôi hôm ấy không đủ nên tôi không di. Sang năm hội ta có lẽ phải tham gia một chuyến mới được.
- Đợt này về phải thay đàn này thôi, luyện đàn khác.
- Hôm này tôi xuống ông để lại cho tôi một ít giống mới và vài khóm bưởi nhé!
- Dưới tôi đạo này đất cát lắng xuống rồi, không đùng đùng như mấy tháng trưóc.
- V.V...
Đó là những cuộc trao đổi ngắn ngủi mà chúng tôi lọc được qua máy ghi giữa hàng trăm cuộc trao đổi tay đôi, tay ba, tay tư hoặc nhiều hơn của những người đến thi chim, người quen biết đến xem hay cả những người mới gặp lần đầu.
3. Kết luận
1. Về thú chơi tao nhã - thả chim bồ câu là một nét đẹp trong sinh hoạt văn hoá của người Việt thì nhiều người đã nói đến”, Bên cạnh một sự giải trí là những triết lý sâu xa của người xưa. Đó
là chưa kể đến những đặc điểm của từng địa phương mà như một người chơi trong hội thả chìm làng Đăm này gọi là bên Bắc. Có cái khác của bên Bắc, bên Nam, bên Đông và bên Tây mà ở đây chúng tôi chưa có điều kiện để tìm hiểu được. Thậm chí có cả sự khác nhau ở ngay trong một bên, đó cũng là sự lý thú của văn hoá mà càng tìm được nhiều bao nhiêu càng tốt bấy nhiêu cho văn hoá nước nhà.
2, Hội thả chim mà ta thấy ở kế Đăm không phải là một lễ hội với quy mô lớn và chỉ dành cho thả chim tại một vị trí thờ phụng nhất định. Đây chỉ là một sinh hoạt của một nhóm người có cùng sở thích, cùng nỗi đam mê. Họ tập trung nhau vào những thời điểm do họ tự quy định chứ không phải là những ngày cố định của hội làng. Tuy rằng các hội làng khi vào dịp họ cũng đến góp vui và làm cho hội hấp dân thêm nếu có được lời mời của ban tổ chức hoặc họ tự nguyện bảo nhau. Như vậy, hội thả chìm này không mang tính nghi lễ và không dựa vào một nghi lễ cố định nào.
3. Chính cái sự chơi tự do này phải chăng tạo cho họ sự thoải mái trong cách chơi, lối chơi, sự gần gũi và lần tìm đến nhau một cách tự nguyện và vì thế cũng không bị gò bó trong tất cả mọi vấn đề như ứng xử, ăn nói và kiêng kị. Cho nên, nhiều vấn đề được trao đổi ở đây, nhiều suy nghĩ, bình phẩm được tâm sự một cách cởi mở. Đồng thời, từ những kinh nghiệm được trao đổi - kinh nghiệm làm ăn, kinh nghiệm sống... đến những sự giúp đỡ và yêu cầu
(Xem tiếp trang 8)  — —====ẪẪ[;Ẫ.ẪÏCi--cciki=s(Tiếp theo trang 14) được giúp đỡ, trao đổi, mua bán, mách bảo những thông tin cần thiết ở đây từ nhiều kênh khác nhau. Hơn nữa, những quan điểm, những bức xúc trong chuyện làm ăn, tình làng nghĩa xóm, quan hệ bạn bè, cha con, quan hệ trong làng... cũng được người ta bày tỏ, trao đổi. Một mặt để giãi bày với nhau theo nghĩa: "nỗi buồn được chia sẻ thì nỗi buồn còn một nửa, niềm vui được chia sẻ thì niềm vui tăng gấp đôi". Mặt khác, qua đây người ta cũng nhận được những lời khuyên, lời chỉ giáo để ứng xử trước mọi chuyện đời.
Điều này có phần nào đó giống với Cliford Geertz khi ông viết: "Một trò chơi sâu sắc: Ghi chép về cuộc chọi gà của người Bali" (Deep play: Note on the Balinese Cockfight)“””. Nếu tiến hành những cuộc nghiên cứu nghiêm túc, thiết nghĩ, chúng ta cũng sẽ có thể tìm hiểu được nhiều vấn đề ở hội thả chim ở làng Đăm.f
L.H.L
(1) Nguyễn Thị Hương Liên, "Mùa xuân và hội thả chim bồ câu ở đồng bằng Bắc Bộ", Văn hoá dân gian, H, 1993, số 3 + 4, tr61.
- Lê Trung Vũ (chủ biên), Lễ hội Thăng Long, H, 30023.
(2) Cliford Greertz, The Interpretation
0ƒ cultures basicboobs, USA, 1973. Chapter 15, p.419