5 2 NGHIÊN CỨ U - TRAO Đổ l
S Ử T H I « W t f y W C Ủ A
NGƯ Ờ I THÁI VIỆ T NAM -
TRƯ Ớ NG HỌ P ĐIỂ N HÌNH
CHO HÌNH THỨ C QUẮ ĐÔ
GIỮ A VĂN HỌ C DÂN GIAN
VÀ VÃN HỌ C VIẾ T
PHẠ M ĐẶ NG XUÂN HƯ Ơ NG
1. Theo N.P.Podơ nhepca: “...Văn họ c
dân gian đư ợ c ghi chép là hình thứ c quá
độ giữ a văn họ c dân gian và văn họ c
thành văn. Sáng tác củ a tác giạ dân gian
đư ợ c ghi lạ i và dầ n dầ n sau này, việ c sử
dụ ng bả n ghi ấ y bư ớ c vào hệ thố ng và th ế
là đã có điề u kiệ n để bắ t đầ u thòi kì quá
độ từ truyề n thấ ng truyề n miệ ng sang
truyề n thố ng văn tự . Điề u nhậ n xét trên
đây cũng giả i thích luôn cả nhữ ng hiệ n
tư ợ ng đư ợ c phát hiệ n trong các di tích
củ a văn họ c cổ phư ơ ng Đông m ang nhữ ng
đặ c điể m củ a sáng tác truyề n miệ ng
như ng ngày nay lạ i đế n vớ i chúng ta
trong hình thứ c sáng tác có vãn tự . Hiệ n
tư ợ ng này chứ ng tỏ rằ ng, nhữ ng lớ p mớ i
liên quan đế n các thòi kì khác nh au cứ
dầ n dầ n đư ợ c bể sung vào cái h ạ t nhân cơ
bả n đã thấ m trong m ình di sả n củ a văn
họ c truyề n miệ ng dân gian...”* (1).
Nhậ n xét củ a Podơ nhepca trên đây
đã cùng mộ t lứ c đề cậ p đế n ba đặ c tính
quan trọ ng: phư ơ ng thứ c tồ n tạ i bằ ng chữ
viế t, vai trò củ a lự c lư ợ ng ghi chép, sáng
tác là các trí thứ c dân gian và môì quan
hệ giữ a văn họ c dân gian (VHDG) và vãn
họ c viế t (VH viế t) trong mộ t số (không hề
là quá ít) các hiệ n tư ợ ng văn họ c dân gian
tiêu biể u cho “thờ i kì quá độ từ truyề n
thố ng truyề n miệ ng sang truyề n thông
văn tự ” ồ khắ p nơ i trên th ế giớ i.
• 2. Sử thi Chư ơ ng^, có các tên gọ i như
sử th i Chư ơ ng Han, sử th i K hả n Chư ơ ng,
sử thi Thạ o Hùng, Thạ o Chư ơ ng... là mộ t
trư ờ ng ca rấ t nổ i tiế ng, đư ợ c lư u truyể n
phổ biế n không chỉ ở dân tộ c Thái Việ t
Nam, đặ c biệ t là dân tộ c Thái vùng Tây
Bắ c, mà còn có m ặ t rộ ng khắ p trong cộ ng
đồ ng ngư òi Thái ỗ Thái Lan, Mianma,
Nam Trung Quố c... Đây là mộ t bả n sử thi
có giá trị nộ i dung, nghệ th u ậ t lớ n, đư ợ c
các chuyên gia nghiên cứ u về sử thi đánh
giầ cao, coi đó là mộ t trong nhữ ng kiệ t tác
hàng đầ u củ a văn họ c dân gian Đông
Nam Á lụ c đị a. Cố t truyệ n kể về nhữ ng
chiế n công củ a cuộ c đờ i ngư òi anh hùng
Chư ơ ng H an trong cuộ c chiế n đấ u đánh
dẹ p mọ i lự c lư ợ ng cát cứ phân tran h đem
đế n sự thế ng n hấ t toàn bộ đị a bàn cư trú
cho ngư òi Thái (chiế n tran h mỗ đấ t), điề u
hoà m âu thuẫ n và hân th ù giữ a hai lự c
lư ợ ng chính là ngư òi Keo Mèn và ngư ờ i
Thái, từ đó p hát triể n xã hộ i th ái bình,
th ị nh trị , an vui.
Bài viế t này xin đư ợ c chỉ ra mộ t số
đặ c điể m riêng biệ t, độ c đáo ồ bả n sử thi
Chư ơ ng củ a ngư òi T hái Việ t Nam vố i
đánh giá ban 'đầ u cho rằ ng: sử thi
Chư ơ ng ỏ Việ t Nam là mộ t trư òng hợ p
điể n hình cho “hình thứ c quá độ ” giữ a
VHDG và VH viế t mà Podơ nhepca đã chỉ
ra trên đây.
2 .1 . P h ư ơ n g t h ứ c t ồ n t ạ i b ằ n g v ă n
b ả n c h ữ T h á i c ổ
Môi trư ờ ng sinh tồ n củ a sử thỉ
Chư ơ ng ở Việ t Nam là môi trư ờ ng văn
hoá dân gian, như ng có điề u đặ c biệ t là
TẠ P CHÍ VHDG s ố 5/2010 5 3
cho đế n nay, sử th i này đang đư ợ c biế t
đế n (đư ợ c tìm thấ y) ở cả ba dạ ng tồ n tạ i
đặ c trư ng củ a tác phẩ m văn họ c dân gian:
ẩ n (tồ n tạ i trong trí nhớ củ a tác giả dân
gian và ngư ờ i lư u giữ văn hoá dân gian),
lư u (tồ n tạ i bằ ng vãn bả n chữ cổ ), và hiệ n
(tồ n tạ i thông qua diễ n xư ớ ng). Trong
lĩnh vự c sử thi ở Việ t Nam, cùng mộ t lúc
có cả ba dạ ng tồ ri tạ i như vậ y chỉ có ỗ sử
thi Thố i và sử th i Chăm, vôn là hai dân
tộ c số m có chữ viế t từ lâu đờ i. Bằ ng chữ
viế t họ đã ghi chép đó ô’n đị nh và trau
chuố t các tác phẩ m văn họ c cổ , trong đó
có sử thi củ a mình. Chính dạ ng tồ n tạ i
lư u bên cạ nh các dạ ng ẩ n, hiệ n đã làm
cho sử thi này có nhữ ng đặ c điể m khác
biệ t vớ i các nhóm sử thi Tây Nguyên, sử
thi Mư ờ ng... đã đư ợ c ph át hiệ n trư ớ c đây.
Nhà nghiên cứ u cầ m Trọ ng khi
nghiên cứ u về hai luồ ng văn họ c Thái
cũng đã chỉ ra rằ ng: “...đặ c trư ng cơ bả n
củ a nề n văn họ c này là vừ a có truyề n
miệ ng lạ i vừ a ghi chép thàn h văn bả n.
Chúng tôi muố n hiể u chữ “truyề n miệ ng”
ở đây theo nghĩa cuả nó. Vậ y ván họ c
truyề n miệ ng củ a ngư ồ i Thái nằ m trong
phạ m vi phi văn tự ... Ngư ợ c lạ i, chúng tôi
cũng lạ i hiể u chữ “th ành văn bả n” theo
đúng nghĩa đen củ a nó. Đó là nhhữ ng tác
phẩ m ghi chép để ngư òi đờ i nhìn trên
m ặ t chữ m à nắ m ngôn ngữ hình tư ợ ng và
nộ i dung vấ n đề . Chẳ ng hạ n, có mộ t tác
phẩ m trư òng ca kể về mộ t nhân vậ t văn
hoá th ầ n thoạ i tên là Chư ơ ng H an...
Truyệ n th ầ n thoạ i kể bằ ng thơ hùng
tráng, giàir hình tư ợ ng nên ngư ờ i Thái ở
khắ p nơ i cũng có thể thuộ c rồ i truyề n
miệ ng để h á t và m úa từ ng đoạ n m ình ư a
thích... Cho dù như th ế cũng không thể
goi đây là tác phẩ m truyề n miệ ng; đồ ng
thòi cũng chư a thể xế p vào loạ i hình văn
họ c chính thố ng vì nộ i dung cũng chư a
th ậ t theo mạ ch tư tư ỗ ng củ a mộ t cơ cấ u
có tầ ng lớ p ngư òi thông trị bả n mư òng
mà tác phẩ m đã sả n sinh và thị nh hành
trư ớ c đây (!). Vây chúng tôi muố n gọ i đây
là tác phẩ m dân gian có ghi chép thàn h
văn bả n củ a ngư òi Thái là đúng hơ n cả ”(2).
Sử thi Chư ơ ng H an củ a ngư òi Thái ồ
Tây Bắ c hiệ n còn đư ợ c lư u hành bằ ng các
văn bả n chữ Thái cổ (Thái đen). Theo tư
liệ u củ a tác giả P han Đăng N hậ t và
Nguyễ n Ngọ c Tuấ n trong cuố n Chư ơ ng
H an - sử thi Thái®\ các văn bả n nói
chung đề u thiế u nhiề u đoạ n, không hoàn
chỉ nh, do ngư òi xư a thích đoạ n nào chép
lạ i đoạ n ấ y. Vì vậ y phả i dự a vào nhiề u dị
hả n mớ i có thể phụ c nguyên đư ợ c toàn
văn. Bả n dị ch củ a cuố n sách này cũng
phả i dự a trên việ c hiệ u đính và khả o dị
ba văn bả n gố c: bả n củ a cụ Lò Văn Saư ,
bả n Nam, xã Chiề ng Chung, huyệ n Mai
Sơ n, Sơ n La, viế t bằ ng bú t lông trên giấ y
dư ơ ng; bả n củ a cụ cầ m Bao, nguyên cầ n
bộ Sở Văn hoá Tây Bắ c, viế t bằ ng bút sắ t
trên giấ y họ c sinh và bả n củ a cụ Lò Văn
úi, bả n Phiêng Ngùa, xã Chiề ng Sôm, thị
xã Sơ n La, viế t bằ ng bút sắ t trên giấ y họ c
sinh, có tham khả o thêm bả n Thái văn cổ
lư u trữ tạ i Phòng Văn nghệ - Sỗ vãn hoá
Tây Bắ c. Cuố n Chư ơ ng H an củ a tác giả
Vư ơ ng Trung(4) cũng đư ợ c sư u tầ m , giớ i
thiệ u và dị ch trên cơ sỗ tham khả o bả n
củ a cụ Lò Lò Văn Saư . Sử thi Khủ n
Chư ỏ ng củ a ngư ờ i Thái ỏ Nghệ An cũng
đư ợ c lư u bằ ng các văn bả n chữ Thái cổ
Quỳ Châu. Đó là mộ t loạ i chữ thuộ c hệ
thố ng chữ pali như chữ Thái cổ ở nhiề u
vùng trong nư ớ c (chữ Thái cổ b ắ t nguồ n
từ chữ Phạ n bắ c, bao gồ m tám loạ i hình)
như ng lạ i khác h ẳ n các loạ i chữ kia ở chỗ
là nó đư ợ c ghi theo cách viế t củ a chữ Hán
truyề n thố ng, và hình dạ ng các kí tự cũng
hơ i khác. Tuy nhiên ngư ờ i đã đọ c đư ợ c
5 4 NGHIẾ N cứ u - TRAO ĐỔ I
chữ Thái ở nơ i khác, nế u đư ợ c hư ớ ng dân
qua là eó thể đọ c dư ợ c chữ Thái Quỳ
Châu. G8. Phan Đăng N hậ t chủ biên
cuộ n K hủ n Chư ở ng - A nh hùng ca Thái
cho bị ế t: Để xây dự ng mộ t khung K hủ n
Chư ở ng, giôhg như bả n th iế t kế mộ t công
trình xây dự ng, cấ c tác giả đã lấ y chấ t
liệ u tờ nguồ n tư liệ u rả i rác trong sách và
trong trí nhớ củ a nhân dân. Như ng có
mộ t thự c tế là: Mặ c dầ u không ít ngư ờ i
biế t đêh nộ i dung Khả n Chư ở ng, như ng
di vào cu thể th ì r ấ t hiế m ngư ồ i h át đư ợ c
đầ y đủ ... Nhiề u ngư òi biế t K hủ n Chư ỗ ng
nạ y đã qua đờ i, Và do dó giáo sư khẳ ng
dị nh: Chính m ay m ắ n nhờ sách chữ Thái
cổ m à chúng tôi mớ i có, cãn cứ đầ y dủ dể
phụ c hồ i lạ i K hủ n Chư ở ng®.
Có m ệ t điề u đố ng tiể c là ngày nay
chúng ta khó cộ ' th ể quan sát đư ợ c mộ t
cách đầ y đủ , trợ n vẹ n và sinh độ ng “đồ i
số ng thự c” củ a nhũng sở th i này. Khác
vố i sử thi Tây Nguyên, sử thi Mư ờ ng...
đư ợ c xác dinh là sử th i số ng, ngỉ ũa là cho
đế n thố i kì cậ n hiệ n đạ i chúng ta vẫ n còn
dư ợ c chự ng kiế n nhữ ng buổ i trìn h diễ n sử
th i và nhữ ng cuộ c thư ả ng thứ c sử thi say
sư a củ a công chúng, thì ỗ sử thi Chư ơ ng
củ a ngư ờ i Thái nhữ ng buộ ’i trìn h diễ n
như th ế không còn nhiề u, hoặ c nế u có thì
chỉ ỗ mộ t vài đoạ n trong tác phẩ m (Lễ hộ i
Kí xa củ a ngư ờ i Thái Quỳ Châu có diễ n
màn Khóc Chư ờ ng) hoặ c ộ phạ m vi nhỏ
hẹ p củ a mộ t nhóm ngư ờ i có vố n liế ng văn
họ c. Môi trư ờ ng số ng củ a sử thi Chư ơ ng
tồ n tạ i phin nhiề u trong trí nhớ củ a mọ i
ngư ờ i mà hiế m k h i đư ợ c tá i hiệ n đầ y dủ
trong đòi số ng củ a cộ ng dồ ng. PGS.
Hoàng Lư ơ ng - mộ t ngư ờ i con củ a dân tộ c
Thái cho biế t; Khác vớ i truyệ n thợ Xố ng
chụ xon xao, hiệ n nay lên Sơ n La, Lai
Chậ u tìm ngư ờ i hiế t hát, biế t kể sử th ỉ
Chư ơ ng và tìm mộ t buố i trìn h -diễ n sử thi
Chư ơ ng để mà tham dự là rấ t khó. Còn
GS. Phan Đăng N hậ t cũng đã nói rằ ng
việ c ông tìm ra sử th ỉ Khả n Chư ở ng củ a
ngư òi Thái Nghệ An bắ t nguề n từ việ c ông
ngò đoán rằ ng đằ ng sau mộ t cố t truyệ n cổ
Chư ỗ ng Ôm, Chư ở ng Noọ ỉ đư ợ c kể nhiề u ỏ
vùng này hẳ n là có mộ t sử thi như ng nay
đã m ấ t mố t và biế n dạ ng rấ t nhiề u, không
dễ m à phụ c hồ i đư ợ c, nế u như không m ấ t
công phu lâu dài và phả i dự a vào nhiề u
ngư ờ i. Do đó, vớ i mụ c đích phả i tìm hiể u
môi trư ờ ng sông củ a sử thi Khủ n Chư ở ng
và để phụ c hồ i nó trong và cùng vớ i môi
trư ờ ng này, giai đoạ n cuố i củ a cồ ng cuộ c
sư u tầ m và phụ c hồ i sử thi Khủ n Chư ở ng
đã đư ợ c xác đị nh là: Đư a sử thi Khả n
Chư ở ng trỗ về vớ i nhân dân, cụ thể là
cung cấ p cho nhân dân tác phẩ m Khủ n.
Chư ở ng đầ y đủ , tổ chứ c cạ c lớ p tậ p huấ n
chữ Thái cổ và giả ng về K hủ n Chư ở ng,
tậ p huấ n h át Chự ở ng, m úa Chư ở ng, khóc
Chư ở ng® - nghĩa là có phầ n nào ngư ợ c lạ i
vớ i quy trìn h sư u tầ m , phụ c hồ i các sử thi
số ng ồ Tây Nguyên, Mư ờ ng...- các sử thi
đế n vớ i chúng ta ngày nay nhờ nhân dân
vẫ n có thể thuộ c và “biể u diễ n” nổ theo
đúng nguyên gố c!.
2.2. M ệ t c h i n h t h ể v ă n h ọ c n g h ệ
t h ụ ậ t h o à n h ả o , có c ấ n t ạ o c h ặ t c h ẽ ,
v à c ổ b ể n u n g n h iề u ỉ à p m ớ i
Chấ t lư ợ ng nghệ th u ậ t củ a văn họ c
dân gian Thái nố i chung, củ a sã thi Thái
nói riêng từ lâu dã đư ợ c khẳ ng đị nh. Sử
th i Thái, tiêu biể u là sô thi Chư ơ ng, có
mộ t cấ u tạ o chặ t chẽ hơ n, có tính lôgíc
hơ n và cố nghệ th u ậ t thơ ca trau chuôi,
tinh vi hơ n so vớ ỉ sử th i củ a các dân tộ c
anh em.
Sử thi Chư ơ ng củ a ngư ờ i Thái là m ậ t
tác phẩ m tự sự trư ờ ng thiên hằ ng thơ chứ
5 5
không phả i bằ ng lồ i nói vầ n, hay vãn xuôi
xen lẫ n văn vầ n. Ngư ờ i Thái có lị ch sử
thơ ca từ lâu đờ i và p h át triể n rấ t đồ ng
đề u, từ ca dao trữ tình đế n ca dao kí sự
(ghi chép sự việ c), từ ca dao kí sự đế n ca
dao tự sự , rồ i từ ca dao tự sự đế n thơ ca
tự sự trung bỉ nh và dài...<7). Đó chính là lí
do để truyệ n thơ và sử th i T hái nở rộ . Thơ
ca Thái nói chung và thơ Chư ơ ng nói
riêng đề u có sô" âm tiế t lẻ (7,9,11,13...) và
gieo vầ n tự do, thư òng là vầ n lư ng, như ng
cũng có khi là vầ n đầ u, vầ n chân...
Mộ t ví dụ về lặ p, láy tính từ trong
bả n Chư ơ ng H an (Thái Đen):
Nặ p té chans tò cả mứ n oai
Sôn sôn sèo pay lả i m ứ n
Hứ n hứ n ma tô hả o x í sen.
Nguyên văn: C'
Tính cả đàn voi hùng đã có hơ n mộ t vạ n
Tấ p nậ p trẩ y đàn kéo lũ
Rầ m rậ p đàn ngự a khoẻ có đế n
bế n trăm nghìn con.
Bả n dị ch củ a Vư ơ ng Trung:
Hùng tư ợ ng đã có hơ n muôn
Ngoài còn hàng vạ n trẩ y đàn kéo lũ
Rầ m rậ p bố n úc ngự a hăng.
Từ láy, tín h từ sôn sôn (tấ p nậ p) láy
vớ i tính từ hứ n hổ n (rầ m rậ p); đị nh ngữ
chạ ng tô cà m ứ n pai (voi hừ ng hơ n mộ t
vạ n) láy vớ i m ạ tô hả o x í sen (ngự a khoẻ
bôn trăm nghìn), cứ như vậ y lặ p đi lặ p lạ i
tạ o cho nhiề u đoạ n thơ âm th an h nhị p
nhàng, vang dộ i.
Mộ t ví dụ khác về vầ n lư ng trong bả n
Chư ơ ng Han (Thái Đen):
H aư co tẳ n s ho quả ng tánh đa
Pán ngân ta n s oán cắ m no dư ơ ng
Laư nhaư tẳ n s hắ m chọ i chu pái
Dị ch:
Cấ t dằ n sang cao rộ ng
TẠ P CHÍ VHDG SỐ 5/2010
Bày mọ i m âm dồ củ bạ c, vàng
Tứ bề xế p đầ y chum rư ợ u lớ n
Trong nguyên vố n tiế ng Thái độ ng từ
íẳ ng có nghĩa là “xế p lên, chổ ng lên”. Việ c
lặ p đi lặ p lạ i độ ng từ tang: tang ho, tang
pán, tẳ ng hắ m ... trong nhiề u câu thơ vừ a
tạ o nhị p điệ u, vừ a góp phầ n diễ n đạ t nộ i
dung, gây ấ n tư ợ ng m ạ nh về sự đầ y đủ ,
giàu có.
Trong bả n K hủ n Chư ở ng (Thái Trắ ng),
ngôn ngữ và hình ả nh thơ rấ t bóng bả y,
điêu luyệ n. Có nhữ ng sáng tạ o đư ợ c coi là
m ẫ u mự c, điể n hình cho vẻ đẹ p củ a thơ ca
như đoạ n Pú Kắ m th ả xuôhg trầ n gian
nong tằ m gồ m chín con tằ m và chúa nàng
tơ là nhữ ng ngư ờ i h á t hay, tổ chứ c sân
chơ i Khắ p uồ i (làn điệ u há t về tình yêu
đôi lứ a) để xoa dị u nỗ i lòng căm hậ n củ a
Tạ o H ùng và kéo chàng lên trờ i... Hay
nhữ ng đoạ n thơ miêu tả cả nh ái ân giũa
chàng Chư ơ ng và các cô vợ , vừ a lãng m ạ n
vừ a tình tứ , vừ a táo bạ o vừ a đằ m thắ m
trữ tình, chư a từ ng xuấ t hiệ n trong thơ
ca trư ổ c đó và cho đế n giờ vẫ n còn nguyên
độ “mổ i mẻ ”, “tư ơ i nguyên” củ a nó...
Tuy nhiên, do sớ m đư ợ c ghi chép vào
văn bả n nên ngôn ngũ sử th i Chư ơ ng chủ
yế u là ngôn ngữ trầ n th u ậ t và miêu tả
củ a ngư òi kể chuyệ n, giả m thiể u rõ rệ t
ngôn ngũ nố i, ngôn ngữ độ i thoạ i giũa
ngư ờ i kể và ngư òỉ nghe, giữ a các nhân
vậ t vớ i nhau. Dấ u vế t củ a nhữ ng buổ i
“trìn h diễ n” chỉ còn đư ợ c m ã hoá trên văn
bả n ỏ h ai từ mỏ đầ u sử thi: “ho hơ i” (âm
lấ y giọ ng củ a ngư òỉ kể để giọ ng kể vang
xa khắ p núi rừ ng)... khác vớ i sử th i Tây
Nguyên thì đầ y rẫ y nhữ ng câu giao tiế p
kiể u như “này bà con...”; “ơ bà con”...
Cấ t truyệ n củ a sử th i Chư ơ ng có mộ t
cấ u tạ o chặ t chẽ , có tính ỉ ôgíc cao nhò
đư ợ c phát triể n từ cố t truyệ n truyệ n cổ
trư ớ c đó. Bả n Chư ơ ng H an củ a ngư òi
5 6 NGHIÊN CỨ U - TRAO Đổ l
Thái Tây Bắ c có mộ t cố t truyệ n cổ tư ơ ng
ứ ng là truyệ n Chàng Chư ơ ng dũng cả m(e>.
Còn bả n K hủ n Chư ở ng (ngư ờ i Thái Nghệ
An) có truyệ n văn xuôi, truyên thơ tư ơ ng
ứ ng là truyệ n Chư ở ng Ôm, Chư ở ng
Noọ i®\ Kế t quả là cố t truyệ n củ a sử thi
Chư ơ ng có mộ t sự lồ ng ghép rấ t đỗ i tự
nhiên giữ a các tìn h huố ng củ a thầ n thoạ i,
truyề n thuyế t, truy ệ n cổ tích... vớ i tình
huố ng củ a sử thi. Trong mộ t bài viế t
khố c, bài “Chiế n trâ n trong sử thi
Chư ơ ng Han”(10), chúng tôi đã chỉ rõ trong
sử thi Chư ơ ng Han có mộ t cố t truyệ n
chiế n tranh đư ợ c lồ ng trong cố t truyệ n về
cuộ c đờ i củ a mộ t vị th ầ n nhậ p thế . Sự
lồ ng ghép này rấ t tự nhiên và nguyên sơ
(đặ c trư ng nguyên hợ p), và như vậ y rõ
ràng là đã cố mộ t cố t truyệ n, mộ t tình
huố ng sử thi đư ợ c lồ ng trong mộ t cố t
truyệ n, mộ t tình huông th ầ n thoạ i (thầ n
thoạ i sáng tao}. Truyệ n Chư ơ ng Han
không chỉ kể về ngư ờ i anh hùng Chư ơ ng
Han lỗ i lạ c vớ i nhữ ng chiế n công hiể n
hách, lãnh đạ o tộ c ngư ờ i Thái tìm đấ t
dự ng mư òng th ành cồ ng m à nó còn là câu
chuyệ n kể về hành trạ ng và chiế n công
củ a Then Chư ơ ng, lí giả i vì sao Then trỏ
thành vị Then tư ợ ng trư ng cho chiế n
tranh và là mộ t trong 12 vị Then lón củ a
mư ờ ng tròi.
Cùng vớ i đó là cả m ộ t kho huyề n
thoạ i Thái đư ợ c hệ thố ng mộ t cách toàn
vẹ n, đầ y đủ mà chỉ có mộ t tác phẩ m sớ m
đư ợ c ghi chép mớ i có thể lư u giữ đư ợ c.
Ngữ ôi đọ c có thể hình dung mộ t cách cụ
thể về vũ trụ ba tầ n g củ a ngư ờ i Thái,
trong đó hình ả nh củ a Mư ờ ng Phạ
(mư ờ ng Trồ i) đư ợ c tái hiệ n mộ t cách rõ
nét từ cõi tiế p giáp tròi đấ t cho đế n các
mư òng tròi rộ ng lón nơ i vô số các vị Then
(tư ợ ng trư ng cho các hiệ n tư ợ ng tự nhiên
và xã hộ i) cư ngụ , và cuôĩ cùng lên tân
đế n cõi Liế n Pán luông - Thiên đô nơ i vị
Then tố i cao là Then Luông ngự trị , Có
thể kể tên các vị Then đó như sau:
+ Then Luông: còn gọ i là Then lớ n
Phạ Khư ng, vị thầ n tố i cao cai quả n khắ p
cõi, đóng đô ỗ Liế n P án Luông (Thiên đô)
chôn này do Then Chăng (thầ n giữ đô) cai
quả n. Trong sử thi, Then lớ n Phạ Khư ng
chính là cha thư ợ ng giớ i củ a Chư ơ ng;
+ Then Chằ ng ỏ Liế n Pán: thầ n tạ o
ra hạ nh phúc và công danh. Then cũng là
thầ n tình yêu sắ p đặ t cho trai gái thành
đôi, th ành lứ a, nơ i đ ặ t hai ngọ n nế n
“minh, nén” để chàng trai, cô gái tớ i bói
hỏ i Then về đư ờ ng tình duyên;
+ Then Chứ : ngự trị mư òng Ngàm;
+ Then Thư ơ k Thiên Thư ợ ng: thầ n tư
pháp, phụ chính Thiên giớ i, giúp việ c cho
Then Chấ t - Then Chát (Then tư ợ ng
trư ng và điề u khiể n tuổ i thọ ): Đây là
Then tư ợ ng trư ng cho sự cứ ng nhắ c,
nguyên tắ c cao độ . Nế u như hạ n chế t đã
quy đị nh, Then Chấ t - Then Chát đã xoá
Bổ , hồ n ngư òi còn chầ n chừ nấ n ná thêm
chư a muấ n th oát khỏ i thể xác để biế n
thành “phi” th ì Then Thư ơ k sẽ ra tay
kiên quyế t Ị ôi về Mư ờ ng Then vố i tổ tiên;
+ Then Pặ p: th ầ n sổ sách;
+ Then Lư ờ ng m ắ t đỏ (chả u ta đanh
khók pha): cậ n vệ Then Luông, chúa tể
vùng trdi quạ lạ c ỗ dư ói tầ ng trờ i cao
nhấ t;
+ Then N họ t (Tõng Sọ k): là con Then
Lư ờ ng, Then ở chính giữ a, cũng làm ra
gió mát;
+ Then Thóng: th ầ n giữ ran h giớ i Tố i
Sáng. Thố ng có nghĩa m ộ t nử a tứ c là mộ t
nử a cõi trồ i dành cho linh hồ n củ a ngư ờ i
chế t sau khi th ành “phi” sẽ trú ngụ . Sử
thi Chư ơ ng H an ca ngợ i, mư ờ ng củ a Then