Tp chí Khoa học Đi hc Th Du Mt ISSN (in): 1859-4433; (online): 2615-9635
https://vjol.info.vn/index.php/tdm 69
BIN ĐI TÍN NGƯỠNG, N GO CA NGƯỜI BRU VÂN KIU
TRONG BI CNH HIỆN NAY (TRƯỜNG HP XÃ EA HIU,
HUYN KRÔNG PC, TỈNH ĐĂK LĂK)
Bôn Si Môn Ca Na An(1)
(1) Trường Đại hc Khoa hc Xã hội và Nhân văn VNU HCM
Ngày nhn bài 25/10/2024; Chp nhận đăng 15/11/2024
Liên h email: ancana2000@yahoo.com
Tóm tt
Trong những năm gần đây do tác động nhiu yếu t khác nhau đã dẫn đến s biến
đổi tín ngưỡng truyn thng ca cộng đồng Bru Vân Kiu Đắk Lk. Bằng phương
pháp nghiên cu Nhân hc/Dân tc hc bài viết ch ra t 1975 đến nay có hơn 60% dân
s người Bru Vân Kiu địa bàn Ea Hiu, huyn Krông Pc, tỉnh Đăk Lắk chuyn
đổi t tín ngưỡng truyn thng sang tôn giáo mi (Thiên Chúa giáo Tin lành). Lp
lun bài viết này ch ra rng, s biến đổi trên tt yếu trong quá trình vận động và phát
trin xã hi. S biến đổi này diễn ra theo hai hướng tích cc và tiêu cc dẫn đến s xung
đột giá tr giữa cái cái mới. Trong đó cái mới đang đi tiên phong giúp cộng đồng
Bru Vân Kiu ci thiện đời sng kinh tế, thc hin nếp sng mới, văn minh, tiến b
nhưng ngược lại cũng chính tôn giáo mới đang làm phai mờ tín ngưỡng truyn thng,
làm mất đi bản sắc văn hóa độc đáo của người Bru Vân Kiu hin nay.
T khóa: biến đổi, Bru Vân Viu, tác nhân, tín ngưỡng tôn giáo, thích nghi
Abstract
CHANGES IN BELIEFS AND RELIGION OF BRU VAN KIEU
COMMUNITY AT PRESENT (CASE OF EA HIU COMMUNE, KRONG PAC
DISTRICT, DAK LAK PROVINCE)
In recent years, due to the impact of many different factors, the traditional beliefs
of the Bru Van Kieu community in Dak Lak have changed. By the research method of
Anthropology/Ethnography, the article shows that from 1975 to now, more than 60% of
the Bru Van Kieu population in Ea Hiu commune, Krong Pac district, Dak Lak province
have converted from traditional beliefs to new religions (Catholicism and Protestantism).
The argument of this article is that the above changes are inevitable in the process of
social movement and development. However, this change takes place in two positive and
negative directions, leading to a conflict of values between the old and the new. In which,
the new is taking the lead in helping the Bru Van Kieu community improve their
economic life, implement a new, civilized, and progressive lifestyle, but on the contrary,
it is the new religion that is fading traditional beliefs, losing the unique cultural identity
of the Bru Van Kieu people today.
Tp chí Khoa học Đi hc Th Du Mt S 6(73)-2024
https://vjol.info.vn/index.php/tdm 70
1. Đặt vấn đề
Người Bru Vân Kiu thuc nhóm ngôn ng Môn Khmer, ng h Nam Á, cư trú
ri rác vùng núi Trường Sơn - Tây Nguyên Vit Nam mt s sinh sng vùng
biên nước Lào (Vin Dân tc hc, 1979). Năm 2019, dân tc Bru n Kiu Vit Nam
tng dân s khoảng 94.598 người, trong đó trú Đắk Lắk 3.647 người, chiếm
3,76% tng s người Bru Vân Kiu ti Vit Nam (Tng cc thng kê, 2020).
Đặc điểm chung của người Bru Vân Kiu là theo thiết chế ph hệ, làm nương rẫy,
chăn nuôi gia súc, gia cầm, th cúng t tiên và tín ngưỡng đa thần. Tuy nhiên, trong quá
trình sinh sống, do điều kiện trú, môi trường sinh thái, bi cnh lch s, s giao lưu,
tiếp xúc vi nhiu dân tộc khác… đã làm cho văn hóa của cộng đồng Bru Vân Kiu
biến đổi sâu sc trên nhiu bình diện, đặc bit biến đổi trong văn hóa tín ngưỡng, tôn
giáo truyn thng. Hiện nay, đa số s người Bru Vân Kiu trong cộng đồng đã bỏ tín
ngưỡng truyn thống để đi theo tôn giáo mới Tin Lành Thiên Chúa giáo qua s
truyền đạo ca các mực hay linh mục, du các tôn giáo này thuc tôn giáo mi, khác
hn so vi tôn giáo truyn thống nhưng họ đức tin nơi tôn giáo mới theo nhn thc ca
h. Hin nay theo s liu mi nht chúng tôi thu thập được thì trong toàn xã có 1.451 h
vi 6.728 nhân khẩu. Trong đó người Bru n Kiu có tng s 3.563 người vi 668 h
chiếm 54,29%, c th là: h heo tín ngưỡng truyn thngcó 271 h; h theo tôn giáo mi
(Thiên Chúa giáo và Tin lành) có 397 h (chiếm 59,43 %) (UBND xã Ea Hiu, 2021).
phm vi bài viết này, chúng tôi muốn đi m hiểu thc trng ca s biến đổi tín
ngưng,n giáo của ngưi Bru Vân Kiu ra sao? Ngun nhâno dẫn đến s biến đổi
y? Hu qu ca s biến đi ảnh hưởng n thế nào đi vi đi sng kinh tế, văn a
hi ca ngưi Bru Vân Kiu tỉnh Đắk Lk. i viết này s dng phương pháp nghn
cu n tc học như phương pp điền dã, phng vn nhanh, phng vn sâu, quan t tham
d để thu thp d liu hình thành lun c, lun chng đ tr li nhng câu hi tn.
2. Lch s nghiên cu vấn đề
T đầu thế ký XX đến nay đã một s công trình nghiên cu v người Bru n
Kiều. Công trình đầu tiên phi k đần có l các nhà thám him, nhà Kho c học người
Pháp như Francois Jules Harmand (1879 đến 1880), Dutreuil De Rhins (1879), Colani
(1936)… Sau đó đó là đến tác gi người M, tiêu biu là các công trình ca tác gi người
M Joann Schrock (1966), Minority Groups in the Republic of Vietnam (Các nhóm
thiu s Vit Nam Cng hòa); Tác gi Gabor Vargya (1998, 2008), Người Bru qua mt
thế k n tác phm bt chấp định mnh - Văn hóa và phong tục tập quán người Bru
Vân Kiu. Sau 1975 có nhiu tác gi Vit Nam nghiên cu v người Bru Vân Kiu
như Khổng Diễn (1976), Chu Thái Sơn (2009), Nguyễn Văn Mạnh cng s (2001,
2004), Y Thi (2007), Đỗ Hữu (2012),… Những công trình nghiên cu nêu trên ch
gii thiệu bản v ngôn ng, phong tc tập quán, văn hóa của người Bru Vân Kiu,
còn vấn đề chuyển đổi, tín ngưỡng, tôn giáo của người Bru Vân Kiu thì chưa tác
gi nào nghiên cu mt cách có h thng. Vì vy nghiên cứu đề tài này là cn thiết.
3. Phương pháp và lý thuyết nghiên cu
3.1. V phương pháp
Để thc hin nghiên cứu y chúng i đã tiến hành điền trong sut thi gian 4 năm
(2020-2024) ti địa bàn ni Bru Vân Kiu Ea Hiu, huyn Kng Pc, tnh Đắk Lk
Tp chí Khoa học Đi hc Th Du Mt ISSN (in): 1859-4433; (online): 2615-9635
https://vjol.info.vn/index.php/tdm 71
để tìm hiu s biến đổi tín ngưỡng tôn giáo nguyên nhân ti sao ngưi Bru Vân Kiu
chuyển đổi tôn go. Đ tìm hiu vic này, chúngi tiếnnh kho sát 8/10 thôn ti xã Ea
Hiu, huyn Krông Pắc, nơi ngưi Bru n Kiu tp trung sinh sống đông nhất. đây
chúng i tiến hành phng vn sâu bán cu trúc khong 100 người trong đó 70 người theo
tôn giáo mới (Thn Chúa go, Tin lành) và 30 người theo tín ngưng truyn thng. Trong
đó có c mẫu đưc chn phng vn bao gm các thành phn hi như n bộ xã, già ng,
thyng, mc sư, ban trị s, nông dân…. Bên cạnh điền dã, phng vn chúng tôi còn tiến
nh quan sát tham d n 30 nghi lễ tín ngưỡng n gian, c l i, tang ma truyn thng
đồng thi bn thân tôing làn đ Tinnh nên hàng tuần cũng tng tham d l n
th và các l nghi khác ca cộng đồng ngưi người Bru theo Thn Chúa giáo và Tin lành.
ng tiếp cn nghiên cu này theo chiu lch đi, tôn giáo mới đã xâm nhpo tu
cộng đồng Bru n Kiu nhưng đến sau 1975 mi bắt đầu pt trin đến nay. Vì thế, đ
thấy được bc tranh tng thế ca s biến đin giáo Bru Vân Kiu tôi phi đi ngược thi
gian phng vn hi c theo lịch đại. Tuy nhiên, do bài viết tp chí hn, nên chúng i khó
th đưa hết nhngi liu nghiên cu vào ch dn chng mt vài s liu nghn cu,
phng vn tiêu biu đểm rõ lun c lun đimu ra.
3.2. V lý thuyết
Đểgii và tr li câu hi trên chúng tôi s dng hai lý thuyết cơ bản: Lý thuyết
kinh tế - chính trthuyết v giao lưu tiếp biến văn hóa, xin được nêu tóm tt nhng ý
chính như sau.
thuyết kinh tế - chính tr: thuyết này ra đời vào thế k XVIII ngun gc
t lý thuyết kinh tế - chính tr da trên hc thuyết Lao động v giá tr. Ni dung lý thuyết
đề cập đến mi quan h gia kinh tế chính tr mi quc gia hay gia các quc gia
vi nhau. C th thuyết này đi tìm mi quan h gia h thng sn xut vi h thng
pháp lý; gia hi quan vi chính ph; gia nhà sn xut với người tiêu dùng trong bi
cnh lch s, hi, chính tr c thể… Mt khác, thuyết này còn tìm cách làm sao để
cho các t chc chính tr - xã hi ca các nước bản ch nghĩa và các c xã hi ch
nghĩa th kết ni, ơng tác với nhau trong quá trình phát trin kinh tế - hi…
(Stanley Jevons, 1879). Theo đó, chúng tôi vn dng thuyết này để xem xét nhng
hành vi, hoạt động ca con người, tộc người, c th đây là người Bru n Kiu Đắk
Lk trong bi cnh lch sử, văn hóa, xã hội, chính tr địa phương và ở c nước.
Thut ng giao lưu tiếp biến văn hóa do Ratxen (1844-1904) - nhà nghiên cu
người Đức đưa ra trong tác phẩm Địa hc nhân loại nghĩa “quá trình tiếp xúc,
trao đổi, ảnh hưởng qua li ln nhau gia hai nền văn hóa”. Tiếp biến văn hóa
(acculturation) kết qu ca s giao lưu, tiếp xúc thường xuyên gia hai nền văn hóa.
… Trong quá trình tiếp thu, mt khi yếu t văn hóa đã được chp nhn vào mt nền văn
hóa mi, các yếu t n hóa này có thể s thay đổi v dng thc và chức năng, chẳng hn
v thc ăn (KFC, pizza)… (Nhân học Đại cương, 2023).
Da trên thuyết, bài viết này tìm hiu, gii quá trình, nguyên nhân cũng như
tác động ca s chuyển đổi t tín ngưỡng truyn thống sang tín ngưỡng tôn giáo mới như
thế nào trong cộng đồng của người Bru Vân Kiều trên địa bàn xã Ea Hiu, huyn Krông
Pc trong bi cnh hi nhp hin nay.
Tp chí Khoa học Đi hc Th Du Mt S 6(73)-2024
https://vjol.info.vn/index.php/tdm 72
4. Kết qu nghiên cu và nhng vấn đề cn tho lun
4.1. Bi cnh và nhng nguyên nhân dẫn đến s biến đổi
Trước 1975, người Bru Vân Kiều theo tín ngưỡng đa thần, xem mi vật đều
linh hn, h th thần đất, nước, núi, sông ông t tiên. Với phương thức canh tác
nương rẫy theo chu k như phát rừng (pachah), dn rng (rayam), cht l (choat), tra ht
(choi), làm c (tabát), thu hoch (sot saro) chính. Theo chu k này hnhng l cúng
ry riêng, cúng t khi chọn đất rng làm rẫy cho đến mùa thu hoch. Bên cnh l cúng
đó họ còn có nhng l cúng liên quan đến chu k vòng người như lễ trưởng thành (toâr),
l i, tang ma (cumuiq) và l nghi cộng đồng như lễ cúng bến nước (ntrin dq), l đâm
trâu (choat tariac) … Tất c nhng nghi l này là nhng thành t quan trng làm ni bt
bn sắc văn hóa Bru – Vân Kiu.
Sau năm 1975, đất nưc thng nht cùng tiến lên xây dng Ch nghĩa xã hội. Theo
đó Đảng - Nhà nước ra nhiu chính sách phát trin kinh tế xã hi văn hóa vùng đồng
bào dân tc thiu s. Chng hn như “Quyết định s 656-TTg ngày 4/10/1996 ca Th
ng Chính ph v vic phát trin kinh tế - xã hi vùng Tây Nguyên thi k 1996-2000
2010”; “Chỉ th s 39/1998/CT-TTg ngày 3/12/1998 ca Th ng Chính ph v vic
đẩy mnh công tác văn hóa - thông tin miền núi và vùng đồng bào các dân tc thiu s
.. (Trần Nam Sơn – Lê Hi Anh, 2001). Kết qu những chính sách đó đã làm thay đổi b
mt các dân tc thiu s; nht đã n định được cuc sống, tránh di canh, di cư; s
h tng hoàn chỉnh như điện, đường, trưng, trm, to đà phát triển bn vng kinh tế - xã
hi. Tuy nhiên, v mặt văn hóa, Nhà nước cũng có quan tâm “đẩy mnh công tác văn hóa
- thông tin miền núi vùng đồng bào các dân tc thiu số”. Theo đó Nhà nước vn
động trin khai toàn dân thc hin nếp sng mới, văn hóa mới và bài tr mê tín d đoan.
T đây, một s nghi l theo tín ngưỡng truyn thng của người Bru Vân Kiu mt dn
và mt s nghi l còn lại cũng biến đổi cho phù hp với môi trường kinh tế, xã hi và bi
cnh lch s mi.
Li dng chính sách xây dng li si mi, bài tr n d đoan, tôn giáo mi
(Thiên Chúa, Tin lành) len lỏi vào vùng đồng bào dân tc thiu số, trong đó có người Bru
Vân Kiu bng nhiu hình thc khác nhau, h tr kinh tế, giúp đ các gia đình khó
khăn, làm từ thiện như nuôi dạy tr em m côi T đó đã lôi cuốn được mt b phn
người Bru Vân Kiều đến với Chúa ngày gia càng tăng.
Đặc biệt sau 1986, đất nước ta đổi mới đến năm 1991 trong Cương lĩnh xây dựng
đất nước trong thi k quá độ đi lên chủ nghĩa xã hội, Đảng khẳng đnh: "Phát trin nn
kinh tế hàng hóa nhiu thành phần theo định hướng hi ch nghĩa, vận hành theo
chế th trường s qun của Nhà nước" (1991). Chính sách, đưng li, ch trương
đúng đắn đó đã cải thiện đời sng kinh tế của người Bru Vân Kiều. Đi theo đó đất nưc
m cửa đã giúp các dân tc hi nhp, kết ni rng rãi không nhng các vùng min trong
nước c nước ngoài. T đó người Bru Vân Kiều cũng điu kin sống xen
giao lưu vi tộc người khác, nhất phương tiện truyn thông hiện đại đã tuyên truyền
nhiu luồng văn hóa mi nhiu thành tu khoa hc k thut mi. Kết qu sau 1986
đến nay đời sống người Bru - Vân Kiu kinh thế phát triển, nhà nưc xây dng hoàn
chỉnh sở h tầng như điện đường, trường, trm T đó nhận thc của người Bru
Vân Kiều cũng biến đổi phù hp vi li sng mi.
Tt c những nguyên nhân trên như chính sách Đng - Nhà nưc, tôn giáo mi
quá trình giao lưu hội nhập đã dẫn đến s biến đổi kinh tế - hội, trong đó sự biến
đổi tín ngưỡng, tôn giáo của người Bru Vân Kiu xã Ea Hiu, tỉnh Đăk Lăk.
Tp chí Khoa học Đi hc Th Du Mt ISSN (in): 1859-4433; (online): 2615-9635
https://vjol.info.vn/index.php/tdm 73
4.2. Kết qu ca s biến đổi
4.2.1. S biến đổi nim tin và nghi l truyn thng
Như trên đã trình bày, nhng nhân t đó tác động dn đến s biến đổi tín ngưỡng,
tôn giáo của người Bru Vân Kiều nhưng không phải biển đổi mt cách nhy vt
biến đổi dn dn theo thời gian năm tháng. Thời gian chuyển đổi nét nht trong giai
đoạn t 1975-2015. Sau năm 1975, ngưi Bru Vân Kiu bắt đầu b dần n ngưỡng
truyn thng. Khái nim v thn Yiang, vấn đề linh thiêng theo tín ngưng dân gian bt
đầu gim dn; mt s nghi l cúng truyn thống như cúng rẫy, cúng bến nước, l đâm trâu
biến mt; mt s nghi l còn tn tại nhưng bị cải biên như rút ngắn li thi gian, nghi thc
cúng l và l vt dâng cúng, c th như sau.
• Rút ngắn thi gian nghi l:
Ngày xưa, một s nghi l truyn thng của người Bru Vân Kiều thường din ra
khong mt bui kết thúc, nhưng một s nghi l cũng kéo i đến vài ngày. Ngày nay,
nghi l truyn thngkéo thi gian là không cn thiết, không còn phù hp vi li sng
mới, phương thức sn xut mi. Mt thông tin viên khi phng vn đưc tr lời như sau:
Ngày xưa, mỗi khi người Bru Vân Kiu có t chc l cúng thn (Yiang) thì phi
chun b rt nhiu l vật để dâng cúng như gà, heo, dê, nếpvà thi gian cúng th
kéo dài mt bui hoặc hơn cả ngày, điều này dẫn đến mt nhiu thi gian và rt tn kém.
Ngày nay, người Bru Vân kiều đã ý thức được rng vic t chc vi chun b nhiu l
vật cúng như vậy là quá rườm rà, không cn thiết và không phù hợp trong đi sng hin
ti (Ai Ngc Ralu, nam, tui 60, tháng 5/2021).
Mt s nghi l không còn phù hp:
L cúng rẫy: Ngày nay, đa số gii tr người Bru Vân Kiu cho rng nghi l truyn
thng không còn phù hp vi cuc sng mới như lễ nghi cúng th thn, l nghi cúng ry,
nghi l cúng thn sông, thn suối… Sở dĩ, trước đây, người Bru Vân Kiu l cúng
nương rẫy mi vic sn xuất đều ph thuc vào thiên nhiên. Tuy nhiên, ngày nay
người Bru Vân Kiều đã biết áp khoa hc - k thut - công ngh vào sn xuất nên đã chế
ng được mt phn ca t nhiên đem lại năng cao cho cây trng vt nuôi. T đó l
nghi truyn thống không còn ý nghĩa và tác dụng na. Mt thông tin viên khi phng vn
được tr lời như sau:
Trước đây người dân tc Bru Vân Kiu chúng tôi ch biết bám nương làm ry, ch
biết trng lúa, trng mì, trng sắn để ăn cho nên lúc nào kinh tế gia đình không phát triển
dẫn đến nghèo túng trin miên. Trong những năm gần đây, nhờ hc hỏi theo người Kinh
người dân tc Bru Vân Kiều đã tiếp cận được khoa hc - k thut mi t đó
chúng tôi biết làm kinh tế, biết trng các loại cây đem lại kinh tế cao bán ra th trường,
giá tiền tương đối cao. T đó nhiều gia đình tiền xây nhà, mua xe máy cày, xe máy
phc v nhu cu cuc sng tốt hơn. Cũng do đó người Bru Vân Kiu ít ng l cho thn
linh (Thanh Khen, nam, 65 tui, nguyên cán b xã, tháng 5/2021).
L cúng thần đất: Trước đây, người Bru Vân Kiều thường xuyên cúng thần đất,
thn rng, thn sông, thn sui cúng ry, ruộng, vườn. Tuy nhiên, trong những năm
gần đây người Bru Vân Kiu không còn thc hin mt s nghi l trên na. Bởi vì đa số
đất đai, rừng thuc quyn s hu của nhà nước không còn thuc quyn s hu ca cng
đồng như trước đây; mặt khác nhng l nghi đó không còn phù hợp vi li sng hiện đại;
mt phn do nhng thy cúng lớn đuổi cũng mất đi không ai đứng ra cúng l. Mt thông
tin được phng vn tr lời như sau: