VAI TRÒ CỦA TÍN NGƯỠNG THỜ CÚNG TỔ TIÊN Ở VIỆT
NAM HIỆN NAY
Thứ tư - 31/08/2022 14:38
PGS. TS. Đỗ Thị Hòa Hới Trường Đại học KHXH và Nhân văn, ĐH Quốc gia Hà
Nội
%
   Trong các hình thái tín ngưỡng dân gian, thờ cúng tổ tiên là một loại hình tín
ngưỡng truyền thống mang tính phổ biến của người Việt Nam. Có thể nói, thờ
cúng tổ tiên là một tín ngưỡng truyền thống của dân tộc Việt Nam có nguồn gốc từ
xa xưa và mang đạo lý nhân ái, “uống nước nhớ nguồn”. Trong tiến trình lịch sử,
nó đã được hỗn dung các yếu tố, các hệ tư tưởng tôn giáo khác như Nho, Phật, Đạo
giáo nhằm bổ sung ngày một hoàn chỉnh. Từ sau thế kỷ XV được nhà nước phong
kiến Lê Sơ thể chế hóa thành một thứ “đạo” dân tộc. Mà như Đặng Nghiêm Vạn
gọi là: Đạo tổ tiên - Đạo Ông Bà.
  Trong bài báo này chúng tôi tìm hiểu về tín ngưỡng dân gian lâu đời – thờ cúng
tổ tiên. Chúng tôi tìm hiểu về các khái niệm: nguồn gốc, bản chất của nó, về các
nghi lễ, nghi thức của tín ngưỡng này, về thực trạng và vai trò tín ngưỡng thờ cúng
tổ tiên trong đời sống người Việt hiện nay.
%
1. Một số cách hiểu về tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên ở Việt Nam hiện nay:%
% % % % % %1.1.Về khái niệm “tín ngưỡng”:
%
  Theo GS. Đặng Nghiêm Vạn, thuật ngữ tín ngưỡng có thể hiểu theo hai nghĩa.
Khi nói đến tự do tín ngưỡng, người ta có thể hiểu đó là niềm tin nói chung (belief,
believe, croyance) hay niềm tin tôn giáo (belief, believe, croyance riligieuse). Nếu
hiểu tín ngưỡng là niềm tin thì có một phần ở ngoài tôn giáo, nếu hiểu chỉ là niềm
tin tôn giáo (belief, believer theo nghĩa hẹp croyance riligieuse) thì tín ngưỡng chỉ
là một bộ phận chủ yếu nhất cấu thành cốt lõi của tôn giáo.
  Từ điển Hán Việt của Đào Duy Anh giải nghĩa: Tín ngưỡng là lòng ngưỡng mộ
mê tín đối với một tôn giáo hay một chủ nghĩa nào đó.
  Hiện nay, Nhà nước ta cũng phân biệt rõ ràng giữa tín ngưỡng và tôn giáo. Điều
này thể hiện rõ trong Luật Tín ngưỡng, Tôn giáo năm 2018: Hoạt động tín ngưỡng
là các hoạt động thể hiện sự tôn thờ tổ tiên; tưởng niệm và tôn vinh những người
có công với nước, với cộng đồng; thờ cúng thần, thánh, biểu tượng có tính truyền
thống và các hoạt động tín ngưỡng dân gian khác tiêu biểu cho những giá trị tốt
đẹp về lịch sử, văn hóa, đạo đức xã hội.
1. 1.2.%Về khái niệm “tổ tiên”:
  Tổ tiên là khái niệm dùng để chỉ những người có cùng huyết thống nhưng đã
mất như cụ kỵ, ông bà, cha mẹ, … những người có công sinh thành và nuôi dưỡng,
những người anh, em đã mất có ảnh hưởng đến đời sống vật chất và tinh thần của
thế hệ những người đang sống.
  Trần Đăng Sinh dựa theo quan điểm TôCaRép cho rằng, quan niệm Tổ tiên
trong xã hội nguyên thủy có nguồn gốc là tổ tiên Tô-tem giáo của thị tộc, bộ lạc.
Tổ tiên Tô-tem giáo thời kỳ thị tộc mẫu hệ là những vật trong tự nhiên, có những
mối quan hệ mật thiết với con người và khi được thần thánh, thiêng liêng hóa thì
được gọi là Tô-tem của thị tộc, bộ lạc. Thời kỳ thị tộc phụ hệ, tổ tiên là những
người đứng đầu thì tộc, bộ lạc như tù trưởng, thủ lĩnh quân sự,… đầy quyền uy, có
vai trò rất quan trọng.
  Tổ tiên trong xã hội có giai cấp được thể hiện nội hàm rộng, đầy đủ hơn. Họ
thường là những người giữ địa vị chủ gia đình, gia tộc đã mất, có quyền thừa kế và
di chúc tài sản được luật pháp và xã hội thừa nhận cho người thừa kế, thừa tự...
  Trong quá trình phát triển của lịch sử ở các nền văn hóa, như ở Việt Nam, khái
niệm “tổ tiên” cũng có sự biến đổi, phát triển. Nó không chỉ bó hẹp trong phạm vi
huyết thống gia đình, họ tộc,… mà nó đã mở ra phạm vi cộng đồng, xã hội toàn thể
quốc gia dân tộc. Sự hình thành và phát triển của các quốc gia, dân tộc thường gắn
liền với tên tuổi của những người có công tạo dựng, giữ gìn cuộc sống cộng đồng.
Họ là những anh hùng, danh nhân mà khi sống được tôn sùng, kính mến, khi mất
được tưởng nhớ, thờ phụng trong các không gian tôn giáo. Có khi tại các cơ sở
thừa tự khác ở Việt Nam, họ là những tổ sư, tổ nghề, thành hoàng làng, anh hùng
dân tộc, danh nhân văn hóa, …
1. 1.3.%Về khái niệm “thờ cúng”:
  Thờ cúng là yếu tố mang tính thực hành lễ nghi, là sự thực hành một loạt động
tác (khấn, vái, quỳ, lạy…) của người gia trưởng tộc trưởng là các hậu sinh, hậu thế.
Đó là chuỗi hoạt động dưới dạng hành lễ và được các gia tộc, cộng đồng, quốc gia
quy định bởi quan niệm, phong tục, tập quán của mỗi loại nhóm chủ thể cộng
đồng, dân tộc trong các thời kỳ.
  Thờ và cúng là hai yếu tố có tác động qua lại và tạo nên chỉnh thể riêng biệt -
đó là hoạt động sự thờ phụng “tổ tiên”. Sự “thờ”, “tôn thờ” là nội dung, còn hoạt
động “cúng” là hình thức, hành vi biểu đạt của nội dung thờ cúng. Ý thức tôn thờ,
thành kính, biết ơn, tưởng nhớ, hi vọng sự trợ giúp của lực lượng thiêng liêng là
linh hồn của tổ tiên. Đó là nội dung cốt lõi, là cái chủ yếu, khiến sự thờ phụng tổ
tiên được bộc lộ, chúng tạo thành tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên. Nếu không có “thờ”,
mà chỉ có “cúng” thì sự thờ phụng tổ tiên chưa hoàn thành, không còn “hồn
thiêng”, không có sức hấp dẫn nội tại, dễ thành sự phô trương “nhạt nhẽo”, và do
vậy, cần có 2 phương diện đó mà nếu thiếu một vế không thể là tín ngưỡng thờ
cúng tổ tiên. Sự “cúng” tuy chỉ là hình thức, nhưng qua đó bộc lộ sự tôn vinh vẻ
linh thiêng, huyền bí, mờ ảo và tạo nên sức hấp dẫn của cái linh thiêng là linh hồn
tổ tiên. Nó chính là chất kết dính, biểu đạt nên màu sắc huyền bí và thỏa mãn niềm
tin của chủ thể thờ cúng vào cái linh thiêng là sự hiển linh của linh hồn tổ tiên.
%
% % % % %1.4.%Về khái niệm “tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên”:
%
   Từ rất sớm người Việt đã thực hành phổ biến, ổn định. Nhưng phải đến gần
đây với sự hình thành và phát triển ngành Tôn giáo học thì khái niệm này mới
được sử dụng rộng rãi, khẳng định phổ biến trong đời sống tâm linh.
  Khái niệm tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên là quan niệm chuyển tải trong sự thờ
cúng của hậu thế, hướng tới sự tồn tại của linh hồn tổ tiên và lập mối liên hệ giữa
người đã chết và người đang sống (cùng chung huyết thống). Bằng cúng tế để lập
con đường “hồn” thiêng tổ tiên về chứng kiến, theo dõi hành vi sự thờ cúng của
con cháu. Từ đó có thể quở trách hoặc phù hộ cuộc sống của họ. Trong thực hành
tín ngưỡng này nổi bật nhất vai trò của nó là chuyển tải đạo lý “uống nước nhớ
nguồn”. Đó là nội dung nổi trội, các nghi thức, nghi lễ là hình thức bên ngoài. Hiện
nay đây là loại hình tín ngưỡng được thực hành phổ biến ở các cấp độ: gia đình,
dòng tộc, quốc gia.
   Thờ cúng tổ tiên còn là hình thái tín ngưỡng có ý nghĩa lớn về mặt tổ chức
cộng đồng trong xã hội truyền thống, đến cấp cao nhất là cộng đồng quốc gia dân
tộc. Sống trong xã hội, xét theo cả trục dọc và trục ngang, con người không thể
sống biệt lập, đơn độc. Theo trục dọc lịch đại phụ hệ, thờ cúng tổ tiên là sự liên hệ
nối tiếp liên tục các thế hệ: ông bà - cha mẹ - bản thân. Mỗi con người phải có
trách nhiệm thờ phụng bốn đời trước: cao, tằng, tổ, khảo (kỵ, cụ, ông, bố) và họ
cũng tin rằng tới lượt họ sẽ được con cháu bốn đời kế tiếp cúng giỗ. Theo trục
ngang đồng đại tín ngưỡng, thờ cúng tổ tiên đã tạo ra sự liên kết gắn bó con người
trong mối liên kết gia đình, dòng họ: họ cha, họ mẹ, họ vợ (hoặc chồng). Với tư
cách cộng đồng dòng tộc một tập thể - gồm cả người đang sống và người đã chết
gắn bó với nhau về huyết thống vô hình và hữu hình và tôn thờ chung một thủy tổ.
Các mối liên kết đó: gia đình, dòng họ, quốc gia, dân tộc có sức mạnh đảm bảo giá
trị vật chất và tinh thần cho mỗi thành viên của nó trong mạng lưới các liên kết
phức hợp của làng xã, quốc gia.
   Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên đã trở thành một tập tục văn hóa truyền thống. Nó
có vai trò vị trí hết sức đặc biệt trong đời sống tinh thần của dân tộc Việt Nam hiện
nay. Trong bối cảnh mở cửa hội nhập, việc bảo lưu và phát huy nó đã và đang là
một trong các thành tố tạo nên bản sắc văn hóa Việt Nam. Nội dung “niềm tin”
trong tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên rất giản dị: Tin rằng tổ tiên mình vẫn đang hiện
diện vô hình, gần gũi, là lực lượng thiêng liêng, hồn thiêng của họ đi vào cõi vĩnh
hằng nhưng đồng hiện vẫn sống cạnh con cháu, linh hồn thiêng của họ phù hộ cho
con cháu khi gặp tai ách, khó khăn; đồng thời chia sẻ vui mừng khi con cháu gặp
may mắn, bảo trợ khuyến khích cho hậu thế, con cháu khi gặp điều lành và cũng
“quở trách” con cháu khi làm những điều sai trái, tội lỗi...   
  Nhưng trong tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên điều chủ đạo có vai trò hướng dẫn,
điều chỉnh hậu thế con cháu ở các hành vi, lối sống hiện tại. Nó có giá trị rất lớn
trong đương đại Việt Nam. Nếu như tôn giáo thường coi nhẹ hiện thế, đề cao tuyệt
đối hóa đời sống tinh thần, hướng con người về thế giới siêu thoát, đề cao thế giới
sau khi chết thì tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, tuy có hướng con người về với quá
khứ, song lại rất coi trọng hiện tại và tương lai.
%
2. Về nguồn gốc và bản chất của tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt:
%
   Thờ cúng tổ tiên là một tín ngưỡng phổ biến ở Việt Nam và một số quốc gia
Đông Á. Đây là một điểm khác biệt căn bản về văn hóa giữa Việt Nam so với các
quốc gia phương Tây, nơi mà đời sống tinh thần của con người chủ yếu là chịu sự
chi phối của Ki tô giáo hay các vùng Cận Đông, nơi tiểu vương quốc Ả Rập thống
nhất và một số quốc gia khác mà Hồi giáo là quốc giáo. Nguồn gốc, bản chất của
tín ngưỡng này đã được nhiều nhà khoa học trên thế giới và Việt Nam nghiên cứu
từ lâu với những kiến giải sâu sắc bằng nhiều phương pháp. Chúng tôi chỉ tóm tắt
một số lập ý then chốt sau đây:
1. 2.1.%Nguồn gốc nảy sinh và duy trì tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên trong hiện
thực:
%
  Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên là một tín ngưỡng truyền thống, lâu đời của dân tộc
Việt Nam. Vậy, nó xuất hiện từ khi nào? Cho đến nay, có khá nhiều giả thuyết đưa
ra câu trả lời cho câu hỏi này. Trong số đó, phổ biến nhất có giả thuyết cho rằng,
tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên có từ thời sơ sử được củng cố trong thời kì Bắc thuộc
đồng thời được củng cố với những ảnh hưởng của văn hóa Hán Nho. Tuy nhiên,
còn một số vấn đề gây tranh cãi nảy ra: Liệu thời điểm ra đời có thể sớm hơn
không? Mối quan hệ giữa các yếu tố bản địa và các yếu tố du nhập trong việc hình
thành tín ngưỡng này như thế nào? … Và từ đó, một câu hỏi lớn được đưa ra: Tín
ngưỡng thờ cúng tổ tiên có các yếu tố cấu thành nào? Các yếu tố đó lại có nguyên
lai từ đâu?
  Có nhiều phương án để trả lời cho câu hỏi này. Ở đây chúng tôi dựa vào quan
điểm tôn giáo học Mác xít, đồng thời tiếp cận các quan điểm tôn giáo học của Mac
Weber, Tylo về những đáp án của những câu hỏi về nguồn gốc của các tôn
giáo, tín ngưỡng. Trước hết chúng ta phải truy nguyên tìm hiểu về ba nguồn gốc
lớn, ba nguồn gốc chủ yếu nảy sinh là: Nguồn gốc nhận thức, nguồn gốc xã hội và
nguồn gốc tâm lý.