Khái quát về hòn non bộ
Non bộ là nghệ thuật xây dựng, sắp đặt, thu nhỏ, đưa những ngọn núi to lớn
ngoài tự nhiên vào trong các vườn cảnh (giả sơn) để phục vụ mục đích
thưởng ngoạn trong cuộc sống.
Non bộ là một thú chơi của không chỉ của người Việt mà còn là của nhiều
dân tộc trên thế giới. Trong nghệ thuật vườn cảnh Á Đông, người Nhật Bản
có bonkei, người Trung Hoa có penjing. Cả hai là "bồn cảnh" (chữ Nho: 盆
景) tương tự như cách chơi Non bộ ở Việt Nam nhưng riêng người Việt phát
triển lối kết hợp chặt chẽ thành phần nước, còn người Nhật và Hoa lại chú
trọng đến yếu tố cây xanh.
Lịch sử Nghệ thuật Non Bộ tại Việt Nam
Theo Đại Việt sử ký thì tháng 6 năm Ất Dậu (985) vua Lê Đại Hành, nhân lễ
sinh nhật vua người ta đắp quả núi giả trên chiếc bè giữa sông để vua quan
đi thuyền chung quanh thưởng ngoạn.
Sách chữ Nho Phương danh bị khảo thì nhắc đến trong dân gian cũng chơi
"bồn trì" và "giả sơn" tức là "bể cạn" và "non bộ". Vậy thì rất có thể cái thú
vương giả này đã từ trong cung đình truyền ra tứ dân rồi ngày càng phổ biến.
Thiết kế
Tại Việt Nam non bộ là những cụm núi giả đặt giữa một bồn nước nhỏ. Kích
thước bồn nước, nhỏ thì chỉ 15-20 cm, lớn thì đến 2-3 m đặt trong các vườn
nhà, nhưng cũng có khi xây lớn 8-9 m tại những đền, chùa, cung điện. Bể
nhỏ thì không thả cá và có thể để trưng trong nhà nhưng những loại bể lớn
xây ngoài vườn thì có thể nuôi cá kiểng, thả bèo. Tầm sâu của bồn nước
không mấy quan trọng nhưng khoảng cách mặt nước phẳng lặng là điểm
thiết yếu.
Ví dụ Hòn non bộ
Đá dùng đắp non bộ thì những loại đá xốp dễ hút nước từ trong bồn lên để
nuôi cây như đá san hô là hợp nhất. Đá cứng như đá vôi thì cần có khe nứt,
kẽ gân để làm mạch nước. Dạng đá thì trong khi người Nhật và Hoa thích
những loại đá hình thù dị kỳ nhưng tiêu chuẩn của người Việt khi đắp hòn
non bộ là đá phải có dạng giống ngọn núi hay hải đảo, có thực tính hơn. Núi
đắp thì thường có số lẻ như 1, 3, 5... ngọn chứ không đắp số chẵn 2,4,6...
ngọn bao giờ, đó là vì theo quan niệm thì những gì lẻ vẫn tự nhiên hơn.
Trong nghệ thuật hòn non bộ, cái trọng tâm là hồn của đá, cây xanh chỉ được
sắp xếp tô điểm thêm nét tự nhiên cho núi giả chứ không phải trọng tâm của
tiểu cảnh nên thế cây không phải quá nghiêm ngặt như phép chơi bonsai của
Nhật; tuy nhiên vẫn phải theo tỉ lệ, cây không thể cao to hơn núi... bởi mục
đích của nghệ thuật non bộ là thu hút người xem tổng thể hài hoà: ngọn núi
cao, mặt nước lặng; cây xanh và những vật trang trí trên ngọn núi, nét gần
xa...
Nghệ thuật xây dựng non bộ tuy có những nguyên tắc, quy luật rất chặt chẽ,
khắt khe như chủ, khách, xa gần, chẵn lẻ , cao thấp... nhưng hiện tại cách
chơi đã phóng khoáng hơn.
Hòn non bộ và kiến trúc
Hòn non bộ có một địa vị quan trọng trong cách bài kế sân vườn và kiến trúc
cổ Việt Nam. Nhà dân gian đặt hòn non bộ ở sân trước làm cảnh đón khách.
Trong sân chùa, sân đền cũng dùng hòn non bộ như tấm bình phong để chắn
yểm tà cùng tô điểm thêm cho cảnh quan cảm giác thoát tục. Chùa Trấn
Quốc, Đền Quan Thánh, Đền Ngọc Sơn và Văn miếu ở Hà Nội đều có hòn
non bộ ngoài sân. Thái Bình Lâu trong Tử Cấm Thành Huế nơi vua nhà
Nguyễn ra đọc sách cũng có hòn non bộ lớn. Riêng sân đình thì không đặt
hòn non bộ mà để trống khoáng giống sân chầu Điện Thái Hoà. Đó là vì
đình là nơi biểu hiện uy quyền chứ không phải nơi vãn cảnh thưởng ngoạn.
