Cao Ðình Sõn – Gv Lâm nghiệp (sýu tầm)
11
biÖt vÌ thùc b× cña c¸c ®ai khÝ hËu lín hµn ®íi, hµn «n ®íi, «n ®íi, «n ®íi
Èm, ¸ nhiÖt ®íi, nhiÖt ®íi. Tï sù ph©n bè thùc vËt mµ nh×n, thßng ®á ph©n
bã ë vïng hµn ®íi, th«gn dÇu ë vïng «n ®íi Èm, nh-ng th«ng ®u«i ngùa
vµ sa méc l¹i lµ loµi c©y ¸ nhiÖt ®íi -a nãng Èm. Nh÷ng vïng thùc b×
ch-a bÞ ph¸ ho¹i nÆng, t×nh h×nh thùuc b× cã thÓ ph¶n ¸nh chÊt l-îng lËp
®Þa ®Æc biÖt lµ nh÷ng c©y chØ thÞ cã biªn ®é thÝch -ng sinh th¸i hÑp, cµng
thÊy râquy luËt tiÓu khÝ hËu, n-íc, ph©n cña ®Êt trång rõng, gióp chóng
ta cã nhËn thøc s©u h¬n vÒ ®iÒu kiÖn lËp ®Þa, vÝ dô th«ng ®u«i ngùa,
chÌ,së chØ thÞ ®Êt chua; hoµng liªn, hoa tiªu chØ thÞ ®¸t nhiÒu c·i, b¸ch
tr¾c bach, nghiÕn phµn lín ë nói ®¸ v«i; x-¬ng rång chØ thÞ cho ®Êt nghÌo
kiÖt vµ khÝ hËu kh« h¹n.
Do lo¹i h×nh thùc b× rõng vµ ph©n bè loµi c©y ph¶n ¸nh tæng hîp
®iÒu kiÖn ®¹i khÝ hËu kh¸c nhau, cho nªn , trong ph©n lo¹i lËp ®Þa, chñ
yÕu lµ ph©n vïng theo khu vùc. NhiÒu n-íc ch©u ¢u, Mü, Canada dïng
thùc vËt vµ quÇn x· thùc vËt ®Ó ®¸nh gi¸ lËp ®Þa vµ lµm c¬ së ph©n lo¹i
c¸c ®¬n vÞ lËp ®Þa. N-íc ta nhiÒu vïng thùc b× rõng bÞ ph¸ ho¹i nghiªm
träng, dïng thùc vËt chØ thÞ ®Ó ®¸nh gi¸ lËp ®Þa sÏ cã nh÷ng h¹n chÕ nhÊt
®Þnh.
3.3.Nh©n tè ho¹t ®éng con ng-êi
HiÖn tr¹ng lÞch sö lîi dông ®Êt ph¶n ¸nh t¸c dông c¸c ho¹t ®éng cña
con ng-êi ®èi víi c¸c nh©n tè lËp ®Þa. Nh-ng ho¹t ®éng kh«ng hîp lý cña
con ng-êi nh- nhÆt cµnh kh« l¸ rông trong ®Êt rõng, khai th¸c nghiªm
träng n-íc ngÇm, lµm cho ®Êt bÞ tho¸i ho¸, ®Êt bÞ xãi mßn, gi¶m bít
m¹ch n-íc ngÇm. Nh÷ng ho¹t ®éng trång rõng kh«ng theo quy ph¹m,
kh«ng thÓ ph¸t huy ®-îc tiÒm lùc s¶n xuÊt cña ®Êt trång rõng. Nh÷ng
biÑn ph¸p s¶n xuÊt cã tÝnh x©y dùng nh- cµy bõa hîp lý, bãn ph©n hîp
lý, t-íi n-íc lµm t¨ng ®é ph× ®¸t n©ng cao tÝnh n¨ng s¶n xuÊt cña ®Êt
rõng trång.
Do ho¹t ®éng cña con ng-êi th-êng cã nhiÒu biÕn ®æi, khã x¸c ®Þnh,
trong phan lo¹i lËp ®Þa rõng, nãi chugn chØ ph©n tÝch ®-îc c¸c khÝa c¹nh
kh¸c mµ kh«ng lµm nh©n tè tæ thµnh lo¹i h×nh ®iÒu kiÖn lËp ®Þa.
3.4. Nh©n tè chñ ®¹o lËp ®Þa rõng
Trong khi ph©n lo¹i vµ ®¸nh gi¸ lËp ®Þa ph¶i nãi râ ý nghÜa vµ t¸c
dông cña nh©n tè lËp ®Þa chñ yÕu. Do ®Þa h×nh n-íc ta rÊt phøc t¹p bÊt cø
mét nhan tè ®Þa h×nh ®éc lËp nµo ®Òu kh«ng thÓ ph¶n ¸nh toµn diÖn ®Æc
trung m«i tr-êng vµ ®¸nh gi¸ chÊt l-îng lËp dÞa chÝnh x¸c ®uùc, ph¶i ¸p
dông rÊt nhiÒu ph-¬ng ph¸p tæng hî c¸c nh©n tè. Trong thùc tÕ c¸c nhan
tè ¶nh h-ëng ®Õn lo¹i h×nh rõng vµ sinh tr-ëng rõng lµ rÊt nhiÒu vµ cã
tinsh tæng hîp. Cho nªn c¸c nhan tè ¶nh h-ëng cµng nhiÒu cµng ph¶i
Cao Ðình Sõn – Gv Lâm nghiệp (sýu tầm)
12
tæng hîp , nh- vËy míi ®¸nh gi¸ chÊt l-îng lËp ®Þa mét c¸ch chÝnh x¸c
ch©n thùc.
3.4.1. Kh¸i niÖm vÒ nh©n tè chñ ®¹o
VÒ mÆt lý luËn , trªn m¶nh ®Êt trång rõng, c¸c nhan tè t¸c dôngvµo
sinh tr-ëng c©y rõng cã rÊt nhiÒu, song c¸c t¸c dông ®ã kh¸c nhau nhiÒu,
mét sè nhan tè t¸c dông kh«ng râ rµng, mét sè nh©n tè l¹i cã t¸c dông
quyÕt ®Þnh. Nh©n tè quyÕt ®Þnh ®ã d-îc gäi lµ nh©n tè chñ ®¹o. Nãic
hung khi phan tÝch mèi quan hÖ lËp ®Þa vµ c©y rõng, kh«ng thÓ vµ kh«ng
cÇn ph©n tÝch ®iÒu tra tÊt c¶ c¸c nh©n tè lËp ®Þa, chØ cÇn t×m ra nh©n tè
chñ ®¹o lµ cã thÓ tho¶ m·n nhu cÇu chän loµi c©y trång rõng vµ ¸p dông
nh÷ng biÖn ph¸p kü thuËt ®Ó trång rõng.
3.4.2. Ph-¬ng ph¸p x¸c ®Þnh nh©n tè chñ ®¹o
Do nh©n tè lËp ®Þa thiªn biÕn v¹n ho¸, muèn t×m nh©n tè chñ ®¹o
cïng kh«ng ph¶i lµ liÒu thuèc v¹n n¨ng, ®iÓm mÊu chèt lµ ph¶i ph©n tÝch
c¸c vÊn ®Ò cô thÓ. Nh©n tè chñ ®¹o cã thÓ t×m tõ hai mÆt. M«t mÆt lµ
ph©n tÝch dÇn dÇn tõng c¸i mèi quan hÖ gi÷a c¸c nh©n tè m«i tr-êngvíi
nh©n tè thùc vËt cÇn sèng ( nh- ¸nh s¸ng, nhiÖt, kh«ng khÝ, n-íc, dinh
d-ìng), tõ phan tÝch t×m ra mÆt ¶nh h-êng réng nhÊt, møc ®é ¶nh h-ëng
lín nhÊt; mÆt kh¸c còng ph¶i t×m ra tr¹ng th¸i cùc ®oan, cã thÓ trë thµnh
nh©n tè m«i tr-êng øc chÕ ¶nh h-ëng sinh tr-ëng, dùa vµo quy luËt
chung, phÇn lín nhan tè øc chÕ phÇn lín lµ nh©n tè g©y t¸c dông chñ ®¹o.
Nh- kh« h¹n, giã b·o, l-îng muèi qu¸ nhiÒu…ph©n tÝch dÇn c¸c møc ®é
t¸c dông, chó ý ®Õn mèi quan hÖ lÉn nhau, ®Æc biÖt lµ chó ý ®Õn nh©n tè
m«i tr-êng cã thÓ trë thµnh nh©n tè øc chÕ. Nh©n tè chñ ®¹o kh«ng khã
t×m. X¸c ®Þnh nh©n tè chñ ®¹o cã thÓ ¸p dông ph-¬ng ph¸p kÕt hîp ph©n
tÝch ®Þnh tÝnh vµ ®Þnh l-îng.
Khi ph©n tÝch nh©n tè chñ ®¹o cßn ph¶i bæ sung hai ®iÓm: ®iÓm thø
nhÊt lµ nh©n tè chñ ®¹o kh«ng thÓ dùa vµo ph©n tÝch chñ quan, mµ ph¶i
dùa vµo ®iÒu tra kh¸ch quan, ph¶i thiªn vÒ nh©n tè m«i tr-êng ¶nh h-ëng
®Õn sinh tr-ëng ph¸t triÓn cña c©y; ®iÓm thø hai lµ ®Þa vÞ cña nhan tã chñ
®¹o kh«ng t¸ch rêi nh-ng tr-êng hîp cô thÓ, nh©n tè chñ ®¹o còng sÏ
ph¸t sinh biÕn dæi, tr-íc m¾t ®Ò ra h-íng dèc cã t¸c dông quan träng ,
nh-ng trong mét sè tr-êng hîp thÓ hiÖn kh«ng râ rµng, nh-ng vïng vÜ ®é
thÊp ®Òu thÓ hiÖn nh- vËy. V× vËy kh«ng thÓ b»ng con m¾t nh×n cè ®Þnh
®Ó x¸c ®Þnh nh©n tè chñ ®¹o.
4.§¸nh gi¸ chÊt l-îng lËp ®Þa
Th«ng th-êng ng-êi ta dïng chØ tiªu sinh tr-ëng cña mét loµi c©y
nh¸t ®Þnh ®Ó c©n nh¾c vµ ®¸nh gi¸ chÊt l-îng lËp ®Þa rõng. Do ®Æc tÝnh
sinh häc c¸c loµi c©y kh¸c nhau, c¸c nh©n tè lËp ®Þa cã c¸c chØ tiªu sinh
tr-ëng kh¸c nhau, c¸c nhan tè lËp ®Þa ®èi víi chØ tiªu sinh tr-ëng loµi c©y
kh¸c nhau cã nh÷ng sai kh¸c nhÊt ®Þnh, chÊt l-îng lËp ®Þa luon lu«n kh¸c
Cao Ðình Sõn – Gv Lâm nghiệp (sýu tầm)
13
nhau theo loµi c©y. Cïng 1 lo¹i lËp ®Þa cã nhiÒu loµi c©y thÝch nghi,
nh-ng còng cã mét loµi c©y nµo ®ã kh«ng thÝch hîp. Th«ng qua ®¸nh gi¸
chÊt l-îng lËp ®Þa rïng, cã thÓ x¸c ®Þnh ®-îc møc ®é thÝch nghi c¸c loµi
c©y kh¸c nhau vÒ sinh tr-ëng. Nh- vËy trªn c¸c lo¹i h×nh lËp ®Þa ng-êi ta
cã thÓ chän vµ bè trÝ loµi c©y rõng thÝch nghi nhÊt vµ thùc thi biÖn ph¸p
kinh doanh rõng trång t-¬ng øng lµm cho toµn bé khu vùc ®¹t ®-îc yªu
cÇu “®Êt nµo c©y Êy” vµ “ kinh doanh hîp lý”. TiÒm n¨ng s¶n xuÊt cña
®Êt ®-îc ph¸t huy ®Çy ®ñ vµ thùc hiÖn ®-îc môc ®Ých cuèi cïng lµ “ tËn
dông ®Êt ®ai.”
4.1. Ph-¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ chÊt l-îng lËp ®Þa rõng
LÞch sö ®¸nh gi¸ chÊt l-îng lËp ®Þa ®· cã tõ l©u, ph-¬ng ph¸p còng
cã rÊt nhiÒu. C¸c nhµ l©m häc ng-êi §øc ®É b¾t ®Çu tõ cuèi thÓ kû18 ®Çu
19 ®Õn nay, cã nhiÒu ph-¬ng ph¸p ®¸nh gi¸. C¸c nhµ l©m häc, sinh th¸i
häc ®· nghiªn cøu vµ ®Ò xuÊt rÊt nhiÒu ph-¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ lËp ®Þa.
Nh-ng do ®iÒu kiÖn ®Þa lý tù nhiªn cña c¸c n-íc rÊt kh¸c nhau, ®iÒu kiÖn
lÞch sö, môc tiªu kinh tÕ vµ lÞch sö nghiªn cøu kh«ng gièng nhau. Cho
nªn ®· h×nh thµnh nhiÒu ph-¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ chÊt l-îng lËp ®Þa kh¸c
nhau. Nh÷ng ph-¬ng ph¸p ®ã bao gåm ®¸nh gi¸ trùc tiÕp vµ ®¸nh gi¸
gi¸n tiÕp.
Ph-¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ trùc tiÕp lµ dïng sè liÖu vÒ s¶n l-îng rõng, sinh
tr-ëng cña l©m phÇn ®Ó ®¸nh gi¸ chÊt l-îng lËp ®Þa nh- ph-¬ng ph¸p chØ
sè vÞ trÝ ®Êt ( site index curves ),ph-¬ng ph¸p so s¸nh chØ sè vÞ trÝ ®¸t
gi÷a loµi c©y ( site index comparisons between species), ph-¬ng ph¸p cù
ly sinh tr-ëng ( growth intercept).
Ph-¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ gi¸n tiÕp lµ c¨n cø vµo ®Æc tÝnh nh©n tè chÊt
l-îng lËp ®Þa hoÆc tiÒm lùc sinh tr-ëng lo¹i h×nh thùc b× lien quan ®Î
d¸nh gi¸ chÊt l-îng lËp ®Þa, nh- ph-¬ngph¸p ®o c©y ( measurational
methods ) ph-¬ng ph¸p c©y chØ thÞ ( plant indicators )ph-¬ng ph¸p phan
lo¹i lËp dÞa ®Þa lú ( physiographic site classification) , ph-¬ng ph¸p to¹
®é quÇn thÓ (synecologiacal coordinates) , ph-¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ ®Êt- lËp
®Þa ( soil-site-evaluation), ph-¬ng ph¸p ®iÒu tra ®Êt ( soil surveys) . HiÑn
nay ph-ong ph¸p ®¸nh gi¸ chÊt l-îng lËp dÞa ë Trung Quèc chñ yÕu lµ
ph-¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ gi¸n tiÕp chØ sè vÞ trÝ ®Êt.
Ph-¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ gi¸n tiÕp vÞ trÝ ®Êt lµ mét ph-¬ng ph¸p ph©n
tÝch ®Þnh l-îng, còng cßn gäi lµ ph-¬ng ph¸p chØ sè vÞ trÝ ®Êt ®a nguyªn.
Ph-¬ng ph¸p nµy cã thÓ gi¶i quyÕt ®-îc rÊt nhiÒu vÊn ®Ò vÒ ®¸nh gi¸
thèng nhÊt ®Êt cã rõng vµ ®¸t kh«ng cã rõng vµ ®¸nh gi¸ thay thÕ nhiÒu
loµi c©y, cho nªn ng-êi ta cho r»ng nã lµ ph-¬ng ph¸p c¬ b¶n®Î gi¶i
quýet v¸n ®Ò cuèi cïng. Nãi chung dïng ph-¬ng ph¸p thèng kª ®a
nguyªn cÊu thµnh m« h×nh to¸n häc hay ph-¬ng tr×nh chØ sè vÞ trÝ ®Êt ®a
nguyªn ®Ó biÓu thÞ mèi quan hÖ gi-· chØ sè vÞ trÝ ®Êt vµ nh©n tè lËp ®Þa,
®Ó ®¸nh gi¸ tiÒm lùc sinh tr-ëng cña c©y, ph-¬ng tr×nh ®ã ®-îc thÓ hiÖn:
Cao Ðình Sõn – Gv Lâm nghiệp (sýu tầm)
14
SI = f(x
1
,x
2
….,x
n
. Z
1
2….,Z
n
.
Trong ®ã SI lµ chØ sè lËp ®Þa
x
i
lµnh©n tè ®Þnh tÝnh trong nh©n tè lËp ®Þa (i =1,2…n)
Z
j
lµ nh©n tè ®Þnh l-îng trong nh©n tè lËp ®Þa (j = 1,2…m)
Néi dung c¬ b¶n cña ph-¬ng ph¸p chØ sè vÞ trÝ ®Êt ®a nguyªn lµ:
ph-¬ng ph¸p ph©n tÝch håi quy ®a nguyªn, x©y dùng chØ sè lËp ®Þa loµi
c©y mµ loµi ®ã ë møc -u thÕ ë ®é tuæi chuÈn, hoÆc chiÒu cao b×nh qu©n
cña mÊy c©y cao nhÊt ( cßn gäi lµ chiÒu cao tÇng trªn) vµ c¸c nh©n tè
l¹ap ®Þa nh- khÝ hËu, ®Êt ®ai thùc b× vµ ®Æc tÝnh b¶n th©n lËp ®Þa, cßn cã
ng-êi dïng c mèi quan hÖ håi quy quan hÖ víi nång ®é dinh d-ìng
C/N, pH…trong ph-¬ng tr×nh dù b¸o, c¨n cø vµo hÖ sè t-¬ng quan c¸c
nh©n tè lËp ®Þa vµ chØ sè lËp ®Þa chän ra nh©n tè chñ ®¹o ¶nh h-oöng ®Õn
sinh tr-ëng ph¸p triÓn cña c©y rõng lËp ra biÓu chÊt l-îng lËp ®Þa ®a
nguyªn ®Ó d¸nh gi¸ chÊt l-îng lËp ®Þa, tæ hîp c¸c nh©n tè lËp ®Þa kh¸c
nhau ta ®-îc chØ sè lËp ®Þa kh¸c nhau,chØ sè lËp ®Þa cao chøng tá ch¸t
l-îng lËp ®Þa cao.
Hiªn nay Trung Quèc ®· nghiªn cøu ®¸nh gi¸ chÊt l-îng lËp ®Þa
cho c¸c loµi c©y th«ng rông l¸, sa méc, th«ng dÇu, h«ng (pawlonia)
,th«ng ®u«i ngùa ë 3 vïng §«ng B¾c, Hoa B¾c vµ MiÒn Nam.
Sau ®©y lµ kÕt qu¶ nghiªn cøu rõng sa méc ë Nam S¬n (Wu
Zhonglun, 1984) thÓ hiÑn ë biÓu 1-3.
BiÓu 1-3 B¶ng tra chØ sè vÞ trÝ ®Êt ®Þnh l-îng nhiÒu nh©n tè
rõng sa méc , A = 20 n¨m
H¹ng
môc Lo¹i §iÓm
tæ hîp R’/
®iÓm
1 2 3 4 5 6 7
VÞ trÝ
dèc
MiÖng giã
Dèc b»ng
Trªn gi÷a
D-íi gi÷a
TÝch tô
§åi
9,27
8,27
11,79
13,49
14,67
11,19
5,36
4,42
7,49
9,27
9,81
7,03
5,06
4,56
7,13
8,73
9,21
6,61
2,34
2,63
4,11
5,74
6,09
3,42
1,75
3,21
3,08
4,58
5,27
2,71
1,12
4,52
2,79
4,36
5,17
2,35
0,72
4,90
2,57
4,12
5,24
1,96
0,752/
4,52
®é
dµy
tÇng
®Êt
®en
<19
11-20
21-30
31-40
>40
2,51
3,54
4,17
5,02
5,04
2,75
3,90
4,43
5,15
5,20
1,59
2,94
3,40
4,05
4,33
1,05
1,51
2,16
2,69
3,12
0,59
1,32
1,93
2,59
2,83
0,35
1,14
1,63
2,33
2,62
0,506/
2,27
§é
dµy
tÇng
®Êt
mÞn
40-80
>80
0,98
1,87
0,71
1,95
0,60
1,83
0,38
1,75
0,22
1,65
0,516/
1,43
L-îng
®¸(%)
>70
70-51
50-36
1,18
0,99
2,81
1,05
0,88
2,52
0,57
0,12
1,48
0,34
-0,22
1,47
0,554/
2,14
Cao Ðình Sõn – Gv Lâm nghiệp (sýu tầm)
15
<35 3,05
2,96
2,02
2,11
§é
Èm
®Êt
N-íc
Èm
Kh«
-ít
0,90
0,96
2,09
2,73
0,43
0,28
1,38
1,92
0,30
0,11
1,39
1,69
0,454/
1,58
§é
dèc <15
16-25
26
>35
0,59
2,82
2,27
2,08
0,41
3,13
2,58
2,43
0.445/
2,70
H-ín
g dèc
S,SW SE,W
0,91 0,253/
0,57
N,NW, NE,E
1,48 0,253/
0,57
HÖ sè t-¬ng
quan phøc
Sai tiªu
chuÈn thÆng
d-
0,889
1,00
Ngoµi ra trªn c¬ së ®ã Zhang (1997) ®em m« h×nh chØ sè vÞ trÝ ®Êt,
m« h×nh chØ sè ®ã ®· sè l-îng ho¸ vµ tr÷ l-îng kÕt hîp víi m« h×nh dù
b¸o ®Ó d¸nh gi¸ chÊt l-îng lËp ®Þa ®-îc gäi lµ hÖ thèng ®¸nh gi¸ chÊt
l-îng lËp ®Þa. Th«ng qua hÖ thèng ®ã mµ ®-a ra chØ tiªu ®¸nh gi¸ tr÷
l-îng , ®ång thêi ®· ®¸nh gi¸ ®-îc nhiÒu loµi c©y ( BiÓu 1-4)
BiÓu 1-4 BiÓu ®¸nh gi¸ chÊt l-îng lo¹i h×nh lËp ®Þa ë nói Hoµng S¬n
cña Th«ng ®u«i ngùa vµ Sa méc
Khu Tæ Lo¹i chØ Sè
Phô Lo¹i L§ L §
Lo¹i
L§
L§ Sa
mé
c
Th«
ng
§N
5 10 15 20 25 5 10 15 20 25
Than Trªn
dèc A
B
C
12
12
14
12
12
14
7,7
7,7
9,6
69
69
98
170
170
236
266
266
352
336
336
425
6,0
6,0
7,1
50
50
69
126
126
174
205
205
274
269
269
347
Bïn Gi÷a
dèc A
B
C
12
14
14
14
14
16
7,7
9,6
9,6
69
98
98
170
236
236
266
352
352
336
425
425
7,1
7,1
11
69
69
95
174
174
228
274
274
344
347
347
425
KÕt D-íi
dèc
A
B
C
14
14
16
14
16
16
9,6
9,6
15
98
98
135
236
236
305
352
352
436
425
425
514
7,1
11
11
69
95
95
174
228
228
274
344
344
347
425
425
Ghi chó:
Khu lo¹i lËp ®Þa lµ ®åi nói thÊp ( ®é cao so mÆt biÓn 800-300m)
A: mïn máng; B: mïn võa; C: mïn dµy
Qu¸ tr×nh tÝnh to¸n vµ ph©n tÝch ®Þnh l-îng trªn, dï chän bao
nhiªu nh©n tè lËp ®Þa, th«ng qua øng dông phÇn mÒm m¸y vi tÝnh lµ rÊt
dÔ gi¶i quyÕt. Nh-ng trong thùc tÕ , sè l-îng c¸c nh©n tè qu¸ nhiÒu chØ
lµm t¨gn thªm c«ng viÖc ®o ®¹c ®iÒu tra d· ngo¹i, cßn ®èi víi ®é chÝnh
x¸c sÏ kh«ng cao h¬n mÊy.Cho nªn vÒ gãc ®é thùc dông vÉn lµ trªn c¬ së