H NG D N K THU T TR NG VÀ BI N PHÁP QU N LÝ D CH H IƯỚ Ẫ Ỹ Ậ Ồ Ệ Ả Ị Ạ
CÂY GAI XANH
(Kèm theo H ng d n s : /HD-TTDVNN, ngày tháng 10 năm 2021ướ ẫ ố
c a Trung tâm DVNN, v vi c H ng d n k thu t tr ng và bi n pháp qu n lýủ ề ệ ướ ẫ ỹ ậ ồ ệ ả
d ch h i cây Gai xanh (Rami))ị ạ
Ph n 1:ầ
K THU T TR NG VÀ CHĂM SÓCỸ Ậ Ồ
Cây Gai xanh Rami (Boehmeria nivea tenacissima (L.) Gaud.)
Cây Gai xanh là cây b n đa c a Vi t Nam, đã đc nhân dân ta s d ngả ị ủ ệ ượ ử ụ
làm đ may m c r t lâu đi. Trong cu c khai qu t nh ng ngôi m c ng iồ ặ ấ ờ ộ ậ ữ ộ ổ ườ
ta đã tìm th y các trang ph c b ng gai chôn c t h n trăm năm v n còn có đấ ụ ằ ấ ơ ẫ ộ
dai. Cây gai còn có nh ng tên g i khác nhau. Ví d ng i Kinh g i cây gai làữ ọ ụ ườ ọ
gai làm bánh, gai tuy t; ng i Tày g i là Tr ma, B u pán; ng i Thái g i làế ườ ọ ữ ẩ ườ ọ
C pán; ng i Dao g i là chi u đ; ng i Trung Qu c g i là ch ma... Tr cọ ườ ọ ề ủ ườ ố ọ ư ướ
đây 2 đa ph ng khác nhau ng i ta xác đnh tên khoa h c chi Boehmeriaở ị ươ ườ ị ọ
có 2 loài là Boehmeria nivea và Boehmeria tenacissima. Sau này ng i ta xácườ
đnh l i tenacissima là loài ph c a loài B. nivea. Chi Boehmeria Vi t Namị ạ ụ ủ ở ệ
hi n nay ng i ta đã tìm th y 10 loài. Do v y cây Gai xanh chúng tôi gi iệ ườ ấ ậ ớ
thi u h ng d n này là Boehmeria nivea tenacissima (L.) Gaud. Đ đ nh mệ ướ ẫ ể ỡ ầ
l n chúng ta g i cây này là cây RAMI. Cây gai thu c h Gai (Urticaceae).ẫ ọ ộ ọ
I. ĐC ĐI M SINH H C VÀ S PHÁT TRI N C A CÂY GAIẶ Ể Ọ Ự Ể Ủ
XANH (RAMI)
Hi n nay, cây gai đã có m t nhi u n c, t vùng xích đo (Indonesia,ệ ặ ở ề ướ ừ ạ
Philippin) đn vĩ tuy n 380ế ế 0 B c (Nh t B n và Hàn Qu c), vùng có nhi tắ ậ ả ố ở ệ
đ t 20 - 28ộ ừ 0C. Cây không ch u đc s ng mu i vì thân ng m s b ch t.ị ượ ươ ố ầ ẽ ị ế
Cây a m, đòi h i l ng m a 100 - 140 mm; khi non h i ch u bóng; sinhư ẩ ỏ ượ ư ơ ị
tr ng và phát tri n nhanh trong mùa m a m, đn mùa đông có hi n t ngưở ể ư ẩ ế ệ ượ
r ng lá, h i tàn l i. Cây ra hoa hàng năm; đi u ki n ngày ng n kích thích câyụ ơ ụ ề ệ ắ
ra hoa nhanh. Ch a th y gai tái sinh b ng h t, nh ng kh năng tái sinh vô tínhư ấ ằ ạ ư ả
b ng ch i r t kh e. Cũng tái sinh b ng các thân và cành c t ra đem giâmằ ồ ấ ỏ ằ ắ
xu ng đt. Nh ng v n m gi ng gai có th d a vào đc tính này đ t oố ấ ữ ườ ươ ố ể ự ặ ể ạ
v n m giâm hom. Đ t o s i t t, cây đòi h i lo i đt sét pha cát, thoátườ ươ ể ạ ợ ố ỏ ạ ấ
n c t t, có đ pH 5,5 - 6,5. Cây r t m n c m v i vi c thi u n c, nh ngướ ố ộ ấ ẫ ả ớ ệ ế ướ ư
cũng không ch u đc ng p n c lâu. Sau khi tr ng 5 - 20 ngày, thân r b tị ượ ậ ướ ồ ễ ắ
2
đu sinh tr ng. Sau khi tr ng 3 - 10 tháng là có th thu ho ch. Nh ng nh ngầ ưở ồ ể ạ ư ữ
tháng đu cây cho ch t l ng r t kém. Mùa ra hoa qu tháng 11 - tháng 1 nămầ ấ ượ ấ ả
sau.
Cây gai có h r phát tri n, đc c u t o b i r c c i (còn g i là rệ ễ ể ượ ấ ạ ở ễ ủ ả ọ ễ
dinh d ng), r nhánh (còn g i là r bên) và r s i. Cây gai không thu c hưỡ ễ ọ ễ ễ ợ ộ ệ
g c th ng, cũng không thu c h r chùm, là lo i r bi n thái. R c c i cóố ẳ ộ ệ ễ ạ ễ ế ễ ủ ả
d ng ch t phong phú, cung c p dinh d ng cho s sinh tr ng n y m mưỡ ấ ấ ưỡ ự ưở ẩ ầ
c a cây gai, cũng có tác d ng b o v ch ng m c nh t đnh giúp g c gaiủ ụ ả ệ ở ừ ự ấ ị ố
v t qua mùa đông giá rét. Cây gai sinh tr ng vô tính b ng c quan dinhượ ưở ằ ơ
d ng c a ph n thân d i đt và ph n thân trên m t đt. T c quan dinhưỡ ủ ầ ướ ấ ầ ặ ấ ừ ơ
d ng m c thêm r nhánh và r s i. Đây là c s đ nhân gi ng cây gai b ngưỡ ọ ễ ễ ợ ơ ở ể ố ằ
hom thân. Cây gai tr ng theo h t, ban đu nhú v v h t, r m m m c c mồ ạ ầ ỡ ỏ ạ ễ ầ ọ ắ
xu ng đt, hình thành r chính, trên r chính m c thêm r nhánh, trên rố ấ ễ ễ ọ ễ ễ
nhánh l i m c thêm r s i. Trong vòng n a năm đu có th nhìn th y rõ rạ ọ ễ ợ ử ầ ể ấ ễ
chính, sau này thân d i đt m c ra nhi u r b t k , nhanh chóng phát tri nướ ấ ọ ề ễ ấ ỳ ể
l n thành r c c i d n d n thay th r chính m c ch m.ớ ễ ủ ả ầ ầ ế ễ ọ ậ
II. QUÁ TRÌNH TR NG THÀNH SINH TR NG C A CÂY ƯỞ ƯỞ Ủ GAI
XANH (RAMI) VÀ K THU T CANH TÁCỸ Ậ
Cùng v i s thay đi th i ti t 4 mớ ự ổ ờ ế ùa, cây gai có quá trình sinh tr ng vưở à
phát tri n t n y m m, m c m m, chia g c, hể ừ ả ầ ọ ầ ố ình thành s i, đm n , khai hoa,ợ ơ ụ
k t qếu m t cách có quy lu t. Đ có năng su t cao, c n tác đng đúng cách.ả ộ ậ ể ấ ầ ộ
2.1. S sinh tr ng c a thân và tác đng c n thi t.ự ưở ủ ộ ầ ế
2.1.1. Sinh tr ng c a thân d i đtưở ủ ướ ấ
Thân d i c a cây gai không có th i gian ngh ng i, mùa đông ướ ủ ờ ỉ ơ v n mẫ ươ
m m, th ng trong vầ ườ òng 2 - 3 tháng s m c m m ch i ẽ ọ ầ ồ lên kh i m t đt, đnỏ ặ ấ ế
sau đt đông s ng giánợ ươ g, ph n trầên m t đt ặ ấ s khô l i vẽ ạ à ch t, nh ng thânế ư
d i m t đt v n ti p t c sinh s ng, ướ ặ ấ ẫ ế ụ ố t m th i sinh tr ng ch m ch p. Nh ngạ ờ ưở ậ ạ ư
h g p th i ti t thích h p, ễ ặ ờ ế ợ m m non l i m c lầ ạ ọ ên kh i m t đt thỏ ặ ấ ành ch i non.ồ
Khi nhi t đ đ sâu d i 5 cm so v i b m t đt ch ng h n 6ệ ộ ở ộ ướ ớ ề ặ ấ ừ ơ 0C, thân và rễ
d i m t đt v n không ng ng m c r , m m m m t cách ch m ướ ặ ấ ẫ ừ ọ ễ ươ ầ ộ ậ ch p, n uạ ế
nhi t đ xu ng th p d i ệ ộ ố ấ ướ -50C ph n d i m t đt sinh tr ng ch u s h n ch ,ầ ướ ặ ấ ưở ị ự ạ ế
n u nhi t đ th p kéo dế ệ ộ ấ ài quá lâu toàn b ộg c cây gai s b l nh ch t. B i thố ẽ ị ạ ế ở ế
tr c kướ hi áp d ng bụi n pháp ệthâm canh, c n bón phân h u c và b i đt đ gaiầ ữ ơ ồ ấ ể
3
v t qua mượ ùa đông, nâng cao kh năng ch ng rét c a g c gai, đây lả ố ủ ố à bi n phápệ
chính đ b o v g c gai v t qua mùa đông m t cách an toể ả ệ ố ượ ộ àn. Thân d i đtướ ấ
c a cây gai có tác d ng thay đi mủ ụ ổ ạnh m . ẽTrong c quá trảình sinh tr ng c aưở ủ
nó, hi n t ng giao hoán sinh tr ng, thoái hóa và ch t đi c a thân r m i và cũệ ượ ưở ế ủ ễ ớ
th hi n vô cùng rõ r t. B i th , đào sâu đt tr ng gai vào mùa đông khôngể ệ ệ ở ế ấ ồ
nh ng có th nâng cao s màu m cho đt mà trong quá trình làm t i x p đt, cóữ ể ự ỡ ấ ơ ố ấ
th lo i b thân r d i đt b m c ru ng, trùng b nh có h i, t đó thúc đy tácể ạ ỏ ễ ướ ấ ị ụ ỗ ệ ạ ừ ẩ
d ng thay đi cái m i c a thân d i lòng đt.ụ ổ ớ ủ ướ ấ
2.1.2. S sinh tr ng c a ự ưở ủ thân trên m t đtặ ấ
Cây gai có 3-6 l a thu ho ch trong năm, S l n ph thu c vào chân đt,ứ ạ ố ầ ụ ộ ấ
ch ng gi ng và nhi t đ n i s n xu t. Ch ng lo i, môi tr ng ngo i c nh vàủ ố ệ ộ ơ ả ấ ủ ạ ườ ạ ả
đi u ki n c a n i nuôi tr ng khác nhau, nên th i gian sinh tr ng ng n dàiề ệ ủ ơ ồ ờ ưở ắ
không gi ng nhau. Nhìn t s sinh tr ng c a cây gai m i mùa có th th y số ừ ự ưở ủ ỗ ể ấ ự
sinh tr ng c a thân trên m t đt l i chia làm giai đo n m m, giai đo n sinh sôiưở ủ ặ ấ ạ ạ ầ ạ
n y n và giai đo n tr ng thành c a cây gai. ả ở ạ ưở ủ
Ví d : Cây gai s ng khu v c sông Đà, tr ng năm th nh t th ng thuụ ố ở ự ồ ứ ấ ườ
ho ch 1 đn 2 l n, t năm th 2 m i năm thu ho ch 3 - 4 - 6 l n. ạ ế ầ ừ ứ ỗ ạ ầ (1) Giai đo nạ
m m: ầGiai đo n m m c a cây gai l n đu do nhi t đ khá th p, sinh tr ngạ ầ ủ ầ ầ ệ ộ ấ ưở
ch m, kho ng ch ng 1 tháng. Đt gai th 2, th 3 do nhi t đ khá cao, trongậ ả ừ ợ ứ ứ ệ ộ
đi u ki n l ng n c thích h p, th ng trong vòng 5 - 7 ngày có th c b nề ệ ượ ướ ợ ườ ể ơ ả
m c m m đu, giai đo n m m hai mùa bình quân trong vòng 10 ngày, h n n aọ ầ ề ạ ầ ở ơ ữ
hai mùa tr c và sau ti p n i nhau r t sát, khi cây gai c a mùa tr c tr ngướ ế ố ấ ủ ướ ưở
thành, m m gai c a mùa sau đã b t đu ch i lên m t đt. B i th , đ thu ho chầ ủ ắ ầ ồ ặ ấ ở ế ể ạ
gai đt đc "4 nhanh" (nhanh thu ho ch, nhanh ch t thân, nhanh vun x i đt,ạ ượ ạ ặ ớ ấ
nhanh bón phân), là v n đ m u ch t cho vi c tranh th th i k sinh tr ng cóấ ề ấ ố ệ ủ ờ ỳ ưở
l i c a cây gai mùa sau và đc b i thu ba mùa. ợ ủ ượ ộ (2) Th i k sinh tr ng m nh:ờ ỳ ưở ạ
Th i k sinh tr ng m nh c a đt gai đu kho ng 40 ngày, t c đ sinh tr ngờ ỳ ưở ạ ủ ợ ầ ả ố ộ ưở
bình quân m i ngày có th đt t 2 - 4 cm, theo sách nông nghi p tr ng gaiỗ ể ạ ừ ệ ồ
th ng nói: "ườ Qua ti t l p h , m t đế ậ ạ ộ êm m c phi n lá, ti u mọ ế ể ãn m c đ, mangọ ủ
ch ng l t vủ ộ ỏ" ph n ánh th i k sinh tr ng m nh ả ờ ỳ ưở ạ c a đt gai đu vủ ợ ầ ào mùa thu
ho ch. Đt gai 2, 3 ch ng 30 ngạ ợ ừ ày, trong tr ng h p đi u ki n l ng n c đmườ ợ ề ệ ượ ướ ả
b o, đt gai th 2 ả ợ ứ bình quân sinh tr ng có th đt kho ng 5 cm, đt gai th 3ưở ể ạ ả ợ ứ
kho ng 4 ả- 5 cm. giai đo n cây gai mỞ ạ ùa th ba c n bón phân, ứ ầ cung c p n cấ ướ
4
đy đ, đi u đó r t quan tr ng v i vi c nâng cao ầ ủ ề ấ ọ ớ ệ s n l ng gai. ả ượ (3) Th i kờ ỳ
tr ng thưở ành c a s i gaiủ ợ : Th i ờk nỳày g c gai ốv c b n đề ơ ả ã không còn ti p t cế ụ
sinh tr ng, nh ng t ng s i ưở ư ầ ợ ti p t c dày thêm và tr ng thế ụ ưở ành. T 1/3 đn 2/3ừ ế
thân đen là có th thu ho ch. ể ạ Trong mùa gai th 3, cây gai đt đu ch y u lứ ợ ầ ủ ế à
b i th i k tr c nhi t đ th p nh h ng l n, c quá ở ờ ỳ ướ ệ ộ ấ ả ưở ớ ả trình sinh tr ng t ngưở ươ
đi dài, giai đo n tr c sinh tr ng nhanh, nh ng th i k sau th ng b khôố ạ ướ ưở ư ờ ỳ ườ ị
h n, giai đo n sinh tr ng sau c a đt gai th ạ ạ ưở ủ ợ ứ 3 nhi t đ gi m xu ng, g c gaiệ ộ ả ố ố
chuy n sang giai đo n sinh tr ng sinh sôi, t l sinh tr ng đt gai th 2, ể ạ ưở ỷ ệ ưở ợ ứ 3
bình quân th ểhi n đc tính t nhanh đn ch m. m t s n i có đ m vệ ặ ừ ế ậ Ở ộ ố ơ ộ ẩ à
nhi t đ cao có th thu ho ch thệ ộ ể ạ êm 1 - 2 v n a. ụ ữ
2.2. Năng su tấ
Năng su t thân gai t i th ng 40 ấ ươ ườ - 60 t n/ha, cho 1ấ- 1.6 t n sấi khô vợà
0.500 - 1.2 t n sấi đợã lo i ch t keo. ạ ấ Ở Philippin thu đc 2.0 t n s i khô/haượ ấ ợ
trong năm đu vầà 3.5 t n sấi khô trong các năm ti p theo. Các di n tích gai ợ ế ệ ở
nhi u n c th ng sau 7 ề ướ ườ - 20 năm m i ph i phá đi đ tr ng l i. Gai tr ng đớ ả ể ồ ạ ồ ể
làm th c ăn gia súc, năng su t lá có th đn 300 t n t i hay 4ứ ấ ể ế ấ ươ 2 t n khô v i 14ấ ớ
l n c t trong 1 năm. Năng su t ph thu c nhi u ầ ắ ấ ụ ộ ề vào tính ch t th nh ng, cáchấ ổ ưỡ
chăm sóc và tr ng gi ng. ồ ố (Ch ng ủX8 có th cho 1.500 kg ngay năm đu và sau 3ể ầ
năm n u chăm ếbón t t vốà có nhi t đ cao trệ ộ ên 280C, cung c p đ đ m cho đtấ ủ ộ ẩ ấ
thì năng su t có th đt h n 5.000 kg/1 ha).ấ ể ạ ơ
Ph n 2ầ
S N XU T CÂY GAI TH NG PH MẢ Ấ ƯƠ Ẩ
Sau khi cây phát tri n t t trong v n m thể ố ườ ươ ì c n đa ra ầ ư di n ệtích tr ngồ
đi trạà. Gai Rami có th tr ng đng b ng đt sét pha cát (n i tr ng lúa khôngể ồ ở ồ ằ ấ ơ ồ
hi u qu b ng tr ng cây Rami) ho c ệ ả ằ ồ ặ tr ng trồên bãi b i n i không b ng p n cồ ơ ị ậ ướ
mùa m a ho c má b đê ch n lũ (vư ặ ờ ắ ì r gai ken ch t ch ng s t l đễ ặ ố ạ ở ê kè). V iớ
nh ng đc tínữ ặ h sinh h c c a cây gai Rami đọ ủ ã đc trượ ình bày ph n trở ầ ên nên
vùng tr ng c n có đ m vồ ầ ộ ẩ à không úng ng p n c, không có s ng giá, gió Làoậ ướ ươ
(gió nóng khô). Cây gai là cây s ng nhi u năm (7 ố ề - 20 năm) nên đa cây gai ưvào
tr ng trồên ru ng b c thang đa hộ ậ ị ình đi ồnúi là thích h p.ợ
I. VÙNG ĐI NÚI VÀ ĐNG B NGỒ Ồ Ằ
Vùng đi núi nồên ch n nh ng chân đt ru ng b c thang n m bên d i,ọ ữ ấ ộ ậ ằ ướ
th m r ng r m th ng xanh phía trả ừ ậ ườ ên, t t nh t phía ố ấ trên ru ng lộà các r ng lim,ừ
5
r ng lu ng, n a, giang. vùng núi do đa th , đa hừ ồ ứ Ở ị ế ị ình khác nhau nên khí h u,ậ
th nh ng cũng thay đi khá l n, nổ ưỡ ổ ớ ên l a ch n đt b ng ph ng chân núi, đtự ọ ấ ằ ẳ ở ấ
núi và s n núi có đ d c th p đ tr ng gai. vùng đi núi nườ ộ ố ấ ể ồ Ở ồ ên chú ý h ngướ
d c và đ d c c a đt tr ng gai. H ng d c v phía Nam ho c Đông Nam lố ộ ố ủ ấ ồ ướ ố ề ặ à
t t nh t, có ố ấ th ng c h ng gió h ng v phía m t tr i, mùa xuân đt m lể ượ ướ ướ ề ặ ờ ấ ấ ên
nhanh, có l i cho vi c m c m m sinh tr ng cây gai, nh ng ợ ệ ọ ầ ưở ư nhi t đ gi a ngàyệ ộ ữ
và đêm có s khác bi t l n, c n chú ý phự ệ ớ ầ òng s ng giá (ươ n u b s ng mu iế ị ươ ố
ph n thân ng m d i đt r t d b ch tầ ầ ướ ấ ấ ễ ị ế ). Thông th ng đ d c quá l n, đtườ ộ ố ớ ấ
và n c b trôi m t khá nghiêm tr ng, đt tr nên c n c i, nên ch n đt có đướ ị ấ ọ ấ ở ằ ỗ ọ ấ ộ
d c trong vòng 10 đ, l ng đt màu b trôi đi ít, t ng đt t ng đi sâu, có l iố ộ ượ ấ ị ầ ấ ươ ố ợ
cho s sinh tr ng c a cây gai. Đt đng b ng đa hình b ng ph ng, t ng đtự ưở ủ ấ ồ ằ ị ằ ẳ ầ ấ
dày t ng đi màu m , d cho vi c tr ng cây gai, nh ng đi u ki n thông gió,ươ ố ỡ ễ ệ ồ ư ề ệ
ánh n ng chi u sáng và thoát n c không b ng vùng đi núi, b i th , c n l aắ ế ướ ằ ồ ở ế ầ ự
ch n đt có đa th t ng đi cao và v trí n c ng m t ng đi th p đ tr ngọ ấ ị ế ươ ố ị ướ ầ ươ ố ấ ể ồ
gai, đc bi t là ph i x lý sâu rãnh thoát n c, tránh đng n c, đ phòng làmặ ệ ả ử ướ ọ ướ ề
ch t cây hàng lo t. B n ch t c a cây gai Rami là cây "h i a bóng râm", nh ngế ạ ả ấ ủ ơ ư ư
không th s ng và phát tri n d i tán r ng r m. Vì v y ng i ta có th tr ngể ố ể ướ ừ ậ ậ ườ ể ồ
cây gai xen v i cây công nghi p khác trên n ng r y. Ph ng pháp tr ng xenớ ệ ươ ẫ ươ ồ
này là xen t ng v t v i nhau. ừ ạ ớ
II. TH NH NG (Ổ ƯỠ ch n đtọ ấ )
Thông th ng cây gai không quá kéườ n ch n th nh ng nh ng tính ch t v tọ ổ ưỡ ư ấ ậ
lý và đ mộàu m c a th nh ng cũng có nh h ng nh t đnh v i s tr ngỡ ủ ổ ưỡ ả ưở ấ ị ớ ự ưở
thành sinh tr ng c a cây ưở ủ gai. Tr ng gai th nh ng quá dính, h r sinhồ ở ổ ưỡ ệ ễ
tr ng s ch u nh h ng, nh t là khi đt b tr n c, g c gai sinh tr ngưở ẽ ị ả ưở ấ ấ ị ữ ướ ố ưở
ch m ậch p, lá gai bi n thạ ế ành màu vàng, g c gai d b thoái hóa s m. Đt có hàmố ễ ị ớ ấ
l ng đá s i quá nhi u ho c đt cát b c n, do k t ượ ỏ ề ặ ấ ị ằ ế c u th nh ng kém, ch tấ ổ ưỡ ấ
h u c ít, đ đm th p, không th gi n c gi đm, h r không phát tri n,ữ ơ ộ ạ ấ ể ữ ướ ữ ạ ệ ễ ể
sinh tr ng không tưở ốt, nh h ng đn s n l ng. Thông th ng tr ng gai thả ưở ế ả ượ ườ ồ ở ổ
nh ng mưỡ àu m có l p đt dỡ ớ ấ ày trên 75 cm là t t nh t. ố ấ Tóm l i, trong v n đạ ấ ề
ch n đt tr ng gai nên căn c vào đc đi m t ng lo i đt, ch n đt t ng điọ ấ ồ ứ ặ ể ừ ạ ấ ọ ấ ươ ố