1
LỜI MỞ ĐẦU
Quan hệ kinh tế quốc tế cùng với mối quan hệ về chính trị, ngoại giao,
văn hoá... là những nhân tố quan trọng cấu thành nên bức tranh tổng thể về quan
hệ quốc tế ở mỗi thời kỳ lịch sử nhất định. Nó ra đời và phát triển trên cơ sở
phân công lao động quốc tế, bao gồm một hệ thống đa dạng và phong phú các
hoạt động như: thương mại quốc tế, đầu tư quốc tế, chuyển giao công nghệ...
Cùng với xu thế toàn cầu hoá trong quan hệ quốc tế nói chung, hoạt động kinh tế
quốc tế đang đạt được bước phát triển mạnh chưa từng thấy mang tính thời đại
sâu sắc và sẽ còn tiếp tục được bổ sung, phát triển hơn nữa bởi những nhân tố
mới trong tương lai. Trong bối cảnh đó, các tranh chấp phát sinh trong hoạt
động kinh tế quốc tế nói chung và các hoạt động thương mại nói riêng có xu
hướng gia tăng và diễn biến phức tạp đòi hỏi phải có những phương thức giải
quyết nhanh chóng, hiệu quả nhằm bảo đảm cho các hoạt động đó được diễn ra
một cách liên tục và thuận tiện.
Tuy nhiên, giải quyết tranh chấp thương mại là vấn đề vô cùng phức tạp
do tham gia vào các quan hệ này có nhiều chủ thể với những địa vị pháp lý
không giống nhau, thuộc những hệ thống pháp luật khác nhau... Do đó, việc lựa
chọn được một phương thức giải quyết tranh chấp hợp lý là một vấn đề có ý
nghĩa quyết định trong việc đảm bảo và thúc đẩy các hoạt động thương mại quốc
tế phát triển thuận lợi. Trên thực tế, toà án là cơ quan có đủ chức năng để thực
hiện những cơ sở pháp lý trong việc giải quyết tranh chấp nói chung. Song các
đặc tính gay gắt, phức tạp và sòng phẳng của các hoạt động thương mại thì bên
cạnh toà án còn có những biện pháp giải quyết tranh chấp khác có hiệu quả hơn
nhiều. Một trong những biện pháp đó là "Trọng tài".
Là một thành viên trong cộng đồng quốc tế, Việt Nam không thể đứng
ngoài xu thế phát triển chung của thế giới. Đảng và Nhà nước ta chủ trương mở
rộng quan hệ hợp tác và phát triển về kinh tế với các quốc gia khác và hội nhập
ngày càng sâu rộng vào nền kinh tế toàn cầu. Năm 1986, Nghị quyết Đại hội VI
của Đảng đề ra đường lối đổi mới, nền kinh tế nước ta chuyển từ cơ chế quản lý
2
tập trung, bao cấp sang nền kinh tế sản xuất hàng hoá nhiều thành phần, vận
hành theo cơ chế thị trường có sự quản lý của nhà nước theo định hướng xã hội
chủ nghĩa. Sự chuyển đổi tư duy kinh tế có ý nghĩa lớn lao này đã đặt nền móng
cho sự phát triển, tăng trưởng kinh tế liên tục của nước ta hơn 15 năm qua.Từ
khi chúng ta thực hiện chính sách mở cửa, Việt Nam đã có quan hệ thương mại
với hơn 100 nước trên thế giới, ký kết hàng loạt các Hiệp định thương mại song
phương và đa phương trong đó tiêu biểu là Hiệp định thương mại Việt - Mỹ,
Hiệp định về buôn bán hàng dệt may Việt Nam - EU, Hiệp định về khu vực mậu
dịch tự do AFTA... Việt Nam là thành viên chính thức của ASEAN, tham gia tổ
chức kinh tế Châu á - Thái Bình Dương (APEC), Diễn đàn hợp tác kinh tế á -
Âu (ASEM). Hiện nay Việt Nam đang là quan sát viên của tổ chức thương mại
thế giới WTO.
Bối cảnh đó đặt ra cho Việt Nam nhiều thời cơ để phát triển nhưng cũng
không ít thách mà chúng ta phải đối mặt, đặc biệt là việc giải quyết các tranh
chấp thương mại. Điều đó đòi hỏi chúng ta phải có một chế định pháp luật hiện
đại về trọng tài vì đây là một trong những phương thức giải quyết tranh chấp
hữu hiệu nhất hiện nay.
Trong khuôn khổ bài tiểu luận này, em xin tìm hiểu và phân tích cụ thể về
cơ chế giải quyết tranh chấp thương mại bằng trọng tài và thực tiễn ở Việt Nam
về vấn đề này. Về bố cục, bài tiểu luận gồm có: Lời nói đầu, 3 chương và lời kết
luận. Cụ thể là:
Chương I: Một số khái niệm chung
Chương II: Giải quyết tranh chấp thương mại bằng trọng tài ở Việt
Nam.
Chương III: Đánh giá chung về pháp lệnh trọng tài thương mại 2003
và một số đề kiến nghị. Doanh nghiệp Việt Nam đón nhận trọng tài như thế
nào trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế hiện nay. Xu hướng phát triển
văn hoá trọng tài thương mại quốc tế.
3
CHƯƠNG I
MỘT SỐ KHÁI NIỆM CHUNG
1. KHÁI NIỆM TRỌNG TÀI VÀ TRỌNG TÀI THƯƠNG MẠI
1.1. Khái niệm trọng tài trong khoa học pháp lý Quốc tế.
Ở tất cả các nước trên thế giới, các tranh chấp dân sự dù có hay không có
yếu tố nước ngoài đều được giải quyết không chỉ bằng toà án mà bằng cả trọng
tài. Trọng tài là một cơ chế giải quyết tranh chấp độc lập và ngày càng được sử
dụng rộng rãi trong thực tiễn xét xử quốc tế, đặc biệt là trong lĩnh vực quan hệ
kinh tế quốc tế.
Cuối thế kỷ 19, người ta đã cố gắng hợp thức hoá tính cách pháp lý cho
hình thức trọng tài qua hai Hội nghị Quốc tế. Đó là hội nghị Hoà bình tổ chức tại
La - Hay Hà Lan vào năm 1899 và 1907. Hai hội nghị này đã đi đến việc soạn
thảo quy chế và thủ tục và nỗ lực hướng dẫn các quốc gia áp dụng triệt để các
hiệp ước trọng tài.
Cũng như các thuật ngữ khoa học pháp lý khác, khái niệm "Trọng tài"
được đề cập nhiều trong luật quốc tế. Định nghĩa sớm nhất về trọng tài được nêu
trong Công ước La - Hay năm 1988, theo đó: "Trọng tài là nhằm để giải quyết
những bất đồng giữa các bên thông qua một người thứ ba do chính các bên lựa
chọn trên cơ sở tôn trọng luật pháp".
Hiệp định La - Hay 1907 qui định: "Trọng tài quốc tế có đối tượng giải
quyết là những tranh chấp giữa các quốc gia qua sự can thiệp của những trọng
tài viên do các quốc gia tranh chấp tự chọn và đặt trên cơ sở của sự tôn trọng
luật pháp".
Theo giáo sư Ph.Farrchar thuộc trường đại học Pans II thì: "Trọng tài là
một phương thức giải quyết tranh chấp, theo đó các bên giao cho một cá nhân
(trọng tài viên) thẩm quyền giải quyết tranh chấp phát sinh giữa họ với nhau".
Luật sư toà thượng thẩm Paris Didier Skonicki định nghĩa ngắn gọn:
"Trọng tài là toà án tư, do ý chí của đôi bên tranh chấp. Nó cũng xét xử như toà
án nhà nước".
4
Tựu trung lại, có thể hiểu trọng tài là phương thức giải quyết một số hoặc
toàn bộ các tranh chấp đã và sẽ phát sinh giữa các bên mà pháp luật cho phép
được giải quyết bằng một cơ quan xét xử do các bên thoả thuận lập ra.
Như vậy, biện pháp giải quyết tranh chấp bằng trọng tài có hai điểm cơ
bản, đó là: "Sự lựa chọn của hai bên" và "trên cơ sở tôn trọng pháp luật". Các
bên có quyền thoả thuận và lựa chọn thành phần trọng tài. Đây là một phần
trong quyền độc lập tối cao mà cơ chế này đem lại cho các bên đương sự. Hai
bên có thể tự thoả thuận để chọn biện pháp trọng tài,tự lập ra hội đồng trọng tài
để giải quyết vụ tranh chấp. Đặc điểm này tạo ra ưu điểm lứon cho trọng tài vì ý
kiến của hai bên đương sự được đề cao và tôn trọng nên phán quyết trọng tài
đưa ra dễ được chấp nhận và thực hiện trên cơ sở tôn trọng pháp luật. Do đó tố
tụng trọng tài cũng như phán quyết trọng tài sẽ có tính luật pháp. Tính hợp pháp
của tố tụng trọng tài sẽ có tính ràng buộc đối với các bên.
Qua đó ta thấy, trọng tài là một phương thức giải quyết tranh chấp trên cơ
sở pháp luật, một phương thức mang tính chất duy trì luật pháp chứ không mang
tính chất thay đổi hay tạo ra luật pháp.
1.2. Khái niệm trọng tài thương mại.
1.2.1. Khái niệm trọng tài thương mại quốc tế.
Trọng tài thương mại là một phương thức giải quyết tranh chấp phát sinh
từ các quan hệ thương mại quốc tế mà pháp luật cho phép giải quyết được bằng
trọng tài.
Trọng tài thương mại quốc tế là một trong những phương thức chủ yếu để
giải quyết các tranh chấp phát sinh trong lĩnh vực thương mại quốc tế. Trong
pháp luật và thực tiễn quốc tế, cũng như pháp luật của nhiều nước, công nhận có
hai loại trọng tài chủ yếu là trọng tài adhoc và trọng tài thường trực.
a. Trọng tài ad - hoc:
Trọng tài ad - hoc là thể loại trọng tài được các bên thành lập ra chỉ để
giải quyết một vụ tranh chấp cụ thể, sau khi vụ tranh chấp đã được giải quyết
xong thì trọng tài ad - hoc tự giải thể. Do đó, trọng tài ad - hoc còn được gọi là
trọng tài vụ việc, trọng tài đặc biệt, trọng tài đặc nhiệm...
5
Hình thức trọng tài này có đặc điểm là không có trụ sở cố định như trọng
tài thường trực, không lệ thuộc vào bất kỳ quy tắc xét xử nào. Trong các vụ
tranh chấp sử dụng trọng tài ad - hoc, thì các bên thường thống nhất có một
trọng tài viên.
Trọng tài ad - hoc có một số đặc điểm sau:
- Quyền lựa chọn trọng tài viên của các bên đương sự hoặc của người thứ
ba không bị giới hạn vào một danh sách có sẵn như ở hình thức trọng tài thường
trực.
- Các bên đương sự có toàn quyền trong việc xác lập quy chế tố tụng: về
tổ chức hội đồng trọng tài, quá trình tố tụng...Nghĩa là các bên tranh chấp có thể
tự định đoạt các cách thiết lập hội đồng trọng tài và thủ tục giải quyết thích ứng
với tính chất từng vụ tranh chấp. Đương sự không bị ràng buộc bởi các quy định
pháp lý về tố tụng chừng nào đảm bảo được nguyên tắc xét xử khách quan trong
trường hợp của họ. Đặc điểm này giúp chúng ta phân biệt trọng tài ad - hoc với
trọng tài thường trực.
Như vậy, tính chất tố tụng của trọng tài ad - hoc khá đơn giản, thời gian
tiến hành tố tụng có thể nhanh chóng và ít tốn kém. Tuy nhiên, trên thực tế,
trọng tài ad - hoc chỉ thích hợp với những tranh chấp nhỏ giữa các bên đương sự
có am hiểu về luật pháp và có kinh nghiệm tranh tụng. Trọng tài ad - hoc phụ
thuộc rất nhiều vào thiện chí và sự hợp tác của các bên. Nếu các bên không thực
tình muốn giải quyết vụ tranh chấp để đi tới một giải pháp tối ưu thì trọng tài ad
- hoc sẽ rất khó làm việc. Bởi lẽ, trọng tài ad - hoc không có quy tắc tố tụng
riêng.
b. Trọng tài thường trực:
Trọng tài thường trực là trọng tài có tổ chức được thành lập để hoạt động
một cách thường xuyên, có trụ sở, điều lệ và có quy tắc xét xử riêng. Trọng tài
thường trực giống trọng tài ad - hoc ở khả năng lựa chọn trọng tài viên nhưng lại
có hạn chế hơn là chỉ được lựa chọn trong số các trọng tài viên của trung tâm
trọng tài - mà số lượng các trọng tài viên trong danh sách này thường rất hạn
chế.