Luận văn Thạc sĩ Kinh tế: Kiểm định mối quan hệ giữa ý kiến kiểm toán và quản trị lợi nhuận trên báo cáo tài chính của các công ty niêm yết ở Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

--------------------------------

NGUYỄN MINH NHỰT

KIỂM ĐỊNH MỐI QUAN HỆ GIỮA Ý KIẾN KIỂM TOÁN VÀ QUẢN TRỊ LỢI NHUẬN TRÊN BÁO CÁO TÀI CHÍNH CỦA CÁC CÔNG TY NIÊM YẾT Ở VIỆT NAM

CHUYÊN NGÀNH: KẾ TOÁN

MÃ SỐ: 60340301

LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC

PGS.TS. MAI THỊ HOÀNG MINH

THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH – NĂM 2016

LỜI CAM ĐOAN

Tôi cam đoan luận văn thạc sĩ kinh tế: “Kiểm định mối quan hệ giữa ý kiến

kiểm toán và quản trị lợi nhuận trên báo cáo tài chính của các công ty niêm yết

ở Việt Nam” là công trình nghiên cứu khoa học nghiêm túc của bản thân. Nội dung,

kết quả nghiên cứu trong luận văn này là hoàn toàn trung thực và dựa theo số liệu thu

thập được. Các tài liệu, đoạn trích dẫn được sử dụng trong luận văn đều được dẫn

nguồn và có độ chính xác cao nhất trong phạm vi hiểu biết của tác giả.

TP. HCM, tháng 12 năm 2016

Tác giả luận văn

Nguyễn Minh Nhựt

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN ..................................................................................................... 2

MỤC LỤC ................................................................................................................. 3

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ..................................................................... 5

DANH MỤC CÁC BẢNG ....................................................................................... 6

CHƯƠNG I: GIỚI THIỆU NGHIÊN CỨU .......................................................... 1

1.1 Tính cấp thiết của đề tài ................................................................................. 1

1.1.1 Lý do thực tiễn ........................................................................................ 1

1.1.2 Lý do lý luận .......................................................................................... 2

1.2 Mục tiêu nghiên cứu của đề tài ...................................................................... 3

1.3 Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................. 4

1.4 Phương pháp nghiên cứu ............................................................................... 4

1.5 Ý nghĩa của nghiên cứu ................................................................................. 4

1.6 Kết cấu của luận văn ...................................................................................... 5

CHƯƠNG II: TỔNG QUAN VỀ CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ CÁC NGHIÊN CỨU

CÓ LIÊN QUAN TRƯỚC ĐÂY ............................................................................. 6

2.1 Cơ sở lý thuyết ................................................................................................... 6

2.1.1 Cơ sở lý thuyết về kiểm toán báo cáo tài chính và ý kiến kiểm toán ......... 6

2.1.1.1 Khái niệm và vai trò của báo cáo kiểm toán về báo cáo tài chính ...... 6

2.1.1.2 Các loại ý kiến của Báo cáo kiểm toán ................................................ 7

2.1.2 Cơ sở lý thuyết về quản trị lợi nhuận của công ty ................................... 12

2.1.2.1 Định nghĩa quản trị lợi nhuận và hành vi quản trị lợi nhuận ............. 12

2.1.2.3 Cách thức tiến hành quản trị lợi nhuận .............................................. 22

2.1.2.4 Định lượng hành vi quản trị lợi nhuận .............................................. 26

2.2 Tổng quan các nghiên cứu có liên quan trước đây .......................................... 36

2.2.1 Các nghiên cứu về mối quan hệ giữa việc phát hành ý kiến kiểm toán và việc quản trị lợi nhuận ........................................................................................... 36

2.2.2 Các nghiên cứu về mối quan hệ giữa việc phát hành ý kiến kiểm toán bởi công ty kiểm toán danh tiếng và việc quản trị lợi nhuận ...................................... 37

2.3 Giả thiết nghiên cứu ......................................................................................... 39

CHƯƠNG III: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .............................................. 40

3.1 Mô hình nghiên cứu ..................................................................................... 40

3.2 Dữ liệu nghiên cứu ...................................................................................... 45

3.2.1 Lựa chọn mẫu ....................................................................................... 45

3.2.2 Thu thập dữ liệu .................................................................................... 46

3.3 Phương pháp nghiên cứu ............................................................................. 46

CHƯƠNG IV: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU .......................................................... 48

4.1 Thống kê mô tả ............................................................................................ 48

4.1.1 Thống kê mô tả mẫu ............................................................................. 48

4.1.2 Thống kê mô tả các biến ....................................................................... 51

4.2 Ma trận hệ số tương quan giữa các biến ...................................................... 53

4.3 Phân tích hồi quy ......................................................................................... 56

4.3.1 Phân tích sự phù hợp của mô hình ........................................................ 56

4.3.2 Kiểm định giả thiết H1 .............................................................................. 57

4.3.2 Kiểm định giả thiết H2 .............................................................................. 58

4.3.3 Phân tích mối quan hệ của các biến kiểm soát ..................................... 59

CHƯƠNG V: KẾT LUẬN, HẠN CHẾ VÀ ĐỀ XUẤT ...................................... 61

5.1 Kết luận ............................................................................................................ 61

5.2 Hạn chế của bài nghiên cứu và đề xuất hướng nghiên cứu tiếp theo .............. 62

5.2.1 Hạn chế của bài nghiên cứu ...................................................................... 62

5.2.1 Đề xuất hướng nghiên cứu tiếp theo ......................................................... 63

TÀI LIỆU THAM KHẢO

PHỤ LỤC

DANH SÁCH CÔNG TY TRONG MẪU NGHIÊN CỨU

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

Từ viết tắt Tiếng Anh Tiếng Việt

BCTC Báo cáo tài chính

VAS Chuẩn mực kế toán Việt Nam

Ordinary least squares

VSA Chuẩn mực kiểm toán Việt Nam

OLS Phương pháp bình phương bé nhất

HNX Hanoi Stock Exchange Sở Giao dịch chứng khoán Hà Nội

HOSE Hochiminh City Stock Exchange Sở Giao dịch chứng khoán TP. Hồ Chí Minh

DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng

Trang

Bảng 3.1: Bảng tóm tắt các biến ............................................................................... 43

Bảng 4.1: Số lượng ý kiến kiểm toán trong giai đoạn nghiên cứu............................ 48

Bảng 4.2: Tổng hợp báo cáo kiểm toán bởi nhóm công ty kiểm toán ...................... 48

Bảng 4.3: Tổng hợp loại kiểm toán bởi các công ty kiểm toán không nằm trong

nhóm Big 4 ................................................................................................................ 48

Bảng 4.4: Tổng hợp loại kiểm toán bởi các công ty kiểm toán không nằm trong

nhóm Big 4 ................................................................................................................ 49

Bảng 4.5: Bảng phân tích phương sai ý kiến kiểm toán giữa 2 sàn HOSE

và HNX ..................................................................................................................... 50

Bảng 4.6: Bảng thống kê mô tả các biến của toàn mẫu ............................................ 51

Bảng 4.7: Bảng thống kê mô tả các biến dạng ý kiến không điều chỉnh .................. 51

Bảng 4.8: Bảng thống kê mô tả các biến dạng ý kiến điều chỉnh ............................. 52

Bảng 4.9: Ma trận hệ số tương quan giữa các biến ................................................... 55

Bảng 4.10: Kết quả hồi quy mô hình phân tích ........................................................ 56

Bảng 4.11: Bảng kỳ vọng dấu và kết quả hồi quy .................................................... 57

CHƯƠNG I: GIỚI THIỆU NGHIÊN CỨU

1.1 Tính cấp thiết của đề tài

1.1.1 Lý do thực tiễn

Thực tế, gian lận hay nói khác hơn việc quản trị lợi nhuận trong công bố thông

tin trên BCTC là một trong những chủ đề thời sự hiện nay, đặc biệt sau sự kiện hàng loạt

các công ty hàng đầu trên thế giới bị phá sản vào đầu thế kỷ 21. Các công ty bị phá sản

đã cho là có gian lận về BCTC có thể kể ra rất nhiều như sự đổ vỡ của Tập đoàn năng

lượng Enron, vụ bê bối về tài chính của Tập đoàn viễn thông Worldcom dẫn tới Công

ty đi đến bờ vực phá sản,… Nhà quản lý cao cấp gồm cả giám đốc điều hành (CEO) và

giám đốc tài chính (CFO) của những công ty này đều bị cho rằng đã tham gia vào việc

chế biến số liệu đưa đến BCTC gian lận. Tại Việt Nam, việc BCTC có sai phạm trọng

yếu nhưng kiểm toán không phát hiện được hoặc như có sự chênh lệch lợi nhuận lên

hàng trăm tỷ đồng giữa BCTC trước và sau kiểm toán. Chẳng hạn như Công ty Cổ

phần Chứng khoán Ngân hàng Sài Gòn Thương Tín số liệu sau kiểm toán lỗ tăng

thêm gần 179 tỷ đồng hay Tổng Công ty Xây lắp Dầu khí Việt Nam có lợi nhuận sau

kiểm toán giảm 107 tỷ đồng. Không chỉ số liệu sau kiểm toán so với trước kiểm toán

lỗ tăng thêm hoặc lời giảm xuống mà nhiều trường hợp lại là số lời tăng thêm như

Công ty Cổ phần Nhiệt điện Bà Rịa số liệu trước kiểm toán lỗ 176,66 tỷ đồng nhưng

số liệu sau kiểm toán lời 62,71 tỷ đồng, tổng Công ty Cổ phần Dịch vụ Kỹ thuật Dầu

khí Việt Nam số liệu sau kiểm toán lời được điều chỉnh tăng thêm 168,53 tỷ đồng.

Một trường hợp khác mà Ủy ban Chứng khoán Nhà nước đã đình chỉ đợt chào bán

cổ phiếu ra công chúng là của công ty cổ phần Dược Phẩm Viễn Đông. Công ty này

đã đưa vào bản cáo bạch chào bán cổ phiếu một số thông tin sai lệch và bỏ sót các

thông tin quan trọng, gây hiểu nhầm và ảnh hưởng đến quyết định của nhà đầu tư.

Các sai phạm ở một số công ty niêm yết khác như là công khai tình hình tài chính

nhưng không có báo cáo kiểm toán đính kèm theo, một số BCTC đã được kiểm toán

thì báo cáo kiểm toán cũng chưa đảm bảo chất lượng điển hình như vụ kết quả kiểm

toán chưa chính xác của các công ty kiểm toán độc lập đối với công ty cổ phần Bông

Bạch Tuyết.

1.1.2 Lý do lý luận

Trong xu thế phát triển của nền kinh tế nói chung và thị trường chứng khoán

Việt Nam nói riêng, nhu cầu về các thông tin về tình hình tài chính của các công ty

niêm yết là một nhu cầu vô cùng thiết yếu đối với người sử dụng BCTC. Tuy nhiên,

do sự mâu thuẫn lợi ích giữa các bên mà chủ yếu là mâu thuẫn lợi ích giữa nhà đầu

tư và công ty muốn thu hút đầu tư mà phần nào đó BCTC được công bố đã bị bóp

méo theo ý muốn của người lập và trình bày. Lý thuyết thông tin bất cân xứng chỉ ra

rằng nhà quản lý thường có xu hướng cung cấp thông tin có lợi cho họ và các đối

tượng khác không có điều kiện tiếp cận thông tin gốc nên khả năng sẽ đưa ra quyết

định sai. Thông qua hình thức này hay hình thức khác nhằm mục đích quản trị lợi

nhuân, nhà quản lý sẽ cung cấp thông tin không đúng cho người sử dụng BCTC.

Ngành kiểm toán ra đời nhằm giảm thông tin bất cân xứng đặc biệt là thông

tin công bố về lợi nhuận, một trong những chỉ tiêu quan trọng thu hút sự quan tâm

của các nhà đầu tư. Nhằm đảm bảo thông tin về lợi nhuận trong kỳ đáng tin cậy và

có thể sử dụng được, vai trò của kiểm toán viên ở đây là phải phát hiện và điều chỉnh

tối thiểu hóa các khoản điều chỉnh mà nhà quản lý có xu hướng thực hiện để đạt được

mức lợi nhuận mong muốn trong quá trình kiểm toán của mình. Người sử dụng luôn

kỳ vọng báo cáo kiểm toán là một sự đảm bảo tuyệt đối về tình hình tài chính của

doanh nghiệp. Họ cho rằng BCTC đã được kiểm toán phải chính xác. Nhưng kiểm

toán là công việc có những hạn chế tiềm tàng như thông tin kế toán không thể chính

xác do những ước tính kế toán; hay nếu doanh nghiệp cố tình gian lận, giấu thông tin,

làm giả chứng từ thì kiểm toán viên sẽ khó phát hiện ra hoặc công việc và thời gian

kiểm toán còn phụ thuộc vào mức phí. Với những hạn chế vốn có như vậy, dịch vụ

kiểm toán chỉ cung cấp một mức đảm bảo hợp lý.

Xuất phát từ thực tế và lý luận đó, người sử dụng BCTC luôn đặt ra một câu

hỏi rằng liệu có mối quan hệ nào tồn tại giữa ý kiến kiểm toán và quản trị lợi nhuận

tại các công ty công bố BCTC. Ở Việt Nam hiện nay vẫn chưa có nhiều nghiên cứu

định lượng về vấn đề này nên tác giả quyết định chọn đề tài “Kiểm định mối quan

hệ giữa ý kiến kiểm toán và quản trị lợi nhuận trên báo cáo tài chính của các

công ty niêm yết ở Việt Nam” để nghiên cứu trong luận văn này.

1.2 Mục tiêu nghiên cứu của đề tài

Nghiên cứu này được thực hiện với mục tiêu là cung cấp bằng chứng thực

nghiệm về mối quan hệ giữa ý kiến kiểm toán và hành vi quản trị lợi nhuận ở các

công ty niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam. Theo chuẩn mực kiểm toán,

các loại ý kiến kiểm toán được đưa ra tùy thuộc vào từng trường hợp cụ thể. Những

truờng hợp này có tính chất và mức độ nghiêm trọng khác nhau tùy thuộc vào mức

độ sai sót trên BCTC ảnh hưởng như thế nào đến quyết định của người sử dụng BCTC

và phạm vi công việc có thể thực hiện được trong một của kiểm toán của kiểm toán

viên. Tuy nhiên, khi kiểm toán viên đưa ra ý kiến kiểm toán không phải là ý kiến

chấp nhận toàn phần có nghĩa là BCTC đã có hành vi quản trị lợi nhuận ở mức độ

cao từ phía nhà quản lý. Do đó, bài nghiên cứu này kỳ vọng rằng các BCTC có hành

vi quản trị lợi nhuận sẽ có khả năng cao nhận được các ý kiến kiểm toán không phải

là ý kiến kiểm toán chấp nhận toàn phần. Ngoài ra, liệu rằng việc quản trị lợi nhuận

của các công ty niêm yết có công ty kiểm toán trong nhóm Big4 có dẫn đến khả năng

sẽ nhận ý kiến kiểm toán không phải là ý kiến chấp nhận toàn phần cao hơn các công

ty niêm yết có công ty kiểm toán không phải trong nhóm Big4 hay không?

Từ đó, đề tài đưa ra các mục tiêu nghiên cứu như sau:

- Thứ nhất, nghiên cứu các bài viết, công trình về việc quản trị lợi nhuận trong

các công ty niêm yết, từ đó đưa ra các giả thiết nghiên cứu.

- Thứ hai, khảo sát và phân tích mối quan hệ giữa các loại ý kiến kiểm toán và

việc quản trị lợi nhuận tại các công ty niêm yết trên thị trường chứng khoán

Việt Nam.

- Thứ ba, nghiên cứu khả năng nhận ý kiến kiểm toán không phải là ý kiến chấp

nhận toàn phần đối với việc lựa chọn công ty kiểm toán trong nhóm Big4 khi

công ty niêm yết có hành vi quản trị lợi nhuận.

1.3 Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu là mối quan hệ giữa các loại ý kiến kiểm toán và hành

vi quản trị lợi nhuận của các công ty niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam.

Phạm vi nghiên cứu là BCTC của các công ty phi tài chính được niêm yết trên

hai sàn giao dịch chứng khoán thành phố Hồ Chí Minh (HOSE) và Hà Nội (HNX) từ

năm 2011 trở về trước và còn giao dịch đến hết năm 2015.

1.4 Phương pháp nghiên cứu

Để thực hiện mục tiêu nghiên cứu đã nêu, tác giả đã sử dụng phương pháp

nghiên cứu định lượng theo quy trình: sau khi thu thập đầy đủ dữ liệu của các công

ty niêm yết trên sàn chứng khoán từ 2011 đến 2015, thông qua việc sử dụng công cụ

Eview với mô hình hồi quy OLS, tác giả trình bày và đánh giá kết quả hồi quy thu

được về mối quan hệ giữa ý kiến kiểm toán và hành vi quản trị lợi nhuận của các

công ty niêm yết tại Việt Nam.

1.5 Ý nghĩa của nghiên cứu

Luận văn của tác giả là một công trình nghiên cứu khoa học. Kết quả nghiên

cứu của luận văn đã đóng góp khoa học một số điểm cơ bản như sau:

Về mặt lý luận:

Hệ thống hóa và trình bày các kết quả nghiên cứu trước đây về quản trị lợi

nhuận và về mối quan hệ giữa ý kiến kiểm toán và hành vi quản trị lợi nhuận.

Về mặt thực tiễn:

Bài viết này nghiên cứu một mẫu các công ty phi tài chính niêm yết trên sàn

chứng khoán Việt Nam trong giai đoạn từ 2011 – 2015, kiểm định mối quan hệ giữa

các loại ý kiến kiểm toán và quản trị lợi nhuận của các công ty. Thông qua kết quả

nghiên cứu, tác giả đưa ra bằng chứng thực nghiệm về mối quan hệ giữa các ý kiến

kiểm toán và quản trị lợi nhuận của các công ty. Từ đó giúp người đọc BCTC có một

số nhận định ban đầu khi tiếp cận báo cáo kiểm toán.

1.6 Kết cấu của luận văn

Luận văn được thực hiện bao phần mở đầu, danh mục các từ viết tắt, danh mục

các bảng, kết luận và được kết cấu bởi 5 chương chính:

CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ CÁC NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN.

Trình bày các công trình nghiên cứu trước đây có liên quan đến vấn đề nghiên

cứu của đề tài làm cơ sở cho việc hình thành cơ sở lý thiết của mô hình nghiên cứu.

CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN.

Trình bày cơ sở lý thuyết về báo cáo kiểm toán và các loại ý kiến kiểm toán,

cơ sở lý thuyết về hành vi quản trị lợi nhuận. Đưa ra giả thiết cho bài nghiên cứu.

CHƯƠNG 3: THIẾT KẾ NGHIÊN CỨU.

Trình bày chi tiết về phương pháp nghiên cứu gồm: mô hình nghiên cứu và

các biến của mô hình, điều kiện và quy trình chọn mẫu, cách thu thập nguồn dữ liệu

đầu vào, cách xác định giá trị các biến và các phương pháp định lượng được sử dụng

để phục vụ việc nghiên cứu.

CHƯƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU.

Trình bày kết quả kỳ vọng lý thuyết về mối quan hệ giữa ý kiến kiểm toán và

hành vi quản trị lợi nhuận của công ty niêm yết, sau đó tiến hành so sánh và thảo luận

về kết quả k vọng lý thuyết với kết quả đạt được từ mô hình.

CHƯƠNG 5: KẾT LUẬN, HẠN CHẾ VÀ KIẾN NGHỊ

Trình bày tóm tắt các kết quả mà nghiên cứu đạt được cùng với các hạn chế

của nghiên cứu và đề xuất những hướng nghiên cứu tiếp theo.

CHƯƠNG II: TỔNG QUAN VỀ CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ CÁC NGHIÊN CỨU CÓ LIÊN QUAN TRƯỚC ĐÂY

2.1 Cơ sở lý thuyết

2.1.1 Cơ sở lý thuyết về kiểm toán báo cáo tài chính và ý kiến kiểm toán

2.1.1.1 Khái niệm và vai trò của báo cáo kiểm toán về báo cáo tài chính

“Kiểm toán là quá trình thu thập và đánh giá các bằng chứng về một thông tin

nhằm xác định và báo cáo về sự phù hợp của thông tin này với các tiêu chuẩn được

thiết lập. Quá trình kiểm toán phải được thực hiện bởi các kiểm toán viên đủ năng lực

và độc lập.” (Arens & cộng sự, 2013). Do đó tất cả các cuộc kiểm toán đều phải kết

thúc bằng một báo cáo để xác nhận những thông tin được kiểm toán là có phù hợp

với những chuẩn mực đã được thiết lập hay không.

Kiểm toán báo cáo tài chính là việc kiểm toán viên hành nghề, doanh nghiệp

kiểm toán, chi nhánh doanh nghiệp kiểm toán nước ngoài tại Việt Nam kiểm tra, đưa

ra ý kiến về tính trung thực và hợp lý trên các khía cạnh trọng yếu của BCTC của đơn

vị được kiểm toán theo quy định của chuẩn mực kiểm toán (Luật Kiểm toán độc lập

số 67/2011/QH12).

Theo ISA 200, mục đích của kiểm toán BCTC là làm tăng độ tin cậy của người

sử dụng đối với BCTC, thông qua việc kiểm toán viên đưa ra ý kiến về việc liệu

BCTC có được lập, trên các khía cạnh trọng yếu, phù hợp với khuôn khổ về lập và

trình bày BCTC được áp dụng hay không. Đối với hầu hết các khuôn khổ về lập và

trình bày BCTC cho mục đích chung, kiểm toán viên phải đưa ra ý kiến về việc liệu

BCTC có được lập và trình bày trung thực và hợp lý, trên các khía cạnh trọng yếu,

phù hợp với khuôn khổ về lập và trình bày BCTC được áp dụng hay không.

Như vậy, sau khi kết thúc việc kiểm toán, kiểm toán viên cần trình bày ý kiến

kiểm toán một cách rõ ràng bằng văn bản, trong đó nêu rõ cơ sở của ý kiến đó. Văn

bản đó chính là báo cáo kiểm toán. Theo VSA 700 trước đây, báo cáo kiểm toán về

BCTC là loại báo cáo bằng văn bản do kiểm toán viên và công ty kiểm toán lập và

công bố để nêu rõ ý kiến chính thức của mình về BCTC của một đơn vị đã được kiểm

toán.

Salehi và Abedini (2008) cho rằng báo cáo kiểm toán là một phương tiện

truyền thông giữa kiểm toán viên và người sử dụng BCTC, nó cho thấy phần quan

trọng nhất của hoạt động kiểm toán và thể hiện kết quả của việc đánh giá BCTC đến

người sử dụng. Đối với kiểm toán viên, báo cáo kiểm toán là tài liệu trình bày các kết

luận sau cùng về BCTC được kiểm toán, nên nó phải đúc kết được toàn bộ công việc

mà họ đã tiến hành. Đối với công chúng, báo cáo kiểm toán là sản phẩm cuối cùng

quan sát được từ một quá trình không thể quan sát nên nó chứa thông tin cốt yếu cho

những người sử dụng BCTC để đưa ra những quyết định kinh tế (Butler và cộng sự,

2004).

2.1.1.2 Các loại ý kiến của Báo cáo kiểm toán

Nhằm mục tiêu hướng đến hòa hợp và hội tụ với quốc tế trong lĩnh vực kế toán

và kiểm toán, Bộ Tài chính ban hành 37 chuẩn mực kiểm toán Việt Nam mới kèm

theo Thông tư số 214/2012/TT-BTC ngày 06 tháng 12 và có hiệu lực thi hành từ ngày

01/01/2014. Tuy nhiên, phạm vi nghiên cứu của tác giả là các công ty niêm yết trên

sàn chứng khoán từ 2011 – 2015 nên báo cáo kiểm toán được thu thập cho bài nghiên

cứu chịu sự chi phối của chuẩn mực kiểm toán trước đây và chuẩn mực kiểm toán

sau này. Phần này trình bày các loại ý kiến của báo cáo kiểm toán theo hai hệ thống

chuẩn mực kiểm toán:

 Chuẩn mực kiểm toán Việt Nam trước đây (Ban hành và công bố theo Quyết định

120/1999/QĐ-BTC ngày 27 tháng 09 năm 1999 của Bộ trưởng Bộ Tài chính và

hết hiệu lực thi hành kể từ ngày 01/01/2014)

Theo đoạn 34 VSA 700 trước đây, căn cứ kết quả kiểm toán, kiểm toán viên

đưa ra một trong các loại ý kiến về BCTC, như sau:

- Ý kiến chấp nhận toàn phần;

- Ý kiến chấp nhận từng phần;

- Ý kiến từ chối (hoặc ý kiến không thể đưa ra ý kiến);

- Ý kiến không chấp nhận (hoặc ý kiến trái ngược);

Đối với những BCTC đã phản ánh trung thực và hợp lý trên các khía cạnh trọng

yếu tình hình tài chính của đơn vị được kiểm toán, và phù hợp với chuẩn mực và chế

độ kế toán Việt Nam hiện hành, kiểm toán viên đưa ra ý kiến chấp nhận toàn phần.

Kiểm toán viên không thể đưa ra ý kiến chấp nhận toàn phần trong trường hợp

xảy ra một trong các tình huống có thể ảnh hưởng trọng yếu đến BCTC, như:

- Phạm vi công việc kiểm toán bị giới hạn;

- Bất đồng ý kiến với ban giám đốc;

- Tình huống chưa rõ ràng.

a) Trong trường hợp kiểm toán viên không thể thu thập đầy đủ và thích hợp các

bằng chứng kiểm toán và không thực hiện được thủ tục thay thế phù hợp, nếu ảnh

hưởng của việc giới hạn phạm vi kiểm toán nêu trên được xem là trọng yếu nhưng:

+ chưa ảnh hưởng đến tổng thể BCTC thì kiểm toán viên đưa ra ý kiến chấp

nhận từng phần dạng ngoại trừ (do giới hạn phạm vi kiểm toán);

+ ảnh hưởng đến tổng thể BCTC thì kiểm toán viên xem xét để đưa ra ý kiến từ

chối (ý kiến không thể đưa ra ý kiến).

b) Trong trường hợp kiểm toán viên và ban giám đốc bất đồng ý kiến về việc

lựa chọn, áp dụng chuẩn mực và chế độ kế toán hoặc về sự không phù hợp của các

thông tin ghi trong BCTC hoặc phần thuyết minh BCTC dẫn đến sai lệch trọng yếu

nhưng:

+ chưa ảnh hưởng đến tổng thể BCTC thì kiểm toán việc đưa ra ý kiến chấp

nhận từng phần dạng ngoại trừ (do không thống nhất với ban giám đốc)

+ ảnh hưởng đến tổng thể BCTC thì kiểm toán viên đưa ra ý kiến không chấp

nhận.

c) Đối với trường hợp tồn tại sự kiện không chắc chắn xảy ra trong tương lai,

nằm ngoài khả năng kiểm soát của đơn vị được kiểm toán và kiểm toán viên, nếu sự

kiện đó được xem là có ảnh hưởng trọng yếu đến BCTC thì kiểm toán viên đưa ra ý

kiến chấp nhận từng phần dạng tùy thuộc vào.

Bên cạnh việc đưa ra ý kiến về BCTC, kiểm toán viên cũng có thể trình bày

đoạn nhấn mạnh về một số yếu tố ảnh hưởng không trọng yếu đến BCTC nhưng

không làm thay đổi ý kiến của kiểm toán viên. Các vấn đề thường được kiểm toán

viên lưu ý là khi thông tin đính kèm với BCTC không nhất quán với BCTC, hoặc khi

khách hàng còn tồn tại yếu tố không chắc chắn trọng yếu liên quan đến các sự kiện

hoặc điều kiện gây ra nghi ngờ về giả định hoạt động liên tục và thông tin này đã

được công bố đầy đủ trong phần thuyết minh BCTC…

 Chuẩn mực kiểm toán Việt Nam hiện hành (Ban hành kèm theo Thông tư số

214/2012/TT-BTC ngày 06 tháng 12 năm 2012 của Bộ Tài chính và có hiệu lực

thi hành kể từ ngày 01/01/2014)

Chuẩn mực kiểm toán hiện hành gồm 37 chuẩn mực, trong đó có ba chuẩn

mực quy định về báo cáo kiểm toán và ý kiến kiểm toán:

- VSA 700: Hình thành ý kiến kiểm toán và báo cáo kiểm toán về BCTC.

- VSA 705: Ý kiến kiểm toán không phải là ý kiến chấp nhận toàn phần

- VSA 706: Đoạn “Vấn đề cần nhấn mạnh” và “Vấn đề khác” trong báo cáo

kiểm toán về BCTC.

VAS 700 hiện hành quy định ý kiến kiểm toán gồm hai dạng:

Ý kiến chấp nhận toàn phần khi kiểm toán viên kết luận rằng BCTC được lập,

trên các khía cạnh trọng yếu, phù hợp với khuôn khổ về lập và trình bày BCTC đựợc

áp dụng.

Ý kiến không phải là ý kiến chấp nhận toàn phần trong báo cáo kiểm toán được

đưa ra trong các trường hợp:

- Phạm vi công việc kiểm toán bị giới hạn;

- Kiểm toán viên kết luận rằng BCTC, xét trên phương diện tổng thể, vẫn còn

sai sót trọng yếu.

a) Trong trường hợp kiểm toán viên không thể thu thập được đầy đủ bằng

chứng kiểm toán thích hợp để làm cơ sở đưa ra ý kiến kiểm toán, nhưng kiểm toán

viên kết luận rằng những ảnh hưởng có thể có của các sai sót chưa được phát hiện

(nếu có) có thể là trọng yếu nhưng:

+ không lan tỏa đối với BCTC thì kiểm toán viên đưa ra ý kiến kiểm toán ngoại

trừ.

+ lan tỏa đối với bảo cáo tài chính thì kiểm toán viên đưa ra ý kiến từ chối.

Trong một số rất ít trường hợp liên quan đến nhiều yếu tố không chắc chắn, kiểm

toán viên phải từ chối đưa ra ý kiến khi mặc dù đã thu thập được đầy đủ bằng chứng

kiểm toán thích hợp liên quan đến từng yếu tố không chắc chắn riêng biệt nhưng kiểm

toán viên vẫn kết luận rằng không thể đưa ra ý kiến kiểm toán về BCTC do những

ảnh hưởng tương tác có thể có của những yếu tố không chắc chắn và những ảnh

hưởng lũy kế của những yếu tố này đến BCTC.

b) Trong trường hợp kiểm toán viên kết luận là các sai sót, xét riêng lẻ hay

tổng hợp lại, có ảnh hưởng trọng yếu nhưng:

+ không lan tỏa đối với BCTC thì kiểm toán viên đưa ra ý kiến kiểm toán ngoại

trừ.

+ lan tỏa đối với BCTC thì kiểm toán viên đưa ra ý kiến kiểm toán trái ngược.

Nếu kiểm toán viên thấy cần phải thu hút sự chú ý của người sử dụng đối với

một vấn đề đã được trình bày hoặc thuyết minh trong BCTC, mà theo xét đoán của

kiểm toán viên, vấn đề đó là đặc biệt quan trọng để người sử dụng hiểu được BCTC

thì kiểm toán viên phải trình bày thêm đoạn “Vấn đề cần nhấn mạnh” trong báo cáo

kiểm toán, để thể hiện là kiểm toán viên đã thu thập đầy đủ bằng chứng kiểm toán

thích hợp cho thấy vấn đề đó không bị sai sót trọng yếu trong BCTC. Đoạn “Vấn đề

cần nhấn mạnh” chỉ được đề cập đến các thông tin đã được trình bày hoặc thuyết

minh trong BCTC để không làm giảm tính hữu hiệu của nó như:

- Sự không chắc chắn liên quan tới kết quả trong tương lai của các vụ kiện tụng

hoặc các quyết định của cơ quan quản lý;

- Việc áp dụng một chuẩn mực kế toán mới trước ngày có hiệu lực (nếu được

phép) mà việc áp dụng đó có ảnh hưởng lan tỏa đối với BCTC;

- Một biến cố lớn đã ảnh hưởng hoặc tiếp tục có ảnh hưởng đáng kể đến tình

hình tài chính của đơn vị.

Nếu kiểm toán viên thấy cần phải trao đổi về một vấn đề khác ngoài các vấn

đề đã được trình bày hoặc thuyết minh trong BCTC, mà theo xét đoán của kiểm toán

viên, vấn đề khác đó là thích hợp để người sử dụng hiểu rõ hơn về cuộc kiểm toán,

về trách nhiệm của kiểm toán viên hoặc về báo cáo kiểm toán, đồng thời pháp luật và

các quy định cũng không cấm việc này thì kiểm toán viên phải trình bày về vấn đề

đó trong báo cáo kiểm toán, với tiêu đề “Vấn đề khác” hoặc “Các vấn đề khác”.

So sánh hai hệ thống chuẩn mực này về phương diện ý kiến kiểm toán, ta thấy

có hai thay đổi cơ bản:

- Thứ nhất, chuẩn mực kiểm toán Việt Nam hiện hành gộp ý kiến ngoại trừ, ý

kiến không chấp nhận và ý kiến từ chối đưa ra ý kiến thành dạng ý kiến không phải

là ý kiến chấp nhận toàn phần. Như vậy chuẩn mực kiểm toán Việt Nam hiện hành

phân loại ý kiến kiểm toán thành hai loại chính là ý kiến kiểm toán chấp nhận toàn

phần và ý kiến kiểm toán không phải là ý kiến chấp nhận toàn phần.

- Thứ hai, khi có yếu tố trọng yếu nhưng không chắc chắn liên quan đến sự

kiện có thể xảy ra trong tương lai, nằm ngoài khả năng kiểm soát của đơn vị và kiểm

toán viên thì kiểm toán viên đưa ra ý kiến có đoạn nhấn mạnh thay vì ý kiến chấp

nhận từng phần dạng tùy thuộc vào. Như vậy, chuẩn mực kiểm toán hiện hành đã loại

bỏ ý kiến chấp nhận từng phần dạng tùy thuộc vào so với chuẩn mực cũ. Sở dĩ có sự

loại bỏ này là vì các xử lý kế toán cho những yếu tố không chắc chắn đã được quy

định trong VAS 18 – Các khoản dự phòng, tài sản và nợ tiềm tàng. Nếu doanh nghiệp

áp dụng đúng theo chuẩn mực thì kiểm toán viên không cần đưa ra ý kiến ngoại trừ

dạng tùy thuộc vào nữa.

Tóm lại, để kiểm định mối quan hệ giữa các loại ý kiến kiểm toán với việc

quản trị lợi nhuận của công ty, tác giả chia các loại ý kiến kiểm toán được ban hành

trong giai đoạn 2011 – 2015 theo VSA 700 trước đây thành hai loại ý kiến kiểm toán

chính giống như VSA 700 hiện hành là ý kiến chấp nhận toàn phần và ý kiến không

phải là ý kiến chấp nhận toàn phần (được thay thế bằng thuật ngữ ý kiến kiểm toán

điều chỉnh). Như vậy, ý kiến kiểm toán điều chỉnh trong phạm vi bài nghiên cứu sẽ

bao gồm ý kiến chấp nhận từng phần, ý kiến không chấp nhận và ý kiến từ chối.

Ngoài ra, ý kiến chấp nhận toàn với đoạn nhấn mạnh cũng được xếp vào nhóm ý kiến

kiểm toán điều chỉnh để tách biệt với ý kiến chấp nhận toàn phần. Mặc dù đây không

phải là cách phân loại chính thức theo như quy định của chuẩn mực kiểm toán quốc

tế cũng như Việt Nam nhưng cách phân loại này thường được sử dụng trong nhiều

nghiên cứu (Butler và cộng sự, 2004; Lin và cộng sự, 2011; Vichitsarawong và

Pornupatham, 2015). Các nghiên cứu phân loại ý kiến chấp nhận toàn phần với đoạn

nhấn mạnh như một dạng điều chỉnh với hàm ý là ý kiến kiểm toán chấp nhận toàn

phần được xem là ý kiến chuẩn hoặc “hoàn hảo” (clean opinion) và bất cứ một sự

khác biệt nào so với ý kiến chuẩn, kể cả đoạn nhấn mạnh, cũng được xem như là điều

chỉnh.

2.1.2 Cơ sở lý thuyết về quản trị lợi nhuận của công ty

2.1.2.1 Định nghĩa quản trị lợi nhuận và hành vi quản trị lợi nhuận

a. Quản trị lợi nhuận

Các học giả không có sự đồng thuận trong việc định nghĩa quản trị lợi nhuận,

có ít nhất có ba quan điểm:

(1) Quản trị lợi nhuận là “quá trình thực hiện các bước có chủ ý trong khuôn khổ

những nguyên tắc kế toán được chấp nhận rộng rãi để mang đến một mức độ

mong đợi về lợi nhuận được báo cáo” (Davidson, Stickney và Weil (1987),

được trích dẫn trong Schipper (1989) trang 92)

(2) Quản trị lợi nhuận là “một sự can thiệp có mục đích trong quá trình cung cấp

thông tin tài chính ra bên ngoài nhằm đạt được những lợi ích cá nhân” “Một sự

mở rộng nhỏ cho định nghĩa này là sẽ bao gồm hành vi quản trị lợi nhuận

“thực”, đạt được bằng việc quyết định thời gian đầu tư hay tài trợ vốn để thay

đổi lợi nhuận được báo cáo hoặc một số bộ phận của nó” (Schipper 1989, trang

92).

(3) “Hành vi quản trị lợi nhuận xuất hiện khi nhà quản lý sử dụng xét đoán trong

việc lập BCTC và trong việc thực hiện các giao dịch để thay đổi BCTC nhằm

đánh lừa những bên có quyền lợi về tình hình kinh tế của công ty hoặc ảnh

hưởng đến những kết quả của các hợp đồng mà phụ thuộc vào những số liệu

được báo cáo” (Healy và Wahlen 1999, trang 368).

Việc thiếu sự đồng thuận trong định nghĩa về quản trị lợi nhuận đưa đến những

cách hiểu khác nhau về bằng chứng thực nghiệm trong những nghiên cứu nhằm phát

hiện ra hành vi quản trị lợi nhuận, hoặc cung cấp bằng chứng về động cơ của hành vi

quản trị lợi nhuận. Cả ba định nghĩa đều cho rằng đó là những hành vi liên quan đến

việc lập BCTC – bao gồm sắp xếp các giao dịch để có thể áp dụng cách xử lý kế toán

như mong đợi. Tuy nhiên, định nghĩa thứ hai cũng cho thấy quản trị lợi nhuận thông

qua quyết định về thời gian thực hiện đầu tư và tài trợ vốn. Nếu thời gian ghi nhận

một khoản chi phí tự định bị trì hoãn hoặc đẩy nhanh trong một thời gian ngắn trong

năm tài chính thì đó là cách để quản trị lợi nhuận.

Từ đó tác giả rút ra định nghĩa về quản trị lợi nhuận như sau:

Định nghĩa chung: Quản trị lợi nhuận là việc nhà quản lý công ty thực hiện

các tác động trên báo cáo tài chính nhằm tạo ra lợi nhuận như mong muốn của nhà

quản lý.

b. Hành vi quản trị lợi nhuận:

Hành vi "là một chuỗi các hành động lặp đi lặp lại. Hành động là toàn thể

những hoạt động (phản ứng, cách ứng xử) của cơ thể, có mục đích cụ thể là nhằm

đáp ứng lại kích thích ngoại giới" là hành động hoặc phản ứng của đối tượng (khách

thể) hoặc sinh vật, thường sử dụng trong sự tác động đến môi trường, xã hội. Hành

vi có thể thuộc về ý thức, tiềm thức, công khai hay bí mật, và tự giác hoặc không tự

giác. Hành vi là một giá trị có thể thay đổi qua thời gian. (theo wikipedia.org).

Hành vi quản trị lợi nhuận xét về góc độ kế toán đó là một hiện tượng trong

việc lập BCTC.

Có hai quan điểm về hành vi quản trị lợi nhuận: quan điểm cơ hội

(opportunistic) cho rằng nhà quản lý đánh lừa nhà đầu tư; quan điểm về thông tin,

được làm sáng tỏ lần đầu tiên bởi Holthausen và Leftwich (1983), việc tự do đưa ra

các quyết định quản lý là phương tiện để các nhà quản lý tiết lộ cho các nhà đầu tư

những mong đợi cá nhân về dòng tiền trong tương lai của công ty.

Các định nghĩa cho rằng hành vi quản trị lợi nhuận được thực hiện nhằm mục

đích che dấu tình trạng đang xấu đi, nhưng cách dùng từ “đánh lừa” trong định nghĩa

của Healy và Wahlen (1999) ngăn cản khả năng là hành vi quản trị lợi nhuận có thể

xảy ra nhằm mục đích tăng cường các dấu hiệu trong báo cáo lợi nhuận. Ví dụ như

khi một nhà quản lý khai thiếu thu nhập bằng cách tăng các khoản dự phòng đối với

các khoản nợ xấu, các khoản hàng tồn kho lỗi thời. Với thông tin về các khoản lập

dự phòng trên thông thường là một dấu hiện để nhà đầu tư phân biệt một doanh nghiệp

yếu và một doanh nghiệp mạnh. Tuy nhiên, hành động trên của nhà quản lý nhằm

đánh lừa nhà đầu tư bởi vì nhà quản lý có thể đang để dành thu nhập cho những kỳ

sau. Điều này có thể là do các cam kết về thưởng trong định nghĩa thứ ba. Để giải

thích, các nghiên cứu trước không thể phân biệt liệu rằng kinh nghiệm của nhà quản

lý về các quyết định là để đánh lừa hay để thông tin, kết luận điển hình trong các

nghiên cứu là các khoản khuyến khích đưa đến hành vi quản trị lợi nhuận trên thực

tế (de facto opportunistic earning management). Theo định nghĩa thứ ba, hành vi quản

trị lợi nhuận nghiên nhiều về gian lận. Gian lận được định nghĩa là “một hoặc nhiều

hành vi cố ý được thiết kế để đánh lừa người khác và gây cho họ những tổn thất về

tài chính” (National Association of Certified Fraud Examiners, 1993). Do đó, khác

biệt chính giữa định nghĩa thứ ba và gian lận là những bên có lợi ích có thể lường

trước hành vi của nhà quản lý và đàm phán những điều khoản trong hợp đồng.

Có thể nói rằng, định nghĩa của quản trị lợi nhuận tập trung vào mục đích, ý

định của nhà quản trị, đó là khó khăn đáng kể để tiếp cận, quan sát (Dechow &

Skinner, 2000; Lo, 2008; Wiedman, 2002). Vì tính phức tạp, trừu tượng, đa dạng và

khó nắm bắt đó mà các cuộc thảo luận về việc đo lường quản trị lợi nhuận vẫn đang

tiếp tục.

Mặc dù có khá nhiều cách ghi nhận quản trị lợi nhuận trước đây, nhưng trong

phần lớn các nghiên cứu, cụ thể là các nghiên cứu của Lo (2007), Roychowdhury

(2006), Graham et al (2005) và Bruns & Merchant (1990) đã nhóm quản trị lợi nhuận

thành hai loại: Quản trị lợi nhuận thực (Real Earning Management) như là một hành

động có ảnh hưởng đến dòng tiền và quản trị lợi nhuận dựa trên biến kế toán dồn tích

(Accrual Management) thông qua những thay đổi trong chính sách kế toán và ước

tính kế toán. Đây cũng là hai cách tiếp cận nhận được sự chú ý và công bố rộng rãi.

Cụ thể, những tài liệu học thuật nghiên cứu quản trị lợi nhuận thông qua các thao tác

lên các biến kế toán dồn tích có thể điều chỉnh như Jones (1991), Dechow et al.

(1995), Tahir et al. (2011), Daniel et al. (2008), Dechow et al. (2010); thông qua quản

trị lợi nhuận thực như Bartov (1993), Gunny (2010), Graham et al. (2005),

Roychowdhury (2006); hay cả hai như Zhang (2007), Cohen et al. (2008), Bartov &

Cohen (2009), Cohen & Zarowin (2010).

Ngoài ra, một nghiên cứu khác của Jiraporn et al (2006) lại nhóm quản trị lợi

nhuận hành hai nhóm là quản trị lợi nhuận thu lợi (Beneficial Earning Management)

và quản trị lợi nhuận cơ hội (Opportunistic Earning Management). Quản trị lợi nhuận

thu lợi được coi là hữu ích nếu nó có thể sử dụng chính sách của mình để truyền đạt

thông tin riêng mà nó có về triển vọng của công ty – điều không thể được nhìn thấy

trên lịch sử BCTC của công ty (Arya, Glover & Sunder, 2003; Demski, 1998;

Subramanyam, 1996; Watts & Zimmerman, 1986).Trong khi quản trị lợi nhuận được

coi là cơ hội nếu nhà quản lý dùng chính sách của họ để phát huy tối đa lợi ích của

họ bằng cách điều khiển các sự kiện liên quan đến doanh thu của công ty (Healy &

Palepu, 1993).

Trong quá trình nghiên cứu đã cho tác giả thấy cách tiếp cận trước nhất nhưng

cũng là cách tiếp cận phổ biến nhất đối với quản trị lợi nhuận chính là sử dụng biến

kế toán dồn tích (trích trước). Các ý kiến ủng hộ cho rằng các nhà quản lý sẽ sử dụng

phương pháp trích trước tùy ý để doanh thu dịch chuyển giữa các kỳ kế toán hoặc

trong việc trì hoãn chi tiêu (Jones, 1991; Dechow et al., 1995). Cách tiếp cận này

phân loại các khoản trích trước vào hai thành phần: trích trước tùy ý và không tùy ý

hay còn gọi là biến kế toán dồn tích điều chỉnh được (Discretionary Accruals) và

không điều chỉnh được (Non – Discretionary Accruals). Trích trước không tùy ý là

những phần được tạo ra từ các hoạt động bình thường của công ty mà không có sự

can thiệp của nhà quản trị. Trích trước tùy ý phải chịu tác động của nhà quản lý, nó

thể hiện mức độ điều chỉnh lợi nhuận của doanh nghiệp do nhà quản trị lựa chọn và

vận dụng các phương pháp kế toán, sử dụng các ước tính kế toán và các giao dịch nội

bộ... Như vậy biến kế toán dồn tích có thể điều chỉnh chính là lợi nhuận có được bằng

việc vận dụng các phương pháp kế toán – chính vì vậy nó được xem là đại diện cho

quản trị lợi nhuận. Tuy nhiên, thách thức lớn đối với các nhà nghiên cứu sử dụng

phương pháp trích trước để phát hiện quản trị lợi nhuận là khả năng của các mô hình

phân loại riêng biệt một cách chính xác các khoản trích trước vào các khoản trích

trước tùy ý và không tùy ý.

Từ đó, tác giả rút ra định nghĩa về hành vi quản trị lợi nhuận như sau:

Định nghĩa chung: hành vi quản trị lợi nhuận là hiện tượng mà nhà quản trị

sử dụng các phương pháp kế toán nhằm điểu chính biến kế toán dồn tích để đạt được

lợi nhuận như mong muốn.

Trên đây là những định nghĩa và cách tiếp cận đã được các nhà nghiên cứu

trước tiến hành tìm hiểu, tiếp cận, trình bày và đã được công nhận cũng như sử dụng

khá rộng rãi trong các nghiên cứu liên quan đến quản trị lợi nhuận mà tác giả đã tìm

hiểu và hệ thống lại. Từ đó có thể thấy rằng quản trị lợi nhuận không phải là một khái

niệm mới mẻ và xa lạ, mà từ lâu đã được các nhà nghiên cứu quan tâm, đồng thời

cũng cho thấy đây là một vấn đề phức tạp, khó khăn trong cách tiếp cận và định nghĩa

chính xác, cụ thể và vẫn luôn là đề tài gây tranh cãi, thu hút sự bàn luận nhằm đưa ra

được định nghĩa chính xác nhất.

2.1.2.2 Động cơ của quản trị lợi nhuận

Quản trị lợi nhuận phản ánh hành động của nhà quản trị trong việc lựa chọn

các phương pháp kế toán để mang lại lợi ích cho họ hoặc làm gia tăng giá trị thị

trường của công ty (Scott, 1997). Việc lựa chọn phương pháp kế toán áp dụng để thực

hiện quản trị lợi nhuận nằm trong khuôn khổ của chuẩn mực kế toán. Do đó, hành

động quản trị lợi nhuận là tuân thủ khuôn khổ pháp lý và là sự vận dụng linh hoạt,

khéo léo các khoản trống trong chuẩn mực kế toán để sắp xếp lại BCTC theo mục

đích chứ không phải là hành động phi pháp. Có nhiều lý do dẫn đến hành động quản

trị lợi nhuận. Dưới đây là một số động cơ đưa đến hành vi quản trị lợi nhuận của nhà

quản trị doanh nghiệp.

2.1.2.2.1 Hợp đồng nợ

Các hợp đồng nợ là một đề tài quan trọng trong nghiên cứu kế toán tài chính

vì người cho vay thường dùng số liệu kế toán để điều tiết các khoản cho vay, ví dụ

như yêu cầu một số mục tiêu hoạt động phải được thỏa mãn hoặc áp đặt giới hạn cho

hoạt động đầu tư và tài chính. Mối liên hệ giữa số liệu kế toán và các hợp đồng nợ

được dùng trong các nghiên cứu nhằm phát hiện (i) tại sao khi các công ty thực hiện

bắt buộc hoặc tự nguyện thực hiện các thay đổi kế toán mà không có ảnh hưởng về

dòng tiền; (ii) các yếu tố quyết định đến các quyết định về các ước tính kế toán có

ảnh hưởng đến thu nhập thuần của nhà quản lý.

Nhà quản lý có động cơ gia tăng lợi nhuận nhằm tránh vi phạm các điều khoản

trong hợp đồng nợ. Vì nếu vi phạm các điều khoản này, các chủ nợ có thể tăng lãi

suất hoặc yêu cầu doanh nghiệp trả các khoản nợ ngay lập tức do họ lo sợ rủi ro không

thu hồi được khoản nợ.

2.1.2.2.2 Cam kết thưởng

Các nghiên cứu kiểm tra giả thuyết về tiền thưởng của Healy (1985), Gaver et

al. (1995), Holthausen, Larker and Sloan (1995) cung cấp bằng chứng nhất quán với

việc nhà quản lý thay đổi thu nhập trên báo cáo để gia tăng tiền thưởng. Trừ nghiên

cứu của Healy (1985), những nghiên cứu này cung cấp bằng chứng nhất quán rằng

nhà quản lý giảm thu nhập trên báo cáo để gia tăng tiền thưởng trong tương lai. Thêm

vào đó, Holthausen et al. (1995) tìm thấy một ít bằng chứng về việc nhà quản lý tăng

thu nhập và đề xuất rằng bằng chứng về thu nhập tăng thêm trong nghiên cứu của

Healy (1985) được kết luận bởi thí nghiệm của ông.

Cam kết thưởng là một động cơ mạnh khuyến khích nhà quản lý có hành vi

quản trị lợi nhuận. Hợp đồng cam kết thưởng nhằm cân bằng giữa hành vi của nhà

quản lý với lợi ích của cổ đông vì lợi ích của hai nhóm này có thể xung đột. Hợp đồng

cam kết thưởng cho nhà quản lý có thể khá phức tạp.

Tổng mức lương thưởng cho nhà quản lý bao gồm ba thành phần, tiền lương,

trợ cấp hưu trí và chăm sóc sức khỏe, và tiền thưởng. Ba thành phần này phụ thuộc

lẫn nhau, nhưng thành phần thứ ba có liên quan cụ thể đến các chức năng kiểm soát

quản lý. Trong đó, mối quan hệ giữa tiền thưởng và hành vi điều chỉnh lợi nhuận

được thảo luận chính.

Phương án tiền thưởng có thể phân loại thành kế hoạch ngắn hạn và kế hoạch

dài hạn. Kế hoạch tiền thưởng ngắn hạn dựa trên kết quả trong năm nay. Kế hoạch

thưởng dài hạn dựa trên kết quản trong hoạt động dài hạn và có liên quan đến giá của

cổ phiếu phổ thông của công ty. Một nhà quản lý có thể kiếm được tiền thưởng theo

cả hai kế hoạch. Hiện kim cho các khoản thưởng ngắn hạn và quyền chọn mua cổ

phiếu của công ty khi thưởng dài hạn.

Có sự khác biệt lớn trong tỷ lệ các khoản tiền thưởng so với lương cơ bản.

Công ty với tỷ lệ tiền thưởng cao có xu hướng về tình hình tài chính tiếp theo tốt hơn

những công ty khác (Gerhart và Milkovich, 1990). Kế hoạch thưởng dựa vào mức

thu nhập trần và mức thu nhập sàn. Giữa mức trần và sàn, tiền thưởng là một tỷ lệ

phần trăm của thu nhập. Ở mức trần, tiền thưởng là tối đa và ở dưới mức sàn thì không

có tiền thưởng. Trên mức trần và dưới mức sàn, thu nhập được hoãn lại cho đến giai

đoạn sau. Thời gian ghi nhận của các giao dịch, đặc biệt là các khoản dồn tích cuối

năm, có thể được sử dụng để chuyển thu nhập từ một giai đoạn kế toán sang giai đoạn

kế toán tiếp theo. Thu nhập có thể được quản lý bằng cách điều chỉnh các khoản dồn

tích tự định. Theo nghiên cứu của DeAngelo và Skinner (1994) đã có bằng chứng cho

thấy các khoản dồn tích có thể bị thao túng bởi các nhà quản lý để che giấu hiệu suất

kém hoặc trì hoãn một phần thu nhập bất thường để dành cho những năm tới.

Nghiên cứu của Baker và các cộng sự (2003) về mối quan hệ giữa cấu trúc của

tiền thưởng cho nhà quản lý, đặc biệt là hình thức thưởng bằng quyền mua cổ phiếu

với việc sử dụng các khoản dồn tích tự định trong báo cáo thu nhập. Họ cho rằng

quyền chọn mua cổ phiếu tạo động cơ để tạm thời làm suy giảm giá cổ phiếu của

công ty trước ngày được thưởng bằng quyền chọn, do đó hạ thấp giá thực hiện của

quyền chọn. Họ đưa ra giả thuyết, và tìm thấy bằng chứng rằng thưởng bằng quyền

chọn mua cổ phiếu có quan hệ với việc lựa chọn các khoản dồn tích tự định nhằm

làm giảm thu nhập trong giai đoạn hướng đến ngày được thưởng.

Theo lý thuyết đại diện, nhà quản lý chỉ là người đại diện cho các cổ đông.

Các nhà quản lý và các cổ đông có quyền lợi khác nhau cho nên nhà quản lý hành

động vì lợi ích của họ thay vì của các cổ đông. Nếu có cơ hội nhà quản lý sẽ điều

chỉnh thu nhập để tối đa lợi ích của họ. Các nhà quản lý sẽ sử dụng các khoản dồn

tích tự định, chi phí cho nợ khó đòi, thời điểm ghi nhận giao dịch để quản trị lợi nhuận

nhằm gia tăng giá cổ phiếu và thu lãi từ quyền chọn cổ phiếu. Trong một số trường

hợp, các nhà quản lý thậm chí còn tạo ra doanh số bán hàng giả và vốn hóa chi phí

hoạt động để điều chỉnh thu nhập và để đánh lừa các nhà đầu tư.

Trong thực tế ở Việt Nam, các công ty niêm yết thường có chế độ trả lương,

thưởng cho ban điều hành bằng một tỷ lệ (%) của lợi nhuận kế toán. Do đó, để gia

tăng mức lương, thưởng nhà quản trị thường có xu hướng gia tăng lợi nhuận. Hoặc

cam kết thưởng theo hạn mức (đạt tối thiểu X đồng lợi nhuận thì được thưởng Y

đồng), nhà quản trị có xu hướng quản trị lợi nhuận về hạn mức được thưởng. Nếu

chưa đạt ngưỡng lợi nhuận đặt ra, nhà quản trị có xu hướng gia tăng lợi nhuận để đạt

được tiền thưởng. Nếu lợi nhuận vượt ngưỡng X, nhà quản trị thường có xu hướng

chuyển lợi nhuận sang năm sau, bởi vì dù có vượt cũng chỉ được thưởng Y đồng.

2.1.2.2.3 Phát hành cổ phiếu

Ngày càng nhiều các nghiên cứu xem xét động cơ của nhà quản lý để gia tăng

thu nhập trên báo cáo trong bối cảnh phát hành cổ phiếu. Thông tin bất cân xứng giữa

chủ sở hữu – nhà quản lý – nhà đầu tư, đặc biệt là vào thời điểm phát hành cổ phiếu

lần đầu ra công chúng. Mô hình của Leland và Pyle (1977) đề xuất rằng lượng vốn

được nắm giữ nội bộ báo hiệu sự đánh giá riêng của họ, mô hình của Hughes (1986),

Titman và Trueman (1986), Datar và các cộng sự (1991) xem xét vai trò của danh

tiếng của kiểm toán viên đối với giá chào bán. Trong những mô hình này, thông tin

bất cân xứng được giải quyết bằng cách lựa chọn một sự chứng nhận từ bên ngoài

hoặc bằng một cam kết bằng hợp đồng rằng sẽ phạt các tổ chức phát hành nếu công

bố thông tin sai sự thật. Các nghiên cứu thực nghiệm cho rằng thông tin bất cân xứng

tồn tại và sử dụng các mô hình khác nhau để ước tính các quyết định của nhà quản lý

về các khoản dồn tích tại thời điểm phát hành cổ phiếu.

Lợi nhuận là một trong những tiêu chí góp phần vào sự lựa chọn danh mục

đầu tư của các nhà đầu tư. Do đó, nhà quản trị thường có xu hướng tăng lợi nhuận tối

đa có thể (trong khuôn khổ cho phép của chuẩn mực và chế độ kế toán) để làm “đẹp”

nhằm thu hút nhà đầu tư và tăng giá trị thị trường của cổ phiếu.

2.1.2.2.4 Giao dịch nội gián

Tương tự như huy động vốn, giao dịch nội gián là một động cơ để nhà quản lý

làm gia tăng lợi nhuận. Beneish (1999) phát biểu rằng “nhà quản lý những doanh

nghiệp có lợi nhuận bị khai khống, vi phạm GAAP có nhiều khả năng bán cổ phần

mà họ nắm giữ và mua lại quyền tăng giá cổ phiếu trong giai đoạn lợi nhuận bị khai

khống hơn quản lý những doanh nghiệp khác. Tôi cũng nhận thấy giá cổ phiếu giảm

trung bình 20% khi việc khai khống bị phát hiện và chi phí kiện tụng trung bình là

9% của giá trị thị trường trước khi bị phát hiện. Điều này gợi ý rằng những giao dịch

cổ phiếu của nhà quản lý trong giai đoạn lợi nhuận bị khai khống xảy ra ở những mức

giá bị thổi phồng do ảnh hưởng của lợi nhuận bị khai khống” (trang 426). Như vậy,

để bán đi số cổ phiếu đang nắm giữ và thu được mức cao, nhà quản lý có thể điều

chỉnh tăng lợi nhuận để tác động đến giá cổ phiếu để thu lợi.

2.1.2.2.5 Một số động cơ khác

Bên cạnh những động cơ nói trên, nhà quản trị có thể quản trị lợi nhuận nhằm

ổn định lợi nhuận qua các kỳ kế toán để đảm bảo xu hướng lợi nhuận bền vững trong

dài hạn. Lợi nhuận biến động lớn giữa các kỳ kế toán đồng nghĩa với việc rủi ro cao

khi đầu tư, giá cổ phiếu có nguy cơ rớt giá mạnh hơn so với cổ phiếu của các công ty

có lợi nhuận ổn định. Do đó, các doanh nghiệp niêm yết có khuynh hướng san bằng

lợi nhuận giữa các kỳ kế toán nhằm giữ giá cổ phiếu được ổn định và làm tăng giá trị

thị trường của cổ phiếu.

Nhà quản trị cũng chịu một số áp lực trong việc đáp ứng kỳ vọng của giới phân

tích thị trường chứng khoán. Nhìn chung, các nhà phân tích trên thị trường chứng

khoán thường quan tâm đến tình hình hoạt động sản xuất kinh doanh của doanh

nghiệp thông qua hai chỉ tiêu doanh thu và lợi nhuận thuần từ hoạt động kinh doanh.

Do đó, nhà quản lý có xu hướng điều chỉnh để đạt được lợi nhuận như kỳ vọng

Việc thay đổi nhân sự cũng là một trong những động cơ thúc đẩy hành vi quản

trị lợi nhuận. Nhà quản trị mới có xu hướng tìm cách gia tăng lợi nhuận để thể hiện

năng lực làm trong thời điểm mới tiếp nhận bàn giao vì nó ảnh hưởng đến các cam

kết về hợp đồng lao động, về lương, thưởng.

Bên cạnh đó, các chính sách về ưu đãi thuế (chẳng hạn DN muốn báo cáo lợi

nhuận giảm bớt trong năm 2013, dịch chuyển phần lợi nhuận này qua năm 2014 để

tiết kiệm thuế thu nhập vì thuế suất thu nhập doanh nghiệp từ năm 2014 giảm 3% so

với trước đó), các nghi ngờ về độc quyền cũng có khả năng tác động đến hành vi

quản trị lợi nhuận của nhà quản lý.

2.1.2.3 Cách thức tiến hành quản trị lợi nhuận

Các đánh giá của nhà quản lý được thể hiện cụ thể trong việc lựa chọn các

chính sách kế toán và thực hiện các ước tính kế toán trong quá trình thực hiện công

tác kế toán, lập và công bố BCTC của doanh nghiệp. Họ thường sử dụng các đánh

giá chủ quan của mình trong việc thực hiện các ước tính về các sự kiện kinh tế tương

lai được phản ánh trong BCTC của doanh nghiệp, chẳng hạn ước tính về thời gian sử

dụng kinh tế của tài sản cố định, tổn thất có thể của các khoản phải thu không thu hồi

được, hoặc tổn thất từ việc giảm giá của hàng tồn kho. Cùng với việc thực hiện nhiều

ước tính, nhà quản lý cũng phải sử dụng đánh giá chủ quan của mình để quyết định

việc lựa chọn các chính sách kế toán. Cùng xử lý một vấn đề của một đối tượng kế

toán, họ có thể nhiều lựa chọn khác nhau, chẳng hạn, việc lựa chọn giữa phương pháp

khấu hao bình quân hay khấu hao nhanh, giữa phương pháp nhập trước - xuất trước

hay phương pháp nhập sau - xuất trước hay phương pháp bình quân gia quyền trong

tính giá xuất kho hàng tồn kho.

Một trong những phương pháp mà nhà quản trị thường sử dụng đó là lợi dụng

nguyên tắc cơ sở kế toán dồn tích. Cơ sở kế toán dồn tích là một trong các nguyên

tắc kế toán cơ bản nhất chi phối các phương pháp kế toán cụ thể trong kế toán doanh

nghiệp. Theo đó, mọi giao dịch kinh tế liên quan đến tài sản, nợ phải trả, nguồn vốn

chủ sở hữu, doanh thu và chi phí được ghi nhận tại thời điểm phát sinh giao dịch,

không quan tâm đến thời điểm thực tế thu hoặc chi tiền (Chuẩn mực kế toán số 01,

2002). Vì việc ghi nhận doanh thu và chi phí có ảnh hưởng quyết định đến báo cáo

lợi nhuận của doanh nghiệp trong một kỳ, cơ sở kế toán dồn tích được xem là một

nguyên tắc chính yếu đối với việc xác định lợi nhuận của doanh nghiệp. Từ đó, BCTC

nói chung và báo cáo kết quả kinh doanh nói riêng được lập trên cơ sở dồn tích phản

ánh đầy đủ các giao dịch kinh tế trong kỳ và từ đó, tình trạng tài sản, nguồn vốn của

doanh nghiệp được phản ánh một cách đầy đủ, hợp lý. Hơn nữa, do không có sự trùng

hợp giữa lượng tiền thu vào và doanh thu trong kỳ và tồn tại chênh lệch giữa chi phí

ghi nhận và lượng tiền chi ra trong một kỳ, kế toán theo cơ sở dồn tích cho phép theo

dõi các giao dịch kéo dài qua các kỳ khác nhau như: nợ phải thu, nợ phải trả, khấu

hao, dự phòng…

Tiến sĩ Nguyễn Công Phương (2010) trên một bài viết đăng trên tạp chí kế

toán đã tổng hợp một số phương án có thể được nhà quản trị vận dụng để điều chỉnh

thông tin lợi nhuận như sau:

(1) Lựa chọn phương pháp kế toán:

Lựa chọn phương pháp kế toán có ảnh hưởng đến thời điểm ghi nhận doanh

thu và chi phí (và kết quả là ảnh hưởng đến thời điểm ghi nhận lợi nhuận). Lựa chọn

một (hoặc một số) phương pháp kế toán cho phép ghi nhận doanh thu sớm hơn và

chuyển dịch ghi nhận chi phí về sau sẽ làm tăng lợi nhuận báo cáo trong kỳ và ngược

lại. Trong chế độ kế toán doanh nghiệp, tồn tại một số phương pháp có thể được vận

dụng để ghi nhận doanh thu, chi phí. Chẳng hạn, doanh nghiệp có thể vận dụng

phương pháp phần trăm hoàn thành để ghi nhận doanh thu và chi phí trong hoạt động

cung cấp dịch vụ và hợp đồng xây dựng. Phương pháp này cho phép doanh nghiệp

ghi nhận mức doanh thu lớn hơn hoặc nhỏ hơn thực tế theo tỷ lệ ước tính tiến độ thực

hiện hợp đồng; Phương pháp xác định giá trị hàng tồn kho (bình quân, nhập trước -

xuất trước, nhập sau - xuất trước, đích danh) ảnh hưởng đến ghi nhận giá vốn hàng

bán trong kỳ, và từ đó, ảnh hưởng đến lợi nhuận báo cáo trong kỳ; lựa chọn phương

pháp khấu hao tài sản cố định. Mỗi một phương pháp khấu hao (đường thẳng, tỷ lệ

sử dụng, số dư giảm dần có điều chỉnh) cho chi phí khấu hao khác nhau. Cần lưu ý

rằng, phạm vi của lựa chọn này khá hạn chế.

(2) Vận dụng các phương pháp kế toán:

Chế độ kế toán cũng cho phép doanh nghiệp được phép vận dụng các phương

pháp kế toán thông qua việc lựa chọn thời điểm ghi nhận chi phí. Nhà quản trị quyết

định chuyển dịch về sau (hoặc ghi nhận sớm hơn) một số loại chi phí sẽ làm giảm

(hoặc tăng) chi phí của niên độ hiện hành. Các loại chi phí có thể chuyển dịch thời

điểm ghi nhận bao gồm: Chi phí bảo hiểm hỏa hoạn, giá trị công cụ, dụng cụ phân bổ

nhiều kỳ, chi phí sửa chữa lớn tài sản cố định, chi phí quảng cáo, chi phí bảo hành

sản phẩm. Những loại chi phí này có thể được ghi nhận vào niên độ phát sinh hoặc

phân bổ cho một số kỳ (dựa vào nguyên tắc phù hợp).

(3) Lựa chọn thời điểm vận dụng các phương pháp kế toán và các ước tính các

khoản chi phí, doanh thu:

Nhà quản trị doanh nghiệp có thể lựa chọn thời điểm và cách thức ghi nhận

các sự kiện có liên quan đến chỉ tiêu lợi nhuận trong kỳ. Chẳng hạn, thời điểm và

mức dự phòng cần lập của hàng tồn kho, chứng khoán và phải thu khó đòi; thời điểm

các khoản dự phòng này được hoàn nhập hay xóa sổ và mức hoàn nhập. Doanh nghiệp

cũng có thể ước tính (trích trước) một số chi phí như chi phí bảo hành sản phẩm, chi

phí bảo hành công trình xây lắp, ước tính tỷ lệ hoàn thành hợp đồng xây lắp và cung

cấp dịch vụ để ghi nhận doanh thu và chi phí. Ước tính thời gian sử dụng hữu ích của

tài sản cố định cũng có thể được thực hiện để điều chỉnh chi phí khấu hao (mặc dù

phạm vi không lớn).

(4) Lựa chọn thời điểm đầu tư hay thanh lý tài sản cố định:

Lựa chọn thời điểm mua hay thanh lý, nhượng bán tài sản cố định cũng có ảnh

hưởng đến lợi nhuận kế toán. Nhà quản trị có thể quyết định khi nào và mức độ các

chi phí quảng cáo, chi phí sửa chữa, nâng cấp cải tạo tài sản cố định được chi ra. Nhà

quản trị cũng có thể quyết định thời điểm thanh lý, nhượng bán tài sản cố định để đẩy

nhanh hoặc làm chậm lại việc ghi nhận lợi nhuận hay thua lỗ hoạt động khác. Đẩy

nhanh hay làm chậm lại việc gửi hàng cho khách hàng vào thời điểm gần cuối niên

độ cũng có ảnh hưởng đến chỉ tiêu lợi nhuận báo cáo trong kỳ.

(5) Tăng doanh thu thông qua các chính sách giá và tín dụng:

Một biện pháp các doanh nghiệp thường sử dụng để tăng lợi nhuận khi thấy

có nguy cơ không đạt kế hoạch đặt ra là giảm giá bán hoặc nới lỏng các điều kiện tín

dụng nhằm tăng lượng hàng bán ra trong những tháng cuối năm tài chính. Và tăng

giá bán sản phẩm vào đầu năm sau.

(6) Cắt giảm chi phí hữu ích:

Cắt giảm chi phí hữu ích như chi phí nghiên cứu và phát triển (R&D), chi phí

quảng cáo, chi phí duy tu, bảo dưỡng thiết bị cũng là cũng là một cách có thể làm

tăng lợi nhuận. Tuy nhiên, vì các chi phí này có vai trò cực kỳ quan trọng đối với sự

phát triển của công ty về lâu dài, nên sử dụng giải pháp này cũng đồng nghĩa với việc

hy sinh các khoản lợi nhuận tiềm năng trong tương lai.

(7) Bán các khoản đầu tư hiệu quả

Ngoài trì hoãn thanh lý các khoản đầu tư không hiệu quả, công ty có thể bán

các khoản đầu tư sinh lời nhằm tăng thêm lợi nhuận cho năm hiện tại. Việc áp dụng

biện pháp trên có nghĩa là công ty tự nguyện bỏ qua tiềm năng sinh lời lớn từ các

khoản đầu tư này trong những năm tiếp theo để tăng lợi nhuận trong năm hiện tại.

Các phương án trên có thể được phân chia thành hai loại dựa trên thủ thuật mà

nhà quản trị sử dụng. Thứ nhất là việc điều chỉnh dựa trên các khoản dồn tích (accrual

earnings management) bao gồm: Ghi nhận doanh thu khi chưa đủ các điều kiện ghi

nhận, ghi khống doanh thu, các biện pháp nhằm điều chỉnh các khoản khấu hao, các

khoản dự phòng giảm giá tài sản, hay vốn hóa các khoản chi phí không đủ điều kiện,

trích trước các khoản chi phí không phù hợp… Thứ hai là quản trị lợi nhuận dựa trên

các giao dịch thực (real earnings management) bao gồm các biện pháp như: Tăng

doanh thu thông qua chính sách giá và tín dụng, cắt giảm các chi phí hữu ích hay lựa

chọn thời điểm đầu tư hoặc thanh lý tài sản cố định…Cả hai phương pháp này thường

được các nhà quản trị vận dụng tổng hợp để quản trị lợi nhuận mục tiêu của một hoặc

một vài kỳ kế toán. Mức biến động lợi nhuận phụ thuộc vào giới hạn cho phép (hay

mức linh hoạt) của các phương pháp kế toán. Mặt khác, hướng điều chỉnh (tăng, giảm)

lợi nhuận không thể không có giới hạn vì việc điều chỉnh tăng doanh thu và giảm chi

phí trong một (hoặc một số kỳ) kỳ này sẽ làm giảm doanh thu và tăng chi phí trong

một vài kỳ kế tiếp sau đó (từ đó, số trung bình của toàn bộ số lợi nhuận điều chỉnh

trong một khoảng thời gian hữu hạn, thường là vài ba năm, phải bằng 0).

Vì vậy nhằm đảm bảo thông tin về lợi nhuận trong kỳ đáng tin cậy và có thể

sử dụng được, vai trò của kiểm toán viên ở đây là phải phát hiện và điều chỉnh tối

thiểu hóa các khoản điều chỉnh này (bao gồm các khoản doanh thu chưa đủ điều kiện

ghi nhận, các khoản dự phòng không hợp lý, các khoản chi phí không đủ điều kiện

vốn hóa….) trong quá trình kiểm toán của mình. Khi các kiểm toán viên để cho các

khoản điều chỉnh mang nặng tính chủ quan của nhà quản trị quá cao thì thông tin lợi

nhuận không còn giá trị sử dụng, do đó chất lượng kiểm toán không được đảm bảo.

2.1.2.4 Định lượng hành vi quản trị lợi nhuận

2.1.2.4.1 Biến kế toán dồn tích (Accrual)

Để hiểu hành vi quản trị lợi nhuận được định lượng như thế nào, ta làm quen

với khái niệm biến kế toán dồn tích như sau:

Theo chuẩn mực kế toán số 01 – Chuẩn mực chung, nguyên tắc cơ sở dồn tích

được định nghĩa như sau: “Mọi nghiệp vụ kinh tế, tài chính của doanh nghiệp liên

quan đến tài sản, nợ phải trả, nguồn vốn chủ sở hữu, doanh thu, chi phí phải được ghi

sổ kế toán vào thời điểm phát sinh, không căn cứ vào thời điểm thực tế thu hoặc thực

tế chi tiền hoặc tương đương tiền. BCTC lập trên cơ sở dồn tích phản ảnh tình hình

tài chính của doanh nghiệp trong quá khứ, hiện tại và tương lai”.

Kế toán doanh nghiệp dựa trên cơ sở dồn tích nên lợi nhuận trên Báo cáo kết

quả hoạt động kinh doanh là lợi nhuận dồn tích. Trong khi đó, dòng tiền từ hoạt động

kinh doanh trên báo cáo lưu chuyển tiền tệ theo cơ sở tiền – nghĩa là nhà quản trị chỉ

được ghi nhận khi có số tiền thực thu và thực chi, không thể điều chỉnh thời điểm ghi

nhận giao dịch. Chính vì vậy, hai biến này có độ chênh lệch. Độ lệch này chính là

biến kế toán dồn tích. Hay nói cách khác biến kế toán dồn tích là phần lợi nhuận kế

toán không bằng tiền được trình bày trong BCTC.

2.1.2.4.1 Các mô hình định lượng hành vi quản trị lợi nhuận

Để định lượng hành vi quản trị lợi nhuận của nhà quản trị có thể có nhiều

phương pháp khác nhau:

Trực tiếp kiểm tra đối chiếu giữa BCTC với chứng từ sổ sách có liên quan.

Tuy nhiên, phương pháp này chỉ có thể thực hiện bởi các cơ quan có thẩm quyền.

Dựa vào cơ sở kế toán được vận dụng để lập BCTC. Báo cáo kết quả hoạt

động kinh doanh được lập trên cơ sở dồn tích. Theo cơ sở này, lợi nhuận trong kỳ của

doanh nghiệp có thể được chia làm hai loại là “lợi nhuận bằng tiền” và “lợi nhuận

dồn tích”. Lợi nhuận bằng tiền được hình thành từ các khoản doanh thu và chi phí mà

doanh nghiệp đã thực thu, thực chi trong kỳ. Lợi nhuận dồn tích đến từ các khoản

doanh thu chưa thu được bằng tiền (doanh thu bán chịu trong kỳ) và các khoản chi

phí không phải chi bằng tiền trong kỳ (chi phí phải trả, chi phí trả trước, khấu hao tài

sản cố định, các khoản dự phòng...)

Trong khi đó, báo cáo lưu chuyển tiền tệ được lập trên cơ sở tiền. Theo cơ sở

này, nhà quản lý không thể điều chỉnh thời điểm ghi nhận các giao dịch. Từ đó, chênh

lệch giữa lợi nhuận trong báo cáo kết quả hoạt động kinh doanh và dòng tiền trong

báo cáo lưu chuyển tiền tệ tạo ra những biến kế toán được gọi là các khoản dồn tích.

Hay nói cách khác các khoản dồn tích là phần lợi nhuận kế toán không bằng tiền được

trình bày trong kết quả hoạt động kinh doanh

Tổng các khoản dồn tích (Total accruals_TA) = Lợi nhuận sau thuế - Lưu

chuyển tiền thuần từ hoạt động sản xuất, kinh doanh (2.1)

Do dòng tiền từ hoạt động kinh doanh không thể điều chỉnh, để quản trị lợi

nhuận các nhà quản lý phải nhận diện được các biến kế toán và điều chỉnh các biến

này. Tuy nhiên không phải toàn bộ các khoản dồn tích đều là kết quả đến từ hành vi

quản trị lợi nhuận của nhà quản lý. Chẳng hạn như chi phí phải trả tăng có thể do các

khoản trích trước về tiền thưởng, việc này nằm trong ý muốn chủ quan của nhà quản

lý và nó có thể được điều chỉnh. Tuy nhiên việc tăng các khoản chi phí phải trả có thể

là do các khoản chi phí chưa có hóa đơn, chi phí lãi vay chưa đến kỳ trả..., các khoản

này không thể điều chỉnh bởi ý chí chủ quan của nhà quản lý. Như vậy, biến kế toán

dồn tích (TA) gồm có hai phần: các khoản dồn tích không tự định (Non-discretionary

accruals_NDA) và các khoản dồn tích tự định (Discretionay accruals_DA) hay còn

gọi là các khoản dồn tích bất thường (abnormal accruals)

TA = DA + NDA (2.2)

DA mới chính là thước đo phù hợp để đánh giá các nhà quản trị có điều chỉnh

thông tin lợi nhuận hay không. Theo nguyên tắc chung là khi DA mang giá trị dương

quá cao (nguy cơ nhà quản trị thổi phồng lợi nhuận) hay âm quá thấp (nguy cơ nhà

quản trị che giấu lợi nhuận) đều cho thấy có sự điều chỉnh chủ quan từ nhà quản lý.

Để ước tính giá trị của DA trong TA, các nhà nghiên cứu trên thế giới đã đưa

ra nhiều mô hình khác nhau, trong đó năm mô hình nổi tiếng nhất là Healy model

(1985), De Angelo model (1986), Jones model (1991), Modified Jones model (1995),

Industry model (1995).

Healy Model (1985)

Healy (1985) cho rằng hành vi điều chỉnh có hệ thống xuất hiện trong mỗi giai

đoạn. Tác giả phân chia mẫu thành ba nhóm, lợi nhuận được dự đoán đang bị thổi

phồng vào một nhóm và lợi nhuận được dự đoán đang bị dấu bớt vào hai nhóm còn

lại, so sánh giá trị trung bình tổng các khoản dồn tích giữa các nhóm. Giá trị trung

bình của tổng các khoản dồn tích trong giai đoạn ước tính là giá trị các khoản dồn

tích không tự định (NDA). Mô hình để tính NDA như sau:

∑ TAt

(2.3) NDA𝜏 =

Với:

NDA : Các khoản dồn tích không thể điều chỉnh ước tính;

TA : Tổng các khoản dồn tích tính theo tổng tài sản

t : 1,2,...,T chỉ các năm trong giai đoạn ước tính

: năm ước tính các khoản dồn tích không tục định

𝜏

De Angelo Model (1986)

De Angelo (1986) đo lường hành vi quản trị lợi nhuận bằng cách tính những

khác biệt đầu tiên trong tổng các khoản dồn tích và giả định rằng những khác biệt ban

đầu có giá trị mong đợi là bằng 0 theo giả thiết không của việc không có hành vi quản

trị lợi nhuận. Mô hình này sử dụng tổng các khoản dồn tích của năm trước liền kề để

tính NDA. Mô hình như sau:

NDAt = TAt-1

Phần dồn tích có thể điều chỉnh (DAt) là chênh lệch giữa tổng dồn tích trong

năm t và biến kế toán dồn tích không thể điều chỉnh năm t, mô hình của nó là:

DAt = TAt – NDAt = TAt – TAt-1

Mô hình của De Angelo là trường hợp đặc biệt của mô hình Healy (1985),

trong đó giai đoạn dùng để ước tính NDA được giới hạn là năm trước liền kề.

Mô hình của DeAngelo để ước tính NDA sẽ thật sự đúng nếu NDA không thay

đổi theo thời gian và trung bình DA bằng 0 ở kỳ mà mình ước tính. Nhưng NDA lại

thường phụ thuộc vào mức độ hoạt động kinh doanh bình thường của doanh nghiệp.

Và nếu doanh nghiệp đang ở thời kì tăng trưởng thì NDA sẽ có sự biến động từ năm

này sang năm khác. Ví dụ doanh nghiệp đang ở thời kì tăng trưởng nên nhiều máy

móc thiết bị cần được đầu tư, mở rộng qui mô kinh doanh,... trong nhiều năm, mà

ứng với mỗi loại TSCĐ sẽ có mức khấu hao khác nhau điều này sẽ dẫn đến phần

NDA biến động, khi này NDA không chính xác.

Jone Model (1991)

Jone (1991) đưa ra một mô hình làm suy yếu đi giả định rằng các khoản dồn

tích không thể điều chỉnh (NDA) là các bất biến. Mô hình này nỗ lực để kiểm soát

tác động của những thay đổi trong bối cảnh kinh tế của một doanh nghiệp lên các

khoản dồn tích không thể điều chỉnh (NDA). Mô hình được thể hiện như sau:

NDAt = α1(1/At-1 ) + α2(ΔREVt) + α3(PPEt) (2.4)

Với:

NDAt: Tổng các khoản dồn tích không tự định năm t

At-1: Tổng tài sản tại năm t-1

REVt : Chênh lệch trong doanh thu năm t so với năm t-1

PPEt: Tổng giá trị còn lại của tài sản cố định tại năm t

Các hệ số α1, α2, α3 được ước lượng bằng phương pháp bình phương bé nhất

(OLS) từ phương trình hồi quy sau:

TAt = α1(1/At-1 ) + α2(ΔREVt) + α3(PPEt) + 𝜀t (2.5)

Modified Jones Model (Dechow và các cộng sự, 1995)

Trong mô hình nguyên gốc, Jones Model (1991) đưa vào phương trình hồi quy

hai biến là REV và PPE. Theo diễn giải của bà, giá trị REV thể hiện sự biến động

doanh thu thuần của doanh nghiệp trong kỳ kế toán, nó phản ánh tình hình và môi

trường hoạt động kinh doanh và là khoản mục mang tính khách quan không bị nhà

quản trị lợi dụng để quản trị lợi nhuận trong kỳ. Tuy nhiên, ở mục chú giải số 31 tại

trang 212 trong nghiên cứu của mình, tác giả cũng có đề cập tới những hạn chế trong

diễn giải của mình khi chọn ΔREV làm biến nghiên cứu. Bà cho rằng, doanh thu

thuần cũng có thể bị tác động thông qua các khoản doanh thu bị ghi nhận không đúng

niên độ và các khoản này có thể là doanh thu khống của doanh nghiệp. Xuất phát từ

hạn chế kể trên của mô hình gốc, các nhà nghiên cứu sau này đưa thêm biến ΔREC

nhằm loại bỏ ảnh hưởng của các khoản doanh thu dồn tích do sự tăng lên của khoản

mục phải thu khách hàng trong kỳ, qua đó giá trị doanh thu thuần tăng thêm phản ánh

chính xác hơn môi trường kinh doanh của doanh nghiệp trong năm đó.

NDAt = α1(1/At-1 ) + α2(ΔREVt – ΔRECt) + α3(PPEt) + ε

Với : ΔRECt: Chênh lệch trong khoản mục phải thu khách hàng năm t so với năm t-

Industry Model (1995)

Tương tự như mô hình Jone Model, mô hình Industry Model cúng là suy yếu

giả định các khoản dồn tích không thể điều chỉnh (NDA) là bất biến theo thời gian.

Tuy nhiên, thay vì nỗ lực để mô hình hóa một cách trực tiếp các yếu tố quyết định

của các khoản dồn tích không thể điều chỉnh (NDA), mô hình Industry Model giả

định rằng mức độ thay đổi trong các yếu tố quyết định của các khoản dồn tích không

thể điều chỉnh (NDA) là giống nhau giữa các doanh nghiệp trong cùng một ngành.

Mô hình được trình bày như sau:

NDAt = γ1 + γ2medianI(TAt) (2.7)

Với:

medianI(TAt) : giá trị trung vị của tổng các khoản dồn tích tính theo tổng tài

sản của các doanh nghiệp không thuộc mẫu có cùng mã số SIC.

γ1, γ2 là các thông số được ước tính bằng hồi quy OLS các quan sát trong giai

đoạn ước tính.

Mô hình chéo (mô hình chạy dữ liệu chéo) (1994)

Hai mô hình chéo mà nghiên cứu này đề cập là mô hình chéo của Jones và mô

hình chéo của Jones đã điều chỉnh. “Hai mô hình này tương tự như các mô hình Jones

và mô hình của Jones đã điều chỉnh, một cách tương ứng, ngoại trừ các thông số của

mô hình được tính bằng cách sử dụng dữ liệu chéo, chứ không phải dữ liệu theo chuỗi

thời gian.

Trong nghiên cứu của mình về mô hình này, Bartov, A. Gul & Tsui (2000)

cũng lưu ý rằng, mỗi loại mô hình dựa trên sự thiết lập các giả định khác nhau mà giả

định đó không có khả năng thiết lập cho tất cả các doanh nghiệp. Việc lựa chọn giữa

bản theo chuỗi thời gian và bản chéo trong mô hình của Jones do đó đại diện cho sự

cân bằng, và nó là một câu hỏi thực nghiệm mà sự lựa chọn sẽ dựa trên sự xem xét

mô hình nào thích hợp hơn. Ví dụ, trong khi giả định cơ bản của mô hình theo chuỗi

thời gian là độ dài của chu kỳ kinh doanh của một công ty không đổi theo thời gian

lập dự toán và năm sự kiện, thì cơ sở cho mô hình chéo theo không gian là giả định

rằng tất cả các công ty trong cùng một ngành có một chu kỳ hoạt động tương tự. Như

phân tích ở trên, trong thực tế cả hai giả định không có khả năng để sử dụng cho mọi

doanh nghiệp.

Mô hình Jones điều chỉnh với tỷ lệ giá sổ sách trên giá thị trường và dòng

lưu chuyển tiền thuần.

Larcker và Richardson (2004) đã thêm tỷ lệ giá sổ sách trên giá thị trường của

vốn chủ sở hữu và dòng tiền từ hoạt động kinh doanh vào mô hình Johns điều chỉnh.

TAit = α1 + α2(∆REVit - ∆RECit) + α3PPEit + α4BMit + α5CFOit + ε

Trong đó:

BMit: Tỷ lệ giá sổ sách trên giá thị trường của vốn chủ sở hữu của công ty i

trong năm t.

CFOit: Dòng tiền từ hoạt động kinh doanh của công ty i trong năm t.

Mô hình Jones điều chỉnh với ROA

Beneish (1997) không ủng hộ mô hình Jones (1991) và của Jones đã qua điều

chỉnh (1995) bởi vì chúng không bao gồm các chỉ số hoạt động. Trong trường hợp

đó, các mô hình này không thể được sử dụng cho các công ty với một hiệu suất không

ngẫu nhiên (Young, 1998). Chính vì vậy, Barth et al. (2001) đề nghị mô hình để ước

tính dồn tích có thể điều chỉnh mà sẽ xem xét hiệu quả kinh tế hiện tại và quá khứ

của công ty. Tiếp đó, Kothari et al. (2005) phát triển một mô hình xác định dồn tích

có thể điều chỉnh phản ánh hạn chế này. Họ đề xuất một mô hình mà biến kế toán

dồn tích có liên quan tới hoạt động quá khứ và hiện tại của công ty được đo lường

thông qua lợi nhuận trên tài sản (ROA).Và ở đây hiệu quả hoạt động của công ty

được xem như một biến độc lập trong việc ước tính biến kế toán dồn tích có thể điều

chỉnh.

Mô hình của Kothari et al. (2005) như sau:

TAt= α1+ α2(∆REVit - ∆RECit) + α3PPEit + α4ROAit-1 + εit

Trong đó:

ROAit – 1: Tỷ số lợi nhuận ròng trên tài sản của công ty i trong năm t-1.

Mô hình của Raman & Shahrur (2008)

McNichols (2000) không đồng ý với tất cả các mô hình nêu trên, vì theo ông,

chúng bỏ qua các cơ hội phát triển của công ty. Ngoài lợi nhuận trên tài sản theo mô

hình của Kothari et al. (2005), Raman & Shahrur (2008) đề xuất một mô hình xác

định các biến kế toán dồn tích có thể điều chỉnh mà sẽ xem xét các cơ hội phát triển

của công ty. Raman & Shahrur đề xuất sử dụng các tỷ lệ giá trị sổ sách trên thị trường

như một cách đo lường của các cơ hội phát triển. Mô hình này được ước lượng như

TAit = α1 + α2(∆REVit - ∆RECit )+ α3PPEit + α4ROAit – 1 + α5BMKit +ε

Trong đó:

BMKt: Tỉ lệ giá trị sổ sách trên thị trường được xác định bởi tỷ lệ của tổng tài

sản trên tổng tài sản trừ đi giá trị sổ sách vốn chủ sở hữu cộng với giá trị thị trường

của vốn chủ sở hữu.

Bên cạnh đó, một số nghiên cứu khác cũng đo lường hành vi quản trị lợi nhuận

theo mô hình của Dechow & Dichev (2002), theo mô hình này chất lượng lợi nhuận

dựa trên cơ sở tính chính xác của dồn tích tiên đoán dòng tiền hoạt động trong tương

lai.

Mô hình của Dechow & Dichev (2002)

Từ quan điểm khác với các tác giả trên, Dechow & Dichev (2002) cho rằng

chức năng phù hợp của biến kế toán dồn tích đến dòng lưu chuyển tiền thuần từ hoạt

động kinh doanh là quan trọng chính yếu và do đó, biến kế toán dồn tích đoán được

khoản thu được cũng như khoản phải trả dòng tiền trong tương lai và ngược lại, khi

tiền kỳ trước được ghi nhận trong biến kế toán dồn tích và nhận được hoặc phải trả

trong kỳ này. Dựa trên lý luận này, họ đã xây dựng mô hình như sau:

TCAit = φ0 + φ1 CFOit-1 + φ2 CFOit + φ3 CFOit+1 + ν

TCA: Tổng dồn tích, và TCA = ΔCA – ΔCL – ΔCash + ΔSTDEBT

ΔCA: Thay đổi trong tài sản lưu động trong năm;

ΔCL: Thay đổi nợ ngắn hạn trong năm;

ΔCash: Thay đổi trong khoản mục tiền và các khoản tương đương tiền trong

năm;

ΔSTDEBT: Thay đổi trong nợ vay được bao gồm trong nợ ngắn hạn trong

năm;

CFO: Dòng tiền lưu chuyển thuần từ hoạt động kinh doanh.

Mô hình của McNichols (2002) và của Francis và các cộng sự (2005)

TCAit = φ0 + φ1 CFOit-1 + φ2 CFOit + φ3 CFOit+1 + φ4 ΔREVit + φ5

PPEit + ν

TCA: Tổng dồn tích, và TCA = ΔCA – ΔCL – ΔCash + ΔSTDEBT

ΔCA: Thay đổi trong tài sản lưu động trong năm;

ΔCL: Thay đổi nợ ngắn hạn trong năm;

ΔCash: Thay đổi trong khoản mục tiền và các khoản tương đương tiền trong

năm;

ΔSTDEBT: Thay đổi trong nợ vay được bao gồm trong nợ ngắn hạn trong

năm;

CFO: Dòng tiền lưu chuyển thuần từ hoạt động kinh doanh.

ΔREV: Thay đổi khoản doanh thu

PPE: Nguyên giá bất động sản, nhà máy và các trang thiết bị tại thời điểm cuối

năm.

● Mô hình sử dụng định lượng DA trong luận văn:

Kế thừa số luận văn thạc sĩ và công trình nghiên cứu về hành vi quản trị lợi

nhuận thực hiện tại Việt Nam trong những năm gần đây, cũng như dựa vào khả năng

thu thập dữ liệu, tác giả lựa chọn mô hình De Angelo Model (1986) được cải tiến bởi

Friedlan (1994) để đo lường các khoản dồn tích tự định (DA).

Theo mô hình này, De Angelo cho rằng mức biến động của các khoản dồn tích

giữa hai kỳ chính là các khoản dồn tích tự định (DA).

DAt = TAt – TAt-1 (2.8)

Ước tính các khoản dồn tích tự định (DA) theo mô hình De Angelo thực sự

chính xác nếu các khoản dồn tích không tự định (NDA) không thay đổi theo thời gian

và trung bình của các khoản dồn tính tự định bằng 0 ở kỳ ước tính. Tuy nhiên, các

khoản dồn tích tự định (DA) thường phụ thuộc vào mức độ hoạt động kinh doanh

bình thường của doanh nghiệp, nếu doanh nghiệp đang ở pha tăng trưởng thì phần

dồn tích không tự định (NDA) sẽ biến động từ năm này sang năm khác kéo theo sự

biến động trong các khoản dồn tích không tự định (NDA), thí dụ như khi doanh

nghiệp đầu tư thêm máy móc thiết bị thì khấu hao tài sản cố định sẽ biến động qua

các kỳ.

Để khắc phục nhược điểm trên, Friedlan (1994) đã cải tiến mô hình của De

Angelo bằng cách kiểm soát sự thay đổi mức độ hoạt động kinh doanh của doanh

nghiệp bằng cách chia các biến của mô hình De Angelo cho doanh thu, cụ thể:

DAt = TAt / Doanh thut – TAt-1/ Doanh thut-1 (2.9)

Bên cạnh đó, trên thực tế giá trị của DA của từng công ty có thể mang giá trị

âm hoặc dương tùy thuộc vào động cơ của nhà quản trị trong kỳ muốn thổi phồng

(DA>0) hay che giấu bớt lợi nhuận (DA<0) đã thực hiện thực tế trong kỳ. Vì vậy, ta

sẽ phải sử dụng giá trị tuyệt đối của giá trị DA làm biến phụ thuộc trong phương trình

hồi quy để đại diện cho hành vi quản trị lợi nhuận của công ty tại năm nghiên cứu.

Ta ký hiệu giá trị tuyệt đối của giá trị DA là |DA|.

2.2 Tổng quan các nghiên cứu có liên quan trước đây

Trong nghiên cứu này, tác giả sẽ kiểm định mối quan hệ giữa ý kiến kiểm toán

và quản trị lợi nhuận. Các nghiên cứu trước đây từ các quốc gia phát triển sẽ cung

cấp các căn cứ nền tảng để làm cơ sở cho các giả thiết sử dụng trong bài nghiên cứu.

Tác giả xin trình bày một số bài nghiên cứu và kết quả như sau.

2.2.1 Các nghiên cứu về mối quan hệ giữa việc phát hành ý kiến kiểm toán và việc quản trị lợi nhuận

Francis và các cộng sự (1999) tiến hành nghiên cứu trên mẫu gồm 74.390 quan

sát là BCTC trong giai đoạn 1974-1994 của công ty niêm yết trên sàn NASDAQ. Sau

khi kiểm soát các biến số rủi ro tài chính và rủi ro thị trường, thấy rằng kiểm toán

viên của mẫu lớn của các công ty niêm yết của Mỹ có mức độ cao trong việc sử dụng

các khoản kế toán dồn tích (đại lượng đại diện hành vi quản trị lợi nhuận) sẽ có nhiều

khả năng phát hành ý kiến ngoại trừ trên các tài sản không chắc chắn và cho vấn đề

về hoạt động liên tục so với kiểm toán viên của công ty với mức độ sử dụng các khoản

kế toán dồn tích thấp hơn.

Nghiên cứu thực nghiệm của Bradshaw và các cộng sự (2001) tìm thấy bằng

chứng rằng kiểm toán viên là người nghèo nàn trong việc sử dụng thông tin về các

khoản kế toán trích trước và họ không có khả năng để phát hành ý kiến kiểm toán

ngoại trừ cho các công ty được kiểm toán có các khoản kế toán dồn tích cao.

Bradshaw tìm thấy bằng chứng mạnh mẽ rằng kiểm toán viên không liên kết cuộc

kiểm toán với các vấn đề của nhà đầu tư phát sinh từ các khoản kế toán trích trước

cao được báo cáo. Do đó, nghiên cứu chỉ ra rằng kiểm toán viên không có khả năng

phát hành ý kiến là ý kiến kiểm toán điều chỉnh cho các công ty được kiểm toán có

các hành vi quản trị lợi nhuận với biến kế toán dồn tích lớn.

Bartov và các cộng sự (2001) nghiên cứu các các công ty niêm yết trên thị

trường chứng khoán New York từ năm 1980 đến năm 1997 đã phát hiện ra rằng có

một mối quan hệ đồng biến giữa giá trị tuyệt đối của các khoản kế toán dồn tích có

thể điều chỉnh và khả năng nhận ý kiến kiểm toán ngoại trừ.

2.2.2 Các nghiên cứu về mối quan hệ giữa việc phát hành ý kiến kiểm toán bởi công ty kiểm toán danh tiếng và việc quản trị lợi nhuận

Nghiên cứu của Becker và các công sự (1998) dựa trên lợi ích riêng của của

các công ty, phát hiện ra rằng các công ty với các khoản kế toán dồn tích có thể điều

chỉnh ở mức độ thấp có xu hướng chọn công ty kiểm toán viên có danh tiếng tốt (Big

6), và các công ty với các khoản kế toán dồn tích có thể điều chỉnh ở mức độ thấp có

xu hướng chọn công ty kiểm toán có danh tiếng thấp hơn (không Big 6).

Chang (2001) đề xuất hai giả thuyết là thông tin báo hiệu và sự quản lý cơ hội

thực hiện các khoản kế toán dồn tích để kiểm tra tác động của chất lượng kiểm toán

viên về việc quản trị thu nhập. Bà kết luận rằng kiểm toán viên chất lượng cao hơn

trong Big 5 có xu hướng làm giảm cơ hội thực hiện các khoản kế toán dồn tích.

Nghiên cứu của Vander Bauwhede và các công sự (2003) thực hiện trên các

công ty Bỉ, nghiên cứu kiểm tra các mối quan hệ của quy mô doanh nghiệp kiểm toán,

các công ty nhà nước, và quản lý kế toán dồn tích của các công ty. Nghiên cứu thông

báo rằng các kiểm toán viên Big6 chỉ có thể hạn chế việc quản trị thu nhập hơn kiểm

toán viên không phải là Big6 trong khu vực khách hàng tư nhân, nhưng lại không có

sự khác biệt trong khu vực công.

Năm 2007, Johl và các cộng sự đã kiểm tra sự tương tác giữa các khoản kế

toán dồn tích có thể điều chỉnh bất thường và chất lượng kiểm toán, với các yếu tố

kích thước kiểm toán viên và chuyên ngành công nghiệp đặc thù trong bối cảnh khủng

hoảng kinh tế châu Á. Nghiên cứu đã phát hiện ra rằng các công ty kiểm toán Big 5

thường đưa ra ý kiến kiểm toán ngoại trừ khi có yếu tố khi khoản kế toán dồn tích tự

định xuất hiện lớn hơn là các công ty kiểm toán không phải Big 5. Tuy nhiên, mối

quan hệ này là không đáng kể cho các công ty được kiểm toán là các công ty hoạt

động trong ngành công nghiệp đặc thù.

● Khoảng trống nghiên cứu:

Các nghiên cứu trên thế giới đã phần nào đó tìm ra mối quan hệ giữa quản trị

lợi nhuận và ý kiến kiểm toán. Tuy nhiên, phần lớn các nghiên cứu thường là các

nghiên cứu riêng lẻ, hoặc chỉ nghiên cứu một mối quan hệ giữa ý kiến kiểm toán với

hành vi quản trị lợi nhuận (giả thiết 1) mà chưa nghiên cứu thêm về mối quan hệ giữa

khả năng phát hành ý kiến kiểm toán điều chỉnh khi có hành vi quản trị lợi nhuận của

các nhóm công ty kiểm toán (giả thiết 2); hoặc nếu có nghiên cứu về giả thiết 2 thì

nghiên cứu đó chỉ thực hiện trong trường hợp đặc biệt ví dụ như xét trên khía cạnh

lợi ích riêng của công ty (nghiên cứu của Becker, 1998), xét trên quy mô các doanh

nghiệp nhà nước (nghiên cứu của Vander Bauwhede, 2003), nghiên cứu trong bối

cảnh khủng hoảng tài chính châu Á (Johl, 2007). Chưa có nghiên cứu nào tổng hợp

2 giả thiết nghiên cứu và được nghiên cứu trong điều kiện bình thường của thị trường.

Tại Việt Nam, qua tìm hiểu và tra cứu ở các thư viện, kho dữ liệu diện tử, tác

giả chưa tìm thấy nghiên cứu nào kiểm nghiệm mối quan hệ giữa ý kiến kiểm toán

và hành vi quản trị lợi nhuận. Như vậy, chưa có bằng chứng thực nghiệm thông qua

các nghiên cứu khoa học nào ở Việt Nam về vấn đề đưa ra trong luận văn này. Thông

qua nghiên cứu trong bài viết này, tác giả kỳ vọng sẽ phần nào đó lấp được khoảng

trống nghiên cứu ở Việt Nam.

2.3 Giả thiết nghiên cứu

Sau khi tổng hợp các nghiên cứu về mối quan hệ giữa ý kiến kiểm toán và

hành vi quản trị lợi nhuận, tác giả đưa ra giả thuyết cho bài nghiên cứu như sau:

Giả thiết nghiên cứu thứ nhất (H1): Giữa các khoản kế toán dồn tích tự định

|DA| và ý kiến kiểm toán điều chỉnh có mối quan hệ tuyến tính.

Giả thiết nghiên cứu thứ hai (H2): Khi xuất hiện khoản kế toán dồn tích tự

định, kiểm toán viên trong nhóm Big4 thường đưa ra ý kiến kiểm toán điều chỉnh

nhiều hơn kiểm toán viên không nằm trong nhóm Big4.

CHƯƠNG III: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

3.1 Mô hình nghiên cứu

Ở nghiên cứu này, tác giả tìm hiểu liệu hành vi quản trị lợi nhuận có tác động

đến việc phát hành ý kiến kiểm toán điều chỉnh hay không, do đó, ý kiến kiểm toán

là biến phụ thuộc. Tác giả sử dụng phương pháp hồi quy logistic để nghiên cứu mối

qua hệ giữa biến phụ thuộc và các biến độc lập. Mô hình nghiên cứu của các tác giả

trước đây như Bradshaw (2001), Bartov (2001) và Johl (2007) được tác giả sử dụng

để kiểm nghiệm các giả thiết được đưa ra. Mô hình như sau:

QUAL = α + β1AQi + β2DAi + β3DA*AQi + β4LOSSi + β5DEi +

β6QUALGi + β7LASSETi + β8TIMEi + β9INVTAi + β10RECTAi + εi

Trong đó:

Biến phụ thuộc:

QUAL (Audit Qualification – ý kiến kiểm toán điều chỉnh) – là biến giả dùng

để kiểm định giả thiết H1 và giả thiết H2, nhận giá trị là 1 nếu là ý kiến kiểm toán điều

chỉnh (trong trường hợp ý kiếm kiểm toán không phải là ý kiến kiểm toán chấp nhận

toàn phần không có đoạn nhấn mạnh), ngược lại sẽ nhận giá trị 0 (trong trường hợp

ý kiến kiểm toán là ý kiến kiểm toán chập nhận toàn phần không có đoạn nhấn mạnh);

Biến độc lập:

AQ (Audit Quality – chất lượng kiểm toán) – là biến giả dùng như là một yếu

tố để kiểm tra biến QUAL vì khả năng phát hiện và sẵn sàng báo cáo sai sót trọng

yếu được cho là sẽ tăng với những tùy thuộc vào chất lượng kiểm toán. Ý tưởng này

được kiểm định trong các nghiên cứu trước đây (Mayangsari năm 2003; Budi năm

2005; Renyowijoyo năm 2005; Hery năm 2006; Mutmainah năm 2007; Noviyanti,

2008; and Dwicahyaningtyas, 2010). Các tác giả này đồng ý rằng kiểm toán viên

trong nhóm Big4 sẽ có nhiều khả năng hơn trong việc phát hành ý kiến kiểm toán

điều chỉnh khi có sự hiện diện của hành vi quản trị lợi nhuận. Do đó, giữa biến AQ

và QUAL sẽ được kỳ vọng có sự quan hệ đồng biến. Tuy nhiên, biến AQ không thê

tự nó đứng một mình trong mô hình nghiên cứu này mà không có sự hiện diện của

biến DA. Do đó, tác giả kiểm tra mối quan hệ của chúng thông qua biến DA*AQ.

Tác giả kỳ vọng có sự quan hệ tuyến tính giữa biến AQ và QUAL. Biến AQ nhận giá

trị là 1 nếu kiểm toán viên nằm trong nhóm Big4, ngược lại nhận giá trị là 0;

DA (Discrectionary Accruals - là biến giá trị khoản kế toán dồn tích tự định)

– là biến được dùng như là yếu tố chính để kiểm tra sự ảnh hưởng của biến QUAL vì

bất kỳ một mức độ cao nào trong giá trị kế toán dồn tích tự định đều được kỳ vọng

sẽ nhận được ý kiến kiểm toán điều chỉnh cao hơn. Ý tưởng này được kiểm định trong

các nghiên cứu về ý kiến kiểm toán điều chỉnh trước đây (Becket và cộng sự năm

1998; Francis, Maydew & Sparks năm 1999; Francis & Krishnan năm 1999; Chang

năm 2001; Vander Bauwhede và cộng sự năm 2003; và Johl và cộng sự năm 2007).

Do đó, biến DA được kỳ vọng là có mối quan hệ tuyến tính với biến QUAL. Biến

DA được đo lường ở phần cơ sở lý thuyết theo mô hình của Friedlan (1994) đã được

trình bày ở phần cơ sở lý thuyết về quản trị lợi nhuận;

DA*AQ (Discrectionary Accruals interaction with Audit Quality – biến tương

tác giữa DA và AQ) – là biến đóng vai trò quan trọng trong việc kiểm định ảnh hưởng

của mô hình nghiên cứu với giả thiết kiểm toán viên trong nhóm Big4 thì có nhiều cơ

hội hơn trong việc phát hành ý kiến kiểm toán điều chỉnh khi có sự hiện diện của

hành vi quản trị lợi nhuận. Ý tưởng này được kiểm định trong các nghiên cứu trước

đây (Monroe & The năm 1993; Mutchler và cộng sự năm 1997; Lennox năm 1999;

Bartov và cộng sự năm 2001). Do đó, biến DA*AQ được kỳ vọng là có mối quan hệ

tuyến tính với biến QUAL;

Biến kiểm soát:

LOSS (Current Year Loss – tình trạng lỗ) – là biến giả dùng để biểu thị tình

trạng sức khỏe của công ty, nhận giá trị là 1 khi công ty bị lỗ và nhận giá trị là 0 nếu

ngược lại. Các nghiên cứu trước đây (của Monroe & The năm 1993; Dopuch và các

cộng sự năm 1987) đã chỉ ra rằng giữa LOSS và QUAL có mối quan hệ tuyến tính

với nhau;

DE (Leverage – tỷ số nợ dài hạn) – tỷ số nợ dài hạn trên tổng tài sản, biến DE

được đưa vào mô hình như là một yếu tố để đo lường sức khỏe của công ty. Theo các

nghiên cứu của Mutchler năm 1985; Levitan & Knoblett năm 1985; và Carcello và

cộng sự năm 2000 tìm thấy rằng DE là một biến quan trọng trong việc dự đoán ý kiến

kiểm toán điều chỉnh. Do đó, tác giả kỳ vọng rằng có mối quan hệ tuyến tính giữa DE

và QUAL;

QUALG (Prior Year Opinion – ý kiến kiểm toán năm trước) – là biến giả được

đưa vào mô hình vì ý kiến kiểm toán năm trước là một công cụ tốt để dự đoán ý kiến

kiểm toán năm nay (theo nghiên cứu của Mutchler năm 1985; Bell & Tabor năm

1991; Monroe & The năm 1993; and Lennox năm 1999). Tác giả kỳ vọng rằng giữa

QUALG và QUAL sẽ có mối quan hệ tuyến tính. Trong mô hình nghiên cứu, QUALG

nhận giá trị là 1 nếu ý kiến kiểm toán năm trước là ý kiến điều chỉnh, ngược lại nhận

giá trị 0;

LASSET (Assets Size – Quy mô tài sản) – biến này được đưa vào mô hình

nghiên cứu với hai tranh luận. Theo nghiên cứu của Lys and Watts (1994), lập luận

rằng công ty càng lớn thì tổ chức càng phức tạp và ít có quy trình kiểm soát hơn; do

đó sẽ dễ nhận ý kiến kiểm toán điều chỉnh hơn. Trong khi đó, theo nghiên cứu của

Monroe and Teh (1993) lập luận rằng công ty càng lớn thì càng có nhiều quy trình

kiểm soát và kiếm soát tốt hơn, do đó sẽ có khả năng thấp hơn trong việc nhận ý kiến

kiểm toán điều chỉnh. Vì những lý do đó, mối quan hệ giữa LASSET và QUAL là

chưa dự đoán được. LASSET được tính bằng logarit cơ số tự nhiên của tổng tài sản;

TIME (Listed Time – thời gian niêm yết) – số năm niêm yết trên sàn chứng

khoán Việt Nam (HOSE hoặc HNX). Biến này được đưa vào mô hình với lý luận là

công ty càng trẻ thì càng gặp nhiều khó khăn trong tài chính và cần nhiều nổ lực để

tồn tại, do đó ban quản lý thường có nhiều áp lực hơn trong việc quản trị lợi nhuận

sao cho tốt hơn (theo nghiên cứu của Mutchler năm 1985; và Dopuch và cộng sự năm

1987). Do đó, tác giả kỳ vọng rằng TIME và QUAL sẽ có mối quan hệ nghịch biến.

INVTA (Proportion Inventory – tỷ trọng hàng tồn kho) – biến tỷ số hàng tồn

kho trên tổng tài sản;

RECTA (Proportion Receivables – tỷ trọng các khoản phải thu) – biến tỷ số

nợ phải thu trên tổng tài sản. INVTA và RECTA được đưa vào mô hình nghiên cứu

như là những biến để kiểm soát cho nỗ lực và rủi ro kiểm toán. Theo nghiên cứu của

Bell và Tabor (1991), Dopuch và cộng sự (1987), và Monroe và Teh (1987) tỷ trọng

các khoản phải thu trên tổng tài sản và tỷ trọng khoản phải thu trên tổng tài sản sẽ

kiểm soát cho khó khăn kiểm toán. Do đó, tác giả kỳ vọng giữa INVTA, RECTA và

QUAL sẽ có mối quan hệ tuyến tính;

ε – sai số ngẫu nhiên.

Trong mô hình mà các nghiên cứu trước đây sử dụng, tác giả đã bỏ bớt 2 biến

MKTCAP (market capitalization – tỷ lệ vốn hóa thị trường) và biến BKMT (book to

market ratio – tỷ số giá trị ghi sổ trên giá trị thị trường) vì những biến này có vai trò

giống biến LASSET và biến DE trong việc đại diện cho việc mô tả quy mô và sự phát

triển của công ty.

Tiếp theo là bảng tóm tắt tất cả các biến gồm mô tả biến, cách tính và k vọng

dấu giữa biến giải thích và biến phụ thuộc.

Bảng 3.1: Bảng tóm tắt các biến

STT Mã biến Mô tả Cách tính Kỳ vọng

Tiếng Anh Tiếng Việt dấu

1 QUAL Audit Qualification ý kiến kiểm toán điều chỉnh

2 AQ Audit Quality

+

chất lượng kiểm toán

3 DA

+

Discrection- ary Accruals

biến giá trị khoản kế toán dồn tích tự định nhận giá trị là 1 nếu là ý kiến kiểm toán điều chỉnh, ngược lại sẽ nhận giá trị 0 nhận giá trị là 1 nếu kiểm toán viên nằm trong nhóm Big4, ngược lại nhận giá trị là 0 được đo lường ở phần cơ sở lý thuyết theo mô hình của

Friedlan (1994)

4 DA*AQ

+

biến tương tác giữa DA và AQ

Discrectionary Accruals interaction with Audit Quality

5 LOSS

+

Current Year Loss tình trạng lỗ ở năm hiện tại

6 DE Leverage

+

tỷ số nợ dài hạn Bằng DA nếu kiểm toán viên nằm trong nhóm Big4 và bằng 0 nếu ngược lại nhận giá trị là 1 khi công ty bị lỗ và nhận giá trị là 0 nếu ngược lại tỷ số nợ dài hạn trên tổng tài sản

7 QUALG

+

Prior Year Opinion ý kiến kiểm toán năm trước

nhận giá trị là 1 nếu ý kiến kiểm toán năm trước là ý kiến điều chỉnh, ngược lại nhận giá trị 0 8 LASSET Assets Size Quy mô tài sản được tính

+/-

9 TIME Listed Time

-

thời gian niêm yết

10 INVTA

+

Proportion Inventory tỷ trọng hàng tồn kho

bằng logarit cơ số tự nhiên của tổng tài sản số năm niêm yết trên sàn chứng khoán Việt Nam (HOSE hoặc HNX) Bằng giá trị hàng tồn kho chia tổng tài sản

11 RECTA

+

Proportion Receivables tỷ trọng các khoản phải thu

Bằng giá trị các khoản phải thu chia tổng tài sản

3.2 Dữ liệu nghiên cứu

3.2.1 Lựa chọn mẫu

+ Điều kiện chọn mẫu:

Các công ty được lựa chọn là các công ty hoạt động trong lĩnh vực sản xuất

kinh doanh, thương mại hoặc dịch vụ; không phải công ty chứng khoán hoặc các định

chế tài chính trung gian như ngân hàng thương mại, công ty bảo hiểm, công ty tài

chính, quỹ tín dụng, tiết kiệm vì các công ty này hoạt động dưới sự giám sát nghiêm

ngặt của chính phủ, phải tuân theo luật, quy định đặc thù và không áp dụng cùng

chuẩn mực kế toán với các công ty phi tài chính. Điều kiện chung để chọn các công

ty phi tài chính cho mẫu nghiên cứu là:

 Được niêm yết trên Sở giao dịch chứng khoán Thành phố Hồ Chí Minh (HOSE),

Sở giao dịch chứng khoán Hà Nội (HNX) từ trước 2011.

 Có sẵn thông tin về báo cáo kiểm toán đính kèm với BCTC trong khoảng thời

gian nghiên cứu từ 2011 - 2015 nhằm đảm bảo tất cả các biến có cùng số quan

sát.

+ Quy trình chọn mẫu:

Để thu được mẫu cuối cùng gồm 249 công ty được niêm yết trên cả hai sàn

giao dịch chứng khoán, quy trình chọn mẫu được thực hiện qua các bước sau:

 Bước 1: Thông qua danh sách các công ty niêm yết trên website của Sở giao

dịch chứng khoán Thành phố Hồ Chí Minh (http://www.hsx.vn), Sở giao dịch

chứng khoán Hà Nội (http://www.hnx.vn), tiến hành liệt kê tất cả các công ty

(mã chứng khoán) được niêm yết từ năm 2011 trở về trước và còn giao dịch đến

năm 2015.

 Bước 2: Kiểm tra nhóm ngành của các công ty này để chọn ra các công ty phi

tài chính.

 Bước 3: Kiểm tra các công ty có đầy đủ báo cáo kiểm toán và BCTC đính kèm

qua các năm hay không. Sau đó, tiến hành loại bỏ tất cả công ty không có đủ dữ

liệu cần thiết trong khoảng thời gian từ 2011 đến 2015.

3.2.2 Thu thập dữ liệu

Tác giả sử dụng hai nguồn để tập hợp dữ liệu:

a. Báo cáo kiểm toán: ý kiến kiểm toán và tên công ty kiểm toán (để xem xét

công ty kiểm toán có thuộc nhóm Big4 hay không) được thu thập thủ công từ các báo

cáo kiểm toán tải về của các công ty trong mẫu từ 2011 – 2015. Dữ liệu về ý kiến

kiểm toán và công ty kiểm toán được lấy đến cuối năm 2015.

b. Website www.vietstock.vn (trang Tin nhanh và Dữ liệu tài chính chứng

khoán Việt Nam): số liệu của các khoản mục trong BCTC từ năm 2011 – 2015 được

thu thập từ website để tính toán cho các biến trong mô hình nghiên cứu.

3.3 Phương pháp nghiên cứu

Phương pháp nghiên cứu chủ yếu trong luận văn là phương pháp định lượng.

Sau khi thu thập dữ liệu và tính toán giá trị cho các biến độc lập trong phương trình

hồi quy, tác giả đã sử dụng phần mềm Eview và Excel 2013 làm công cụ phân tích

thống kê mô tả, phân tích phương sai, phân tích tương quan, phân tích hồi quy theo

trình tự:

Bước 1: Phân tích thống kê mô tả để thấy được giá trị trung bình của các biến

khác nhau như thế nào giữa các loại ý kiến kiểm toán. Phân tích phương sai (một yếu

tố) ý kiến kiểm toán để tìm sự khác biệt trong khả năng nhận ý kiến kiểm toán điều

chỉnh của các công ty niêm yết giữa hai sàn chứng khoán HOSE và HNX.

Bước 2: Tính hệ số tương quan giữa biến phụ thuộc - biến độc lập và giữa các

biến độc lập với nhau để có cái nhìn tổng quan về mối quan hệ giữa các biến, đồng

thời để phát hiện mô hình có hiện tượng đa cộng tuyến hay không.

Bước 3: Phân tích kết quả hồi quy từ mô hình nghiên cứu. Mô hình này được

dùng để kiểm định giả thuyết H1 và H2.

CHƯƠNG IV: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU

4.1 Thống kê mô tả

4.1.1 Thống kê mô tả mẫu

Bảng 4.1: Số lượng ý kiến kiểm toán trong giai đoạn nghiên cứu

Ý kiến kiểm toán không điều chỉnh

Năm

Ý kiến kiểm toán điều chỉnh Tổng cộng

Số lượng

Phần trăm (%)

Số lượng

71% 71% 65% 61%

Phần trăm (%) 29% 29% 35% 39%

2012 2013 2014 2015

71 73 88 96 328

249 249 249 249 996

Tổng cộng

178 176 161 153 668

Nguồn: tổng hợp từ Excel 2013.

Bảng 4.2: Tổng hợp báo cáo kiểm toán bởi nhóm công ty kiểm toán

Công ty kiểm toán trong nhóm Big 4

Công ty kiểm toán không trong nhóm Big 4

Năm

Tổng cộng

Số lượng

Phần trăm (%) 27% 30% 33% 33%

Phần trăm (%) 73% 70% 67% 67%

2012 2013 2014 2015

68 75 81 83 307

181 174 168 166 689

Tổng cộng

249 249 249 249 996

Nguồn: tổng hợp từ Excel 2013.

Bảng 4.3: Tổng hợp loại kiểm toán bởi các công ty kiểm toán không nằm trong nhóm Big 4

Ý kiến kiểm toán điều chỉnh

Ý kiến kiểm toán không điều chỉnh

Năm

Tổng cộng

Số lượng

2012 2013 2014 2015

Phần trăm (%) 73% 74% 67% 69%

Phần trăm (%) 27% 26% 33% 31%

Tổng cộng

133 128 113 115 489

48 46 55 51 200

181 174 168 166 689

Nguồn: tổng hợp từ Excel 2013.

Bảng 4.4: Tổng hợp loại kiểm toán bởi các công ty kiểm toán không nằm trong nhóm Big 4

Ý kiến kiểm toán điều chỉnh

Ý kiến kiểm toán không điều chỉnh

Năm

Tổng cộng

Số lượng

2012 2013 2014 2015

Tổng cộng

Phần trăm (%) 66% 64% 59% 46%

45 48 48 38 179

Phần trăm (%) 34% 36% 41% 54%

23 27 33 45 128

68 75 81 83 307

Nguồn: tổng hợp từ Excel 2013.

Bảng 4.1, 4.2, tổng hợp số lượng các loại ý kiến kiểm toán và nhóm công ty

kiểm toán của các công ty niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam trong giai

đoạn nghiên cứu. Dựa vào bảng, ta thấy trong giai đoạn từ năm 2012 đến năm 2015,

các công ty trong mẫu quan sát nhận số lượng ý kiến kiểm toán điều chỉnh tăng dần.

Số lượng ý kiến kiểm toán điều chỉnh cao nhất vào năm 2015 với 96 ý kiến và thấp

nhất vào năm 2012 với 71 ý kiến (bảng 4.1). So sánh số lượng báo cáo kiểm toán

bởi hai nhóm kiểm toán Big 4 và nhóm không Big 4 ta cũng thấy có sự biến thiên

tương tự, tỷ lệ BCTC được kiểm toán bởi các công ty kiểm toán trong nhóm Big 4

tăng dần từ 27% năm 2012 lên 33% năm 2015 (bảng 4.2). Điều này một phần là do

nhu cầu mình bạch thông tin của nhà đầu tư và thu hút vốn đầu tư của các công ty

niêm yết. Các công ty niêm yết có xu hướng chọn các công ty kiểm toán trong nhóm

Big 4 để làm cho các thông tin trong BCTC được minh bạch hơn. Một lý do khác là

do yếu tố cạnh tranh về giá phí trong kiểm toán BCTC, các công ty trong nhóm Big

4 ngày càng có xu hướng giảm giá phí kiểm toán để tiếp cận các khách hàng nội địa.

Bảng 4.3 và bảng 4.4 cho thấy từ năm 2012 đến năm 2015 các báo cáo kiểm

toán nhận ý kiến điều chỉnh trong nhóm BCTC được kiểm toán bởi nhóm Big 4 có

chiếm từ 34% đến 54%, trong khi tỷ lệ này trong nhóm không Big 4 là từ 27% đến

33%. Như vậy, trong giai đoạn nghiên cứu, tỷ trọng báo cáo kiểm toán nhận ý kiến

điều chỉnh của các BCTC được kiểm toán bởi nhóm Big 4 luôn cao hơn các BCTC

được kiểm toán bởi các công ty không nằm trong nhóm Big 4.

Bảng 4.5: Bảng phân tích phương sai ý kiến kiểm toán giữa 2 sàn HOSE và HNX

Anova: Single Factor SUMMARY

Groups Count Sum Average

HNX (129 công ty) HOSE (120 công ty) 516 180 480 148 0.348837 0.308333 Variance 0.227591 0.213709

ANOVA

SS df MS F P-value F crit

0.407967 1 0.407967 1.846828 0.174461 3.850831

Source of Variation Between Groups Within Groups Total 219.575969 994 0.220901 219.983936 995

Nguồn: tác giả tổng hợp từ Excel 2013.

Bảng 4.5 cho thấy số lượng ý kiến kiểm toán điều chỉnh được đưa ra cho các

công ty niêm yết trên hai sàn HOSE và HNX trong giai đoạn 2012 – 2015 lần lượt là

148 và 180. Giá trị Mean của ý kiến kiểm toán theo từng sàn lần lượt là 0.3083 và

0.3488 cho thấy tỷ trọng ý kiến kiểm toán điều chỉnh xấp xỉ bằng nhau giữa hai sàn

trong giai đoạn nghiên cứu. Ngoài ra, khi phân tích phương sai (ANOVA), kết quả

cho ra giá trị F bằng 1.85 nhỏ hơn giá trị F crit (3.85), điều này có nghĩa là không có

sự khác biệt trong khả năng nhận ý kiến kiểm toán điều chỉnh của các công ty niêm

yết giữa hai sàn chứng khoán HOSE và HNX.

4.1.2 Thống kê mô tả các biến

Mean Std. Dev.

Bảng 4.6: Bảng thống kê mô tả các biến của toàn mẫu Median Maximum Minimum 0.000000 0.000000 0.000000 0.000000 0.000000 0.000000 0.000000 4.130000 2.000000 0.000000 0.000000 1.000000 1.000000 98.860000 98.860000 1.000000 0.650000 1.000000 8.160000 15.000000 0.870000 5.510000 0.000000 0.000000 0.080000 0.000000 0.000000 0.030000 0.000000 5.750000 6.000000 0.200000 0.220000 0.3293 0.3082 0.5818 0.4738 0.0853 0.0866 0.2871 5.7920 6.2510 0.2216 0.2544 QUAL AQ DA DA*AQ LOSS DE QUALG LASSET TIME INVTA RECTA 0.470201 0.461995 4.817606 4.821495 0.279529 0.125056 0.452659 0.664619 2.161158 0.173653 0.271911 Obs. 996 996 996 996 996 996 996 996 996 996 996

Nguồn: tổng hợp từ Eview 8.1.

Median Std. Dev.

Bảng 4.7: Bảng thống kê mô tả các biến dạng ý kiến không điều chỉnh Maximum 0.000000 1.000000 4.410000 1.840000 1.000000 0.650000 1.000000 8.160000 15.000000 0.870000 5.510000 Mean 0.000000 QUAL 0.267964 AQ DA 0.136557 AQ*DA 0.037904 0.047904 LOSS DE 0.078174 QUALG 0.261976 LASSET 5.777171 6.230539 TIME 0.237635 INVTA 0.252635 RECTA Minimum 0.000000 0.000000 0.000000 0.000000 0.000000 0.000000 0.000000 4.260000 2.000000 0.000000 0.000000 0.000000 0.000000 0.070000 0.000000 0.000000 0.020000 0.000000 5.730000 6.000000 0.220000 0.220000 0.000000 0.443231 0.290788 0.147676 0.213724 0.118807 0.440039 0.692415 2.131543 0.177578 0.310220 Obs. 668 668 668 668 668 668 668 668 668 668 668

Nguồn: tổng hợp từ Eview 8.1.

Bảng 4.8: Bảng thống kê mô tả các biến dạng ý kiến điều chỉnh

Median Std. Dev.

QUAL AQ DA AQ*DA LOSS DE QUALG LASSET TIME INVTA RECTA Mean 1.000000 0.390244 1.488628 1.361585 0.161585 0.103659 0.338415 5.822104 6.292683 0.188872 0.257866 1.000000 0.000000 0.120000 0.000000 0.000000 0.040000 0.000000 5.795000 6.000000 0.160000 0.230000 Maximum 1.000000 1.000000 98.860000 98.860000 1.000000 0.630000 1.000000 7.690000 14.000000 0.810000 0.980000 Minimum 1.000000 0.000000 0.000000 0.000000 0.000000 0.000000 0.000000 4.130000 2.000000 0.000000 0.000000 Obs. 0.000000 328 0.488550 328 8.319816 328 8.337418 328 0.368632 328 0.135493 328 0.473893 328 0.603964 328 2.222970 328 0.160737 328 0.169281 328

Nguồn: tổng hợp từ Eview 8.1.

Dựa vào bảng 4.6, ta thấy trong tổng số 996 mẫu báo cáo kiểm toán thu thập

được có trung bình 0,33 báo cáo kiểm toán nhận ý kiến kiểm toán điều chỉnh; trung

bình có 0.31 báo cáo kiểm toán được kiểm toán bởi công ty kiểm toán trong nhóm

Big 4. Biến DA - đại diện cho hành vi điều chỉnh lợi nhuận của công ty có giá trung

bình là 0,58 và DA*AQ - đại diện cho hành vi điều chỉnh lợi nhuận của các công ty

có BCTC được kiểm toán bởi nhóm Big 4 có giá trị trung bình là 0,47.

Bảng 4.7 và 4.8 cho thấy trong các biến dạng ý kiến không điều chỉnh, giá trị

trung bình của DA là 0,14 thấp hơn giá trị trung bình của DA trong nhóm các biến có

dạng ý kiến điều chỉnh với giá trị là 1,49. Như vậy, kết quả thống kê cho thấy báo

cáo kiểm toán có hành vi quản trị lợi nhuận cao thì có xu hướng nhận được ý kiến

kiểm toán điều chỉnh cao hơn các báo cáo kiểm toán có hành vi quản trị lợi nhuận

thấp.

Ngoài ra, qua bảng 4.7 và 4.8 ta thấy các nhóm ý kiến kiểm toán điều chỉnh

có giá trị trung bình của biến DA*AQ lớn hơn so với giá trị trung bình của biến này

ở nhóm các BCTC có ý kiến kiểm toán không điều chỉnh (1,36 so với 0,04). Kết quả

thống kê này cho thấy công ty kiểm toán Big 4 có xu hướng phát hành ý kiến kiểm

toán điều chỉnh cao hơn khi xuất hiện hành vi điều chỉnh lợi nhuận trong BCTC.

4.2 Ma trận hệ số tương quan giữa các biến

Bảng 4.9 thể hiện ma trận hệ số tương quan giữa biến phụ thuộc với biến độc

lập cũng như giữa các biến độc lập với nhau. Ta thấy biến ý kiến kiểm toán - QUAL

có mối tương quan đồng biến với hầu hết các biến khác như: biến chất lượng kiểm

toán - AQ (hệ số tương quan 0,12), biến giá trị khoản kế toán dồn tích tự điều chỉnh

– DA (hệ số tương quan 0,13), biến tương tác giữa DA và AQ – DA*AQ (hệ số tương

quan là 0,13), biến tình trạng lỗ - LOSS (hệ số tương quan là 0,19)... Các mối tương

quan này hầu hết đều giống với kỳ vọng ban đầu của tác giả.

Riêng biến thời gian niêm yết - TIME, có mối tương quan không giống như

kỳ vọng ban đầu (hệ số tương quan với biến QUAL là 0,01) là ngược biến (-). Điều

này có thể giải thích là do giai đoạn từ năm 2012 đến 2015, nền kinh tế Việt Nam đã

trải qua một giai đoạn đầy khó khăn. Công ty càng có thời gian niêm yết dài thì càng

có nhiều động lực để thực hiện hành vi gian lận trên BCTC vì ban giám đốc công ty

chịu nhiều áp lực trong việc duy trì sự ổn định và phát triển của công ty thể hiện qua

các số liệu trên BCTC. Tương tự, biến tỷ trọng hàng tồn kho trên tổng tài sản –

INVTA có hệ số tương quan với biến QUAL là -0,13 ngược với kỳ vọng đồng biến

ban đầu của tác giả. Điều này có thể giải thích là do trong những năm gần đây, hành

vi gian lận trên BCTC dẫn đến BCTC bị nhận ý kiến điều chỉnh thường ít khi nằm ở

việc gian lận hàng tồn kho. Hơn nữa, trong kiểm toán có khái niệm tương đối chấp

nhận được. Nên việc ban giám đốc công ty niêm yết có điều chỉnh hàng tồn kho

nhưng vẫn nằm trong mức cho phép thì BCTC vẫn có thể nhận ý kiến kiểm toán

không điều chỉnh. Mặc dù mối tương quan với biến QUAL của biến TIME và biến

INVTA không như kỳ vọng của tác giả, tuy nhiên đây là các biến kiểm soát, các biến

kiểm soát này không có ảnh hưởng trọng yếu đến giả thiết chính của nghiên cứu.

Dựa vào bảng 4.9, ta thấy tất cả các biến độc lập đều có các cặp hệ số tương

quan khác 0 và nằm trong khoản từ -0,8 đến 0,8. Do vậy, tính đa cộng tuyến không

phải là vấn đề của bài nghiên cứu.

Bảng 4.9: Ma trận hệ số tương quan giữa các biến

DE AQ DA

DA*AQ LOSS

QUALG LASSET TIME

INVTA RECTA

QUAL AQ DA DA*AQ LOSS DE QUALG LASSET TIME INVTA RECTA QUAL 1.0000 0.1245 0.1320 0.1291 0.1912 0.0958 0.0794 0.0318 0.0135 -0.1320 0.0090 1.0000 0.7986 0.1482 -0.0023 0.1269 -0.0211 -0.0658 -0.0589 -0.0019 1.0000 0.1444 -0.0012 0.1397 -0.0129 -0.0669 -0.0595 -0.0012 1.0000 0.0739 0.0047 -0.0186 -0.0971 -0.0171 -0.0156 1.0000 0.1476 0.4394 -0.0612 -0.1816 -0.1767 1.0000 0.0976 1.0000 0.0007 -0.0018 1.0000 -0.1379 -0.0288 -0.0130 1.0000 0.5418 -0.0224 -0.0820 -0.0735 1.0000

1.0000 0.1324 0.1473 -0.0093 0.1504 0.7595 0.5359 -0.0152 -0.0809 -0.0745 Nguồn: tổng hợp từ Eview 8.1.

4.3 Phân tích hồi quy

4.3.1 Phân tích sự phù hợp của mô hình

Bảng 4.10: Kết quả hồi quy mô hình phân tích

Dependent Variable: QUAL Method: Panel Least Squares Sample: 2012 2015 Periods included: 4 Cross-sections included: 249 Total panel (balanced) observations: 996 Std. Error Variable Coefficient t-Statistic Prob.

AQ (*) DA (**) AQ*DA (**) LOSS (*) DE (**) QUALG (***) LASSET TIME INVTA (*) RECTA C 0.247050 0.146726 -0.138612 0.290567 0.302029 -0.110817 -0.042161 0.010207 -0.268431 0.050477 0.441381 0.062247 0.058696 0.058744 0.052225 0.134373 0.063227 0.029729 0.006771 0.085014 0.053661 0.161001

Mean dependent var S.D. dependent var Akaike info criterion Schwarz criterion Hannan-Quinn criter. Durbin-Watson stat

R-squared Adjusted R-squared S.E. of regression Sum squared resid Log likelihood F-statistic Prob(F-statistic) 0.089468 0.080224 0.450946 200.302400 -614.511000 9.678534 0.000000 3.968842 0.000100 2.499769 0.012600 -2.359583 0.018500 5.563800 0.000000 2.247686 0.024800 -1.752695 0.080000 -1.418164 0.156500 1.507469 0.132000 -3.157495 0.001600 0.940664 0.347100 2.741483 0.006200 0.329317 0.470201 1.256046 1.310204 1.276634 1.169349

(*) có ý nghĩa thống kê ở mức ý nghĩa 1%

(**) có ý nghĩa thống kê ở mức ý nghĩa 5%

(***) có ý nghĩa thống kê ở mức ý nghĩa 10%

Nguồn: tổng hợp từ Eview 8.1

Bảng 4.10 trình bày về kết quả hồi quy của mô hình với mục đích kiểm định

giả thuyết nghiên cứu H1 và H2. Bảng kết quả hồi quy cho thấy đại lượng R2 (hệ số

xác định được sử dụng để đo mức độ phù hợp của hàm hồi quy) bằng 0.089, đồng

thời hệ số Prob(F-statistic) <0,05, kết quả này có nghĩa là mô hình hồi quy là phù

hợp. Ngoài ra, giá trị thống kê Durbin-Watson trong Bảng 4.10 là 1.169349, giá trị

này nằm trong khoảng từ 1 đến 3, do đó mô hình không có hiện tượng tự tương quan.

4.3.2 Kiểm định giả thiết H1

Bảng 4.11: Bảng kỳ vọng dấu và kết quả hồi quy

Biến Kỳ vọng dấu Hệ số tương quan p-value

+ + + + + + +/- - + + N/A AQ (*) DA (**) AQ*DA (**) LOSS (*) DE (**) QUALG (***) LASSET TIME INVTA (*) RECTA C 0.247050 0.000100 0.146726 0.012600 -0.138612 0.018500 0.290567 0.000000 0.302029 0.024800 -0.110817 0.080000 -0.042161 0.156500 0.010207 0.132000 -0.268431 0.001600 0.050477 0.347100 0.441381 0.006200

Giả thiết H1: Giữa các khoản kế toán dồn tích tự định |DA| và ý kiến kiểm

toán điều chỉnh có mối quan hệ tuyến tính

Dựa vào bảng 4.10, ta thấy hệ số tương quan giữa QUAL và DA trong mô

hình phân tích là 0,147 với p-value là 0,0126 nhỏ hơn 0,05. Vậy DA và QUAL có

mối quan hệ đồng biến và có ý nghĩa thống kê ở mức ý nghĩa 5%. Như vậy, kết quả

hồi quy từ mô hình nghiên cứu cho phép tai chấp nhận giả thiết H1. Tức là khi công

ty niêm yết thực hiện hành vi quản trị lợi nhuận càng cao thì càng có khả năng nhận

được ý kiến kiểm toán điều chỉnh cho BCTC.

4.3.2 Kiểm định giả thiết H2

Giả thiết nghiên cứu thứ hai (H2): Khi xuất hiện khoản kế toán dồn tích tự

định, kiểm toán viên trong nhóm Big4 thường đưa ra ý kiến kiểm toán điều chỉnh

nhiều hơn kiểm toán viên không nằm trong nhóm Big4.

Kết quả thống kê mô tả và sự tương quan trong ma trận hệ số tương quan giữa

các biến cho thấy biến QUAL với biến AQ và biến DA*AQ có xu hướng đồng biến.

Theo kết quả bảng 4.10, hệ số tương quan trong mô hình phân tích của biến AQ là

0,247050 với p-value là 0,0001 có ý nghĩa thống kê ở mức ý nghĩa là 1%, điều này

có nghĩa là AQ đồng biến với QUAL. Tuy nhiên, hệ số tương quan của biến DA*AQ

lại mang dấu âm (-0.1386) với p-value là 0,0185 có ý nghĩa thống kê ở mức ý nghĩa

5%. Như vậy, công ty kiểm toán trong nhóm Big 4 có thể cho ý kiến kiểm toán điều

chỉnh trên BCTC khi có hành vi quản trị lợi nhuận. Điều này phù hợp với nghiên cứu

của Mayangsari năm 2003; Budi năm 2005; Renyowijoyo năm 2005; Hery năm 2006;

Mutmainah năm 2007; Noviyanti, 2008; and Dwicahyaningtyas, 2010. Nhưng trong

mối quan hệ với các yếu tố khác, công ty có hành vi quản trị lợi nhuận và được kiểm

toán bởi công ty kiểm toán trong nhóm Big 4 chưa chắc đã nhận được ý kiến kiểm

toán điều chỉnh trên BCTC. Kết quả này khác với các nhận định trong các nghiên cứu

trước đây (của Monroe & The năm 1993; Mutchler và cộng sự năm 1997; Lennox

năm 1999; Bartov và cộng sự năm 2001) nhưng lại phù hợp với thực tế là các công

ty có hành vi điều chỉnh lợi nhuận trên BCTC và được kiểm toán bởi công ty kiểm

toán danh tiếng nằm trong nhóm Big 4 nhưng lại nhận được ý kiến kiểm toán không

điều chỉnh (ý kiến chấp nhận toàn phần). Ví dụ như báo cáo của công ty Dược Viễn

Đông – một công ty niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam năm 2009. Sau

đó, công ty bị phát hiện có nhiều sai phạm trong hoạt động kinh doanh và tài chính

và đã bị hủy niêm yết vào năm 2011. Tuy nhiên, trước khi các sai phạm được phát

hiện, kiểm toán viên của công ty là công ty Ernst & Young vẫn đưa ra ý kiến chấp

nhận toàn phần trên BCTC năm 2010. Hay một trường hợp nổi tiếng khác trên thế

giới là vụ Enron được kiểm toán bởi Anthur Anderson. Từ kết quả hồi của mô hình

nghiên cứu, tác giả bác bỏ giả thiết H2. Tức là công ty có hành vi quản trị lợi nhuận

và được kiểm toán bởi công ty nằm trong nhóm Big 4 thì chưa chắc đã nhận được ý

kiến kiểm toán điều chỉnh trên BCTC.

4.3.3 Phân tích mối quan hệ của các biến kiểm soát

Cho kết quả của các biến kiểm soát, từ bảng 4.10 ta thấy một số biến kiểm soát

có cho ý nghĩa thống kê ở mức ý nghĩa cao (1% - 10%) như biến LOSS, DE, QUALG,

INVTA nhưng các biến kiểm soát khác lại không có ý nghĩa thống kê cao như vậy.

Ở đây, tác giả chỉ tập trung phân tích kết quả của các biến có ý nghĩa thống kê ở mức

ý nghĩa cao.

Biến LOSS – tình trạng lỗ ở năm hiện tại có hệ số tương quan với QUAL là

0,290567 với p-value bé hơn 0,01 nên có ý nghĩa thống kê ở mức ý nghĩa 1%. Như

vậy, tình trạng lỗ ở năm hiện tại có quan hệ đồng biến với việc phát hành ý kiến kiểm

toán điều chỉnh ở Việt Nam. Điều này phù hợp với các nghiên cứu trước đây của của

Monroe & The năm 1993; Dopuch và các cộng sự năm 1987.

Biến DE – tỷ số nợ dài hạn trên tổng tài sản có hệ số tương quan là 0,302029

với p-value là 0,0248, nên có ý nghĩa thống kê ở mức ý nghĩa 5%. Như vậy, DE có

mối quan hệ đồng biến với QUAL nghĩa là nếu công ty có đòn bẫy tài chính cao, biểu

hiện bằng tỷ lệ nợ dài hạn/tổng tài sản lớn thì có nhiều khả năng sẽ nhận được ý kiến

kiểm toán điều chỉnh. Điều này phù hợp với các nghiên cứu trước đây của Mutchler

năm 1985; Levitan & Knoblett năm 1985; và Carcello và cộng sự năm 2000.

Biến QUALG – ý kiến kiểm toán năm trước có hệ số tương quan là -0,110817

với p-value là 0,08, có ý nghĩa thống kê ở mức ý nghĩa 10%. Nghĩa là biến QUALG

có mối quan hệ nghịch biến với biến QUAL, điều này trái với các nghiên cứu trước

đây của Mutchler năm 1985; Bell & Tabor năm 1991; Monroe & The năm 1993; and

Lennox năm 1999. Tuy nhiên, điều này lại tương đối hay xảy ra trong thực tế, nguyên

nhân một phần là do các công ty kiểm toán ngày càng có sự cạnh tranh để tìm kiếm

khách hàng. Với thị trường kiểm toán cạnh tranh, có nhiều lựa chọn cho công ty niêm

yết để tìm kiếm một công ty kiểm toán có thể giải quyết được vấn đề kế toán của

công ty mình, từ đó làm cho BCTC nhận được 1 ý kiến kiểm toán không điều chỉnh.

Biến INVTA – tỷ trọng hàng tồn kho trên tổng tài sản có hệ số tương quan là

-0,268431 và p-value là 0,0016, nên có ý nghĩa thống kê ở mức ý nghĩa 1%. Như vậy

biến này có mối quan hệ ngược biến với biến QUAL. Điều này trái với các nghiên

cứu của Bell và Tabor (1991), Dopuch và cộng sự (1987), và Monroe và Teh (1987).

Như đã giải thích trong phần phân tích ma trận hệ số tương quan của các biến, do

trong những năm gần đây, hành vi gian lận trên BCTC dẫn đến BCTC bị nhận ý kiến

điều chỉnh thường ít khi nằm ở việc gian lận hàng tồn kho. Hơn nữa, trong kiểm toán

có khái niệm tương đối chấp nhận được. Nên việc ban giám đốc công ty niêm yết có

điều chỉnh hàng tồn kho nhưng vẫn nằm trong mức cho phép thì BCTC vẫn có thể

nhận ý kiến kiểm toán không điều chỉnh. Trong bài nghiên cứu này, tác giả tìm thấy

sự tương quan thuận chiều giữa biến QUAL và biến RECTA với hệ số tương quan là

0,050477. Điều này có nghĩa là việc quản trị lợi nhuận đối với tỷ lệ các khoản phải

thu trên tổng tài sản sẽ dễ nhận ý kiến kiểm toán điều chỉnh hơn là quản trị lợi nhuận

trên tỷ lệ hàng tồn kho. Kết quả này giống như các nghiên cứu trước đây, tuy nhiên

điều này không mang nhiều ý nghĩa thống kê trong mô hình này ở Việt Nam do giá

trị p-value lớn (0,3471).

Các biến kiểm soát còn lại như LASSET – quy mô tổng tài sản và TIME –

thời gian niêm yết trên thị trường có ý nghĩa thống kê thấp trong mô hình nghiên cứu.

Hệ số tương quan giữa QUAL và LASSET mang dấu âm (-0,042161) có nghĩa là

công ty niêm yết có quy mô tài sản càng nhỏ thì càng có nhiều hành vi quản trị lợi

nhuận nên dễ nhận ý kiến kiểm toán điều chỉnh. Hệ số tương quan giữa QUAL và

TIME mang dấu dương (+0,010207), điều này có nghĩa là trong giai đoạn từ 2012

đến 2015, công ty có thời gian niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam càng

lâu thì càng có nhiều hành vi quản trị lợi nhuận nên dễ nhận ý kiến kiểm toán điều

chỉnh.

CHƯƠNG V: KẾT LUẬN, HẠN CHẾ VÀ ĐỀ XUẤT

5.1 Kết luận

Trong bài nghiên cứu này, tác giả phân tích mối quan hệ giữa ý kiến kiểm toán

điều chỉnh và hành vi quản trị lợi nhuận, dựa trên dữ liệu được thu thập được từ 249

công ty phi tài chính đựợc niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam trong

khoảng thời gian từ năm 2012 – 2015, với phương pháp ước lượng các hệ số hồi quy

được sử dụng là phương pháp bình phương bé nhất (OLS).

Với các kết quả thu được, bài nghiên cứu của tác giả đã trả lời được câu hỏi

nghiên cứu đã đặt ra trước đó là rằng liệu có mối quan hệ nào tồn tại giữa ý kiến kiểm

toán và hành vi quản trị lợi nhuận tại các công ty công bố BCTC trên thị trường chứng

khoán Việt Nam. Kết quả nghiên cứu cho thấy công ty có hành vi quản trị lợi nhuận

trên BCTC thì được phản ảnh bằng việc nhận ý kiến kiểm toán điều chỉnh thông qua

hệ số tương quan giữa QUAL và DA là 0,1467.

Bên cạnh đó, bài nghiên cứu cũng kiểm định được BCTC có hành vi quản trị

lợi nhuận và được kiểm toán bởi công ty kiểm toán trong nhóm Big 4 vẫn có thể nhận

được ý kiến kiểm toán không điều chỉnh thông qua hệ số tương quan giữa QUAL và

AQ*DA là -0,1386. Điều này được lý giải bằng các trường hợp cụ thể như đã đề cập

trong chương 4.

● Ý nghĩa thực tế của nghiên cứu:

Từ những bằng chứng thực nghiệm về mối quan hệ giữa ý kiến kiểm toán điều

chỉnh và hành vi quản trị lợi nhuận, ta thấy ý kiến kiểm toán điều chỉnh có thể phát

ra những tín hiệu cảnh báo cho nhà đầu tư về hành vi quản trị lợi nhuận của ban lãnh

đạo công ty. Như vậy, ý kiến kiểm toán điều chỉnh đóng vai trò quan trọng trong việc

cung cấp những thông tin hữu ích cho những người sử dụng. Phát hiện của bài nghiên

cứu góp phần giải quyết những vấn đề đang được quan tâm hiện nay là giá trị của báo

cáo kiểm toán đối với các nhà đầu tư trên thị trường chứng khoán Việt Nam. Kết quả

nghiên cứu sẽ là một gợi ý đối với nhà đầu tư khi đứng trước các quyết định kinh tế.

Hiểu được các loại ý kiến trong báo cáo kiểm toán sẽ giúp nhà đầu tư đánh giá được

chất lượng lợi nhuận của các công ty được kiểm toán và từ đó sẽ đưa ra quyết định

kinh tế hiệu quả.

Ngoài ra, qua bài nghiên cứu cũng có ý nghĩa đối với kiểm toán viên ở các

công ty kiểm toán niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam. Khi thực hiện

kiểm toán BCTC, kiểm toán viên có thể phân tích để tìm hiểu về việc có hay không

hành vi quản trị lợi nhuận trên BCTC để từ đó đưa ra các thủ tục kiểm toán thích hợp.

5.2 Hạn chế của bài nghiên cứu và đề xuất hướng nghiên cứu tiếp theo

5.2.1 Hạn chế của bài nghiên cứu

Bài nghiên cứu đã có đóng góp trong việc đưa ra các bằng chứng thực nghiệm

về mối quan hệ giữa ý kiến kiểm toán và hành vi điều chỉnh lợi nhuận, điều đó có ý

nghĩa quan trọng đối với người sử dụng, đặc biệt là với các nhà đầu tư trên thị trường

chứng khoán Việt Nam. Tuy nhiên, bài nghiên cứu vẫn còn tồn tại nhiều hạn chế như

- Do hạn chế về dữ liệu nên tác giả chỉ có thể chọn mẫu được 249 công ty phi

tài chính có đầy đủ báo cáo kiểm toán và BCTC trong các doanh nghiệp được niêm

yết từ năm 2011 và còn giao dịch đến năm 2015 trên cả hai sàn chứng khoán HOSE

và HNX.

- Do đặc thù hệ thống tài chính Việt Nam, thông tin công bố trên thị trường

chứng khoán của các doanh nghiệp niêm yết trên sàn giao dịch chứng khoán chưa

thật sự minh bạch do đó độ tin cậy của dữ liệu đầu vào chưa cao so với các nước phát

triển.

- Giai đoạn nghiên cứu từ 2011 - 2015 là khoảng thời gian không dài. Nguyên

nhân là do hạn chế về thời gian thực hiện đề tài nghiên cứu mà việc thu thập dữ liệu

một cách thủ công từ các báo cáo kiểm toán sẽ cần rất nhiều thời gian.

- Mô hình định lượng hành vi điều chỉnh lợi nhuận được sử dụng trong nghiên

cứu này là mô hình De Angelo (1986) và được cải tiến bởi Friedlan (1994), trong khi

để ước lượng hành vi điều chỉnh lợi nhuận có nhiều mô hình khác nhau. Kết quả

nghiên cứu nên được kiểm chứng bằng các mô hình khác cho kết quả định lượng tốt

hơn về giá trị DA.

5.2.1 Đề xuất hướng nghiên cứu tiếp theo

Bài nghiên cứu đã đưa ra bằng chứng thực nghiệm về mối quan hệ giữa ý kiến

kiểm toán và hành vi điều chỉnh lợi nhuận trên BCTC. Tuy nhiên, các BCTC ở đây

chỉ tập trung thu thập dữ liệu từ các công ty phi tài chính, trong khi thị trường chứng

khoán Việt Nam bao gồm rất nhiều công ty tài chính. Như vậy, một nghiên cứu khác

là cần thiết để kiểm định mối quan hệ giữa ý kiến kiểm toán và hành vi quản trị lợi

nhuận trên BCTC của các công ty tài chính.

Bên cạnh đó, các công ty phi tài chính trên thị trường chứng khoán Việt Nam

hoạt động trong rất nhiều lính vực khác nhau như: Bất động sản, thương mại, dịch

vụ,… Nên các dữ liệu thu thập được trong đề bài với khoản thời gian 4 năm chưa đi

sâu được phân tích mối quan hệ của ý kiến kiểm toán và hành vi quản trị lợi nhuận

trong từng ngành kinh doanh khác nhau. Bài nghiên cứu sâu hơn về vấn đề này trên

từng lĩnh vực cụ thể với việc mở rộng thời gian thu thập dữ liệu để đảm bảo số lượng

mẫu là cần thiết để tìm hiểu sự khác nhau trong mối quan hệ giữa ý kiến kiểm toán

và quản trị lợi nhuận.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

TIẾNG VIỆT

1. Bộ Tài Chính. Hệ thống Chuẩn mực kế toán Việt Nam.

2. Bộ Tài Chính. Hệ thống Chuẩn mực kiểm toán Việt Nam.

3. Khoa kế toán kiểm toán - Bộ môn kiểm toán - Trường đại học kinh tế TPHCM

(2007). Kiểm toán (tái bản lần thứ 5), Nhà xuất bản Lao động xã hội.

4. Nguyễn Công Phương (2010). Kế toán theo cơ sở dồn tích và kế toán theo cơ sở

tiền. Tạp chí kế toán số 77.

5. Phạm Thị Bích Vân (2013), Các cách đo lường sự trung thực của chỉ tiêu lợi

nhuận, Tạp chí Ngân hàng số 1.

6. Trần Thị Thu Thảo (2014). “Nghiên cứu thực nghiệm mối quan hệ giữa một số

đặc điểm của công ty kiểm toán và kiểm toán viên đến hành vi điều chỉnh lợi

nhuận tại công ty niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam”. Luận văn thạc

sỹ, trường Đại học Kinh tế TP HCM.

7. https://vi.wikipedia.org

TIẾNG ANH

1. Arens, A., Beasley. M., and Elder. R. (2009). Auditing and Assurance Services:

An Integrated Approach. (13th ed). Pearson.

2. Akers, M. D., Giacomino, D.E., and Bellovary, J. L. (2007). “Earnings

Management and its Implications”, The CPA Journal, 77 (8), 64-67.

3. Banks”, Journal of Accounting and Economics, 12, 123-154.

4. Bartov, E., F.A. Gul, and J.S.L. Tsui. (2001). “Discretionary accruals models and

audit qualifications”, Journal of Accounting and Economics, 30 (4), pp. 421-452.

5. Becker, C. L., M. L. Deond, J. Jiambalvo, and K. R. Subramanyam. (1998). “The

effect of audit quality on earnings management”, Contemporary Accounting

Research 15 (Spring): 1-24.

6. Bell, T.B. and Tabor, R.H. (1991). “Empirical analysis of audit uncertainty

Qualifications”, Journal of Accounting Research, Vol. 29, pp. 350-70.

7. Bradbury, M.E. (1980). The incentives for voluntary audit committee formation.

Journal of Accounting and Public Policy, 9 (1), 19-36.

8. Bradshaw, M.T., Richardson, S.A. and Sloan, R.G. (2001). “Do analysts and

auditors use information in accruals?”, Journal of Accounting Research, 39 (1),

45-73.

9. Budi, Sasongko. (2005). “Internal Auditor dan Dilema Etika”, Jurnal Akuntansi,

8 (1).

10. Bushee, B. (1998). “The influence of institutional investors on myopic R&D

investment behavior”, The Accounting Review, 73 (3), 305-333.

11. Carcello, J.V., Hermanson, R.H. and Huss, H.F. (2000). “Going-concern

opinions: the effects of partner compensation plans and client size”, Auditing: A

Journal of Practice & Theory, 19 (1), 67-77.

12. Chang, W. J. (2001). “The effect of auditor’s quality on earnings management”,

Journal of Contemporary Accounting, 2 (November): 195-214. Taiwan.

13. Choi, S. K., and D.C. Jeter. (1992). “The Effect of Qualified Audit Opinion on

Earnings Response Coefficients” Journal of Accounting and Economics 14, 229-

247.

14. Coffee, J. (2001). “The acquiescent gatekeeper: reputational intermediaries,

auditor independence and the governance of accounting”. Columbia Law and

Economics Working Paper n.191. Available at: SSRN.com/abstract=270944.

15. DeAngelo, L. (1986). “Accounting Numbers as Market Valuation Substitutes: A

Study of Management Buyouts of Public Shareholders”, The Accounting Review,

61: 400-420.

16. DeAngelo, H. L. and D. J. Skinner. Accounting choice in troubled companies.

Journal of Accounting and Economics 17,1994: 113-43.

17. Dechow, P., R. Sloan, and A. Sweeney. (1995). “Detecting earnings

management”. The Accounting Review 70: 193-225.

18. Deegan, C. (2010). “Financial Accounting Theory” (3rd ed). Australia: McGraw-

Hill Pty Ltd.

19. Defond, M.L., and Jiambalvo, J. (1994).”Debt covenant effects and the

manipulation of accruals”, Journal of Accounting and Economics, 17, 145-176.

20. Defusco, R.A., McLeavey, D.W., Pinto, J.E., Runkle, D.E. (2007). Quantitative

Investment Analysis 2nd ed. New Jersey: John Wiley & Sons.

21. Dopuch, N., Holthausen, R.W. and Leftwich, R.W. (1986). “Abnormal Stock

Returns Associated with Media Disclosures of ‘Subject to’ Qualified Audit

Opinions”, Journal ofAccounting and Economics 8, 93-118.

22. Dopuch, N., Holthausen, R.W. and Leftwich, R.W. (1987). “Predicting audit

qualifications with financial and market variables”, The Accounting Review, 62

(3), 431-54.

23. Dwicahyaningtyas, Putri. (2010). Analisis factor-faktor yang mempengaruhi

ketepatan opini auditor di kantor akuntan publik di DKI Jakarta. Journal of

Accounting. BINA NUSANTARA University: Jakarta.

24. Elitzur R. & H. Falk. (1996). “Planned audit quality”, Journal of Accounting and

Public Policy 15: 247-269.

25. Francis, J.R. and Krishnan, J. (1999). “Accounting accruals and auditor reporting

conservatism”, Contemporary Accounting Research, 16 (1), 35-66.

26. Francis, J.R., Maydew, E. L., and Sparks, H. C. (1999). “The role of Big 6 auditors

in the credible reporting of accruals”, Auditing: A Journal of Practice and Theory,

18 (2). 17-34.

27. Guidry, F., Leone, A., Rock, S. (1999). “Earnings-based bonus plans and earnings

management by business unit managers”, Journal of Accounting and Economics,

26, 113-142.

28. Gul, F. A., and Tsui. J. S. L. (2000). Discretionary-Accruals Models and Audit

Qualifications. University of Rochester.

29. Hair, J.F., Anderson, R.E., Tatham, R.L., Black, W.C. (1984). Multivariate Data

Analysis. United States: Prentice Hall.

30. Healy, P. M. (1985). “The Effect of Bonus Schemes on Accounting Decisions”,

Journal of Accounting and Economics 7: 85-107.

31. Healy, P.M. and J. A. Wahlen. (1999). “A review of the earning management

literature and its implication for standard setting”, Accounting Horizons

(December). p. 365-383

32. Herbohn, K., V. Ragunathan & R. Garsden. (2007), “The horse has bolted:

revisiting the market reaction to going concern modifications of audit reports”

Accounting and Finance, 47(3), pp.473-93.

33. Hery. (2006). “Pengaruh Pelaksanaan Etika Profesi terhadap Pengambilan

Keputusan Akuntan Publik (Auditor)”, Media Riset Akuntansi, Auditing dan

Informasi, 6 (2). August.

34. Hirst, E. (1994). “Auditors’ sensitivity to earnings management”, Contemporary

Accounting Research 11(Fall): 405-422.

35. Hsieh, Y. M., and Tsai. Y. C. (2004). “Aggregate Audit Adjustments and

Discretionary Accruals: Further Evidence on the Relation between Audit Quality

and Earnings Management”, National Taiwan University. Taiwan.

36. Johl, S., Jubb, C. A., and Houghton., K. A. (2007). “Earnings management and

the audit opinion: evidence from Malaysia”, Managerial Auditing Journal, 22 (7),

668- 715. Emerald Group Publishing Limited.

37. Kasznik, R. (1999). “On the association between voluntary disclosure and

earnings management”, Journal of Accounting Research, 37, 57-82.

38. Krishnan, G. V. (2003). “Does Big 6 Auditor Industry Expertise Constrain

Earnings Management?”, Journal of Accounting Horizons, pp. 1-16.

39. Lennox, C.S. (1999) “The accuracy and incremental information content of audit

reports in predicting Bankruptcy”, Journal of Business Finance & Accounting,

Vol. 26, pp. 757-78.

40. Levitan, A.S. and Knoblett, J.A. (1985). “Indicators of exceptions to the going

concern assumptions”, Auditing: A Journal of Practice & Theory, 5 (1), 26- 39.

41. Toto Rusmanto and corborator (2014) “The effect of earning management to

issuance of audit qualification: evidence from Indonesia”. Journal of Business

Study Quarterly.

42. Levine, DM., Stephan, D., Krehbiel, TC., Berenson, ML. (2007). Statistics for

Managers. 4th edition, pp. 632-633. Prentice Hall.

43. Loudder, M. L., I. K. Khurana, R. B. Sawyers, C. Cordery, C. Johnson, J. Lowe,

and R. Wunderle. (1992), “The Information Content of Audit Qualifications”,

Auditing: A Journal of Practice & Theory. 11, 69-82.

44. Lys, T. and Watts, R.L. (1994) “Lawsuits against auditors”, Journal of

Accounting Research, 32, pp. 65-93.

45. Monroe, G.S. and Teh, S.T. (1993). “Predicting uncertainty audit qualifications

in Australia using publicly available information”. Accounting and Finance,

Vol.32, pp. 79-106.

46. Moyer, S. (1990). “Capital adequacy ratio regulations and accounting choices in

commercial

47. Murtanto, G. (1999). “Identifikasi Karakteristik-karakteristik Keahlian Audit:

Profesi Akuntan Publik di Indonesia”, Jurnal Riset Akuntansi Indonesia. 2 (1).

January.

48. Mutchler, J. (1985). “A multivariate analysis of the auditor’s going-concern

opinion decision”, Journal of Accounting Research, 23 (2), 668-82.

49. Mutchler, J., Hopwood, W. and McKeown, J. C. (1997). “The influence of

contrary information and mitigating factors on audit opinion decisions on

bankrupt companies”, Journal of Accounting Research, pp. 295-310, Autumn.

50. Mutmainah, Siti. (2007). “Studi tentang perbedaan Evaluasi Etis, Intensi Etis dan

Orientasi Etis dilihat dari Gender dan Disiplin Ilmu: Potensi rekruitmen Staf

Profesional pada kantor Akuntan Publik”, Media Riset Akuntansi, Auditing dan

Informasi, 10 (1). January.

51. Nerissa, Sheila. (2010). The Impact of Corporate Governance Variables on

Earnings Management. Working Paper. BINUS INTERNATIONAL

UNIVERSITY: Indonesia.

52. Novianti, Suzy. (2008). “Skeptisme Profesional Auditor Dalam Mendeteksi

Kecurangan”, Jurnal Akuntansi dan Keuangan Indonesia, 5 (1). June.

53. Renyowijoyo, Muindro. (2005). “Persepsi masyarakat dan Akuntan terhadap

Etika Profiesi Akuntan”, Jurnal Bisnis dan Akuntansi, 7 (1). April.

54. Scott, W. R. (2000). Financial Accounting Theory. (2nd edition). Canada:

Prentice Hall.

55. Scott, W. R. (2006). Financial Accounting Theory. United States of America:

Pearson Prentice Hall.

56. Sekaran, U, Roger, B. (2009). Research Methods for Business: A Skill Building

Approach (5th ed). United Kingdom: John Wiley & Sons, Ltd.

57. Vander Bauwhede, H., M. Willekens, and A. Gaeremynck. (2003). “Audit firm

size, public ownership, and firms’ discretionary accruals management”, The

International Journal of Accounting, 38 (1), 1-22.

58. Watts, R. L., and Zimmerman, J. L. (1978). “Towards a positive theory of the

determination of accounting standards”, The Accounting Review, 53, 112-134.

59. Zang, A. Y. (2005). Evidence on the tradeoff between real manipulation and

accrual manipulation. Working Paper. Fuqua School of Business.

PHỤ LỤC

DANH SÁCH CÔNG TY TRONG MẪU NGHIÊN CỨU

Sàn niêm yết Tên công ty Mã Chứng khoán Năm niêm yết

AGF HoSE 2002

ALT HNX 2009

AMV HNX 2009

ASP HoSE 2008

B82 BBC BCC HNX HoSE HNX 2008 2001 2006

BED HNX 2009

BKC BLF BMC BMP BPC HNX HNX HoSE HoSE HNX

BST HNX 2008

BTP HoSE 2009

BTS HNX 2006

BXH HNX 2009

C92 HNX 2007

CAN HNX 2009

CAP HNX 2008

CCM HNX 2008

CJC CLC CMC HNX HoSE HNX Công ty Cổ phần Xuất nhập khẩu thủy sản An Giang Công ty Cổ phần văn hoá Tân Bình CTCP Sản xuất Kinh doanh Dược và Trang thiết bị Y tế Việt Mỹ Công ty Cổ phần Tập đoàn Dầu khí An Pha Công ty Cổ phần 482 Công ty Cổ phần Bibica Công ty Cổ phần Xi măng Bỉm Sơn Công ty Cổ phần Sách và Thiết bị trường học Đà Nẵng 2009 Công ty Cổ phần Khoáng sản Bắc Kạn 2008 Công ty Cổ phần Thủy sản Bạc Liêu Công ty cổ phần Khoáng sản Bình Định 2006 Công ty Cổ phần Nhựa Bình Minh 2006 Công ty cổ phần Vicem Bao bì Bỉm Sơn 2002 Công ty Cổ phần Sách - Thiết bị Bình Thuận Công ty Cổ phần Nhiệt điện Bà Rịa Công ty cổ phần Xi măng Vicem Bút Sơn Công ty cổ phần VICEM Bao bì Hải Phòng Công ty Cổ phần Xây dựng và Đầu tư 492 Công ty Cổ phần Đồ hộp Hạ Long Công ty Cổ phần Lâm Nông sản Thực phẩm Yên Bái Công ty Cổ phần Khoáng sản & Xi măng Cần Thơ Công ty Cổ phần Cơ điện Miền Trung Công ty Cổ phần Cát Lợi Công ty Cổ phần Đầu tư CMC 2006 2006 2006

COM HoSE 2006

CSC HNX 2009

CTC HNX 2008

D2D HoSE 2009

DAD HNX 2009

DBC HNX 2008

DC4 DCL DCS DHA DHC DHT HNX HoSE HNX HoSE HoSE HNX

DIC HoSE 2006

DID HNX 2009

DIG HoSE 2009

DMC HoSE 2006

DNP DPR DQC HNX HoSE HoSE

DST HNX 2007

DXV HoSE 2008

DZM HNX 2009

EBS HNX 2006

ECI HNX 2009

FMC HoSE 2006

GDT HoSE 2009

GIL HoSE 2002 Công ty Cổ phần Vật tư - Xăng dầu Công ty Cổ phần Đầu tư và Xây dựng Thành Nam Công ty cổ phần Gia Lai CTC Công ty Cổ phần Phát triển Đô thị Công nghiệp Số 2 Công ty Cổ phần Đầu tư và Phát triển Giáo dục Đà Nẵng Công ty Cổ phần Tập đoàn Dabaco Việt Nam Công ty Cổ phần DIC số 4 2008 Công ty Cổ phần Dược phẩm Cửu Long 2008 2007 Công ty Cổ phần Tập đoàn Đại Châu 2004 Công ty Cổ phần Hoá An 2009 Công ty Cổ phần Đông Hải Bến Tre Công ty Cổ phần Dược phẩm Hà Tây 2008 Công ty Cổ phần Đầu tư và Thương mại DIC Công ty Cổ phần DIC - Đồng Tiến Tổng Công ty Cổ phần Đầu tư Phát triển Xây dựng Công ty Cổ phần Xuất nhập khẩu Y tế Domesco 2009 Công ty Cổ phần Nhựa Đồng Nai Công ty Cổ phần Cao su Đồng Phú 2007 Công ty Cổ phần Bóng đèn Điện Quang 2008 Công ty Cổ phần Sách và Thiết bị giáo dục Nam Định Công ty Cổ phần VICEM Vật liệu Xây dựng Đà Nẵng Công ty Cổ phần Chế tạo máy Dzĩ An Công ty Cổ phần Sách Giáo dục tại Tp.Hà Nội Công ty Cổ phần Bản đồ và Tranh ảnh Giáo dục Công ty Cổ phần Thực phẩm Sao Ta Công ty Cổ phần Chế biến Gỗ Đức Thành Công ty Cổ phần Sản Xuất Kinh Doanh Xuất Nhập Khẩu Bình Thạnh

GMC HoSE 2006

GTA HoSE

HAD HNX 2009

HAG HAP HAS HoSE HoSE HoSE 2008 2000 2002

HAX HoSE 2006

HBC HoSE 2006

HCC HNX 2007

HCT HNX 2007

HDC HoSE 2007

HEV HNX 2007

HGM HNX 2009

HHC HJS HNX HNX 2007 2006

HMC HoSE 2006

HOM HNX 2009

HPG HRC HSG HoSE HoSE HoSE 2007 2006 2008

HST HNX 2009

HT1 HoSE 2007

HTP HNX 2006

HTV HUT HVG HVT HoSE HNX HoSE HNX Công ty Cổ phần Sản xuất Thương mại May Sài Gòn Công ty Cổ phần chế biến gỗ Thuận An 2007 Công ty Cổ phần Bia Hà Nội - Hải Dương Công ty Cổ phần Hoàng Anh Gia Lai Công ty Cổ phần Tập đoàn Hapaco Công ty Cổ phần Hacisco Công ty Cổ phần Dịch vụ Ô tô Hàng Xanh Công ty cổ phần Xây dựng và Kinh doanh Địa ốc Hoà Bình Công ty Cổ phần Bê tông Hoà Cầm - Intimex Công ty Cổ phần Thương mại Dịch vụ Vận tải Xi măng Hải Phòng Công ty Cổ phần Phát triển nhà Bà Rịa- Vũng Tàu Công ty Cổ phần Sách Đại học - Dạy nghề Công ty cổ phần Cơ khí và Khoáng sản Hà Giang Công ty Cổ phần Bánh kẹo Hải Hà Công ty Cổ phần Thủy điện Nậm Mu Công ty Cổ phần Kim khí Thành phố Hồ Chí Minh Công ty cổ phần Xi măng VICEM Hoàng Mai Công ty cổ phần Tập đoàn Hòa Phát Công ty Cổ phần Cao su Hòa Bình Công ty Cổ phần Tập đoàn Hoa Sen Công ty cổ phần Phát hành Sách và Thiết bị Trường học Hưng Yên Công ty Cổ phần Xi Măng Hà Tiên 1 Công ty Cổ phần In sách giáo khoa Hòa Phát Công ty Cổ phần vận tải Hà Tiên Công ty Cổ phần Tasco Công ty Cổ phần Hùng Vương Công ty Cổ phần Hóa chất Việt Trì 2006 2008 2009 2009

ICF HoSE 2007

IMP HoSE 2006

KHA HoSE 2002

KHP HoSE 2006

KKC HNX 2008

KMR KMT HoSE HNX 2008 2010

KSB HoSE 2010

KSH HoSE 2008

L10 HoSE 2007

L18 HNX 2008

L43 L44 L61 HNX HNX HNX 2008 2009 2008

LBE HNX 2008

LHG LTC HoSE HNX 2010 2006

LUT HNX 2008

MAC HNX 2009

MCO HNX 2006

MCP HoSE 2006

MHC MKV MSN NAV NBP HoSE HNX HoSE HoSE HNX 2005 2008 2009 2006 2009

NGC HNX 2008

NSC HoSE 2006 Công ty Cổ phần Đầu tư Thương mại Thủy sản Công ty Cổ phần Dược phẩm IMEXPHARM Công ty Cổ phần xuất nhập khẩu Khánh Hội Công ty Cổ phần Điện lực Khánh Hòa Công ty Cổ phần Sản xuất và Kinh doanh Kim khí Công ty Cổ phần Mirae Công ty cổ phần Kim khí miền Trung Công ty Cổ phần Khoáng sản và Xây dựng Bình Dương Công ty Cổ phần Đầu tư và Phát triển KSH Công ty Cổ phần LILAMA 10 Công ty Cổ phần Đầu tư và Xây dựng số 18 Công ty Cổ phần Lilama 45.3 Công ty Cổ phần Lilama 45.4 Công ty Cổ phần Lilama 69-1 Công ty Cổ phần Sách và Thiết bị trường học Long An Công ty Cổ phần Long Hậu Công ty Cổ phần Điện nhẹ Viễn thông Công ty Cổ phần Đầu tư Xây dựng Lương Tài Công ty Cổ phần Cung ứng và Dịch vụ Kỹ thuật Hàng Hải Công ty Cổ phần MCO Việt Nam Công Ty Cổ Phần In và Bao bì Mỹ Châu Công ty Cổ phần MHC Công ty Cổ phần Dược Thú y Cai Lậy Công ty Cổ phần Tập đoàn MaSan Công ty Cổ phần Nam Việt Công ty Cổ phần Nhiệt điện Ninh Bình Công ty Cổ phần Chế biến Thủy sản Xuất khẩu Ngô Quyền Công ty Cổ phần Giống cây trồng Trung Ương

NST HNX 2006

NTL HoSE 2007

NTP HNX 2006

OCH HNX 2010

OGC ONE OPC PAC HoSE HNX HoSE HoSE

PDC HNX 2009

PET HoSE 2007

PGC HoSE 2006

PGD HoSE 2009

PGS HNX 2007

PGT HNX 2009

PHC HNX 2009

PHR HoSE 2009

PIT HoSE 2008

PJC HNX 2006

PJT HoSE 2006

PLC HNX 2006

PMS PNC HNX HoSE

PNJ HoSE 2009

POT PPC HNX HoSE 2006 2007

PSC HNX 2006 Công ty Cổ phần Ngân Sơn Công ty Cổ phần Phát triển đô thị Từ Liêm Công ty Cổ phần Nhựa Thiếu niên Tiền Phong Công ty Cổ phần Khách sạn và Dịch vụ Đại Dương 2010 Công ty Cổ phần Tập đoàn Đại Dương 2008 Công ty Cổ phần Truyền thông số 1 Công ty cổ phần Dược phẩm OPC 2008 Công ty Cổ phần Pin Ắc quy miền Nam 2006 Công ty cổ phần Du lịch Dầu khí Phương Đông Tổng Công ty Cổ phần Dịch vụ Tổng hợp Dầu khí Tổng Công ty Gas Petrolimex-CTCP Công ty Cổ phần Phân phối Khí thấp áp Dầu khí Việt Nam Công ty Cổ phần Kinh doanh Khí Miền Nam Công ty Cổ phần PGT Holdings Công ty cổ phần Xây dựng Phục Hưng Holdings Công ty cổ phần Cao su Phước Hòa Công ty Cổ phần Xuất nhập khẩu Petrolimex Công ty Cổ phần Thương mại và Vận tải Petrolimex Hà Nội Công ty Cổ phần Vận tải Xăng dầu Đường thủy Petrolimex Tổng Công ty Hóa dầu Petrolimex- CTCP Công ty Cổ phần Cơ khí Xăng dầu 2009 Công ty Cổ phần Văn hóa Phương Nam 2005 Công ty Cổ phần Vàng bạc Đá quý Phú Nhuận Công ty Cổ phần Thiết bị Bưu điện Công ty Cổ phần Nhiệt điện Phả Lại Công ty Cổ phần Vận tải và Dịch vụ Petrolimex Sài Gòn

PTC HoSE 2008

PTL HoSE 2010

PV2 HNX 2010

PVD HoSE 2006

PVE HNX 2008

PVG HNX 2009

PVI PVL HNX HNX 2007 2010

PVS HNX 2007

PVT HoSE 2007

PVX HNX 2009

PXI HoSE 2010

PXT HoSE 2010

QNC HNX 2008

QST HNX 2009

QTC HNX 2009

RAL HoSE 2006

RDP REE RIC S55 S74 S99 HoSE HoSE HoSE HNX HNX HNX 2009 2000 2007 2006 2009 2006

SAF HNX 2009

SAV HoSE 2002

SCD HoSE 2006 Công ty Cổ phần Đầu tư và Xây dựng Bưu điện Công ty Cổ phần Đầu tư Hạ tầng và Đô thị Dầu khí PVC Công ty cổ phần Đầu tư PV2 Tổng Công ty Cổ phần Khoan và Dịch vụ Khoan Dầu khí Tổng Công ty Tư vấn Thiết kế Dầu khí- CTCP Công ty Cổ phần Kinh doanh Khí hóa lỏng Miền Bắc Công ty Cổ phần PVI Công ty cổ phần Địa ốc Dầu khí Tổng Công ty Cổ phần Dịch vụ Kỹ thuật Dầu khí Việt Nam Tổng Công ty Cổ phần Vận tải dầu khí Tổng Công ty cổ phần Xây lắp Dầu khí Việt Nam Công ty Cổ phần Xây dựng công nghiệp và dân dụng Dầu khí Công ty Cổ phần Xây lắp Đường ống Bể chứa Dầu khí Công ty Cổ phần Xi măng và Xây dựng Quảng Ninh Công ty Cổ phần Sách và Thiết bị trường học Quảng Ninh Công ty Cổ phần Công trình Giao thông Vận tải Quảng Nam Công ty Cổ phần Bóng đèn Phích nước Rạng Đông Công ty Cổ phần Nhựa Rạng Đông Công ty Cổ phần Cơ điện lạnh Công ty Cổ phần Quốc tế Hoàng Gia Công ty Cổ phần Sông Đà 505 Công ty Cổ phần Sông Đà 7.04 Công ty Cổ phần SCI Công ty Cổ phần Lương thực Thực phẩm SAFOCO Công ty Cổ phần Hợp tác kinh tế và Xuất nhập khẩu SAVIMEX Công ty Cổ phần Nước giải khát Chương Dương

SCJ SD5 SD7 SD9 SDA SDC HNX HNX HNX HNX HNX HNX 2007 2006 2006 2006 2006 2006

SDH HNX 2009

SDN HNX 2009

SED HNX 2009

SFC SFI SFN HoSE HoSE HNX 2004 2006 2009

SGD HNX 2006

SHI HoSE 2009

SHN HNX 2009

SIC HNX 2006

SJC SJE HNX HNX 2007 2006

SJS HoSE 2006

SMC HoSE 2006

SRC SRF ST8 HoSE HoSE HoSE 2009 2009 2007

STC HNX 2006

SVC HoSE 2009

TAC HoSE 2006

TBC TBX HoSE HNX 2009 2008

TCL HoSE 2009 Công ty Cổ phần Xi măng Sài Sơn Công ty Cổ phần Sông Đà 5 Công ty Cổ phần Sông Đà 7 Công ty Cổ phần Sông Đà 9 Công ty Cổ phần Simco Sông Đà Công ty Cổ phần Tư vấn Sông Đà Công ty Cổ phần Xây dựng hạ tầng Sông Đà Công ty Cổ phần Sơn Đồng Nai Công ty Cổ phần Đầu tư và Phát triển giáo dục Phương Nam Công ty Cổ phần Nhiên liệu Sài Gòn Công ty Cổ phần Đại lý Vận tải SAFI Công ty Cổ phần Dệt lưới Sài Gòn Công ty cổ phần Sách Giáo dục tại T.P Hồ Chí Minh Công ty cổ phần Quốc tế Sơn Hà Công ty Cổ phần Đầu tư Tổng hợp Hà Nội Công ty cổ phần Đầu tư - Phát triển Sông Đà Công ty Cổ phần Sông Đà 1.01 Công ty Cổ phần Sông Đà 11 Công ty Cổ phần Đầu tư Phát triển Đô thị và Khu Công nghiệp Sông Đà Công ty Cổ phần đầu tư thương mại SMC Công ty Cổ phần Cao Su Sao Vàng Công ty Cổ phần Kỹ Nghệ Lạnh Công ty Cổ phần Siêu Thanh Công ty Cổ phần Sách và Thiết bị trường học TP Hồ Chí Minh Công ty Cổ phần Dịch vụ tổng hợp Sài Gòn Công ty Cổ phần Dầu thực vật Tường An Công ty cổ phần Thủy điện Thác Bà Công ty Cổ phần Xi măng Thái Bình Công ty Cổ phần Đại lý Giao nhận Vận tải Xếp dỡ Tân Cảng

TCM HoSE 2007

TCR HoSE 2006

TDH HoSE 2006

THB HNX 2008

TIX HoSE 2009

TJC HNX 2007

TKC HNX 2009

TKU HNX 2006

TMP TMS HoSE HoSE 2009 2000

TMX HNX 2009

TNA HoSE 2005

TNC HoSE 2007

TNG HNX 2007

TRA TRC TS4 HoSE HoSE HoSE 2008 2007 2002

TSC HoSE 2007

TST HNX 2007

TTF HoSE 2008

TV2 HNX 2009

TV3 HNX 2009

TXM HNX 2006

TYA HoSE 2006 Công ty Cổ phần Dệt may - Đầu tư - Thương mại Thành Công Công ty Cổ phần Công nghiệp Gốm sứ Taicera Công ty Cổ phần Phát triển nhà Thủ Đức Công ty cổ phần Bia Thanh Hóa Công ty cổ phần Sản xuất Kinh doanh Xuất nhập khẩu Dịch vụ và Đầu tư Tân Bình Công ty Cổ phần Dịch vụ Vận tải và Thương mại Công ty Cổ phần Xây dựng và Kinh doanh Địa ốc Tân Kỷ Công ty Cổ phần Công nghiệp Tung Kuang Công ty cổ phần Thủy điện Thác Mơ Công ty Cổ phần Transimex Công ty cổ phần VICEM Thương mại Xi măng Công ty Cổ phần Thương mại Xuất nhập khẩu Thiên Nam Công ty Cổ phần Cao su Thống Nhất Công ty Cổ phần Đầu tư và Thương mại TNG Công ty Cổ phần TRAPHACO Công ty Cổ phần Cao su Tây Ninh Công ty Cổ phần Thủy sản số 4 Công ty Cổ phần Vật tư kỹ thuật nông nghiệp Cần Thơ Công ty Cổ phần Dịch vụ Kỹ thuật Viễn thông Công ty Cổ phần Tập đoàn Kỹ nghệ Gỗ Trường Thành Công ty Cổ phần Tư vấn Xây dựng Điện 2 Công ty Cổ phần Tư vấn Xây dựng Điện 3 Công ty Cổ phần VICEM Thạch cao Xi măng Công ty Cổ phần Dây và Cáp điện Taya Việt Nam

UIC HoSE 2007

VBH VC1 VC2 VC6 VC7 VCC HNX HNX HNX HNX HNX HNX 2006 2009 2006 2008 2007 2009

VCG HNX 2008

VCS HNX 2007

VDL HNX 2007

VE1 HNX 2008

VE9 HNX 2008

VFG HoSE 2009

VGS HNX 2008

VHC HoSE 2007

VHG HoSE 2008

VIC HoSE 2007

VID HoSE 2006

VIP HoSE 2006

VIS VMC VNA VNC HoSE HNX HoSE HNX

VNG HoSE 2009

VNL VNM VNS HoSE HoSE HoSE

VNT HNX 2009

VPH HoSE Công ty Cổ phần Đầu tư Phát triển Nhà và Đô thị Idico Công ty Cổ phần Điện tử Bình Hòa Công ty Cổ phần Xây dựng số 1 Công ty Cổ phần Xây dựng số 2 Công ty Cổ phần Vinaconex 6 Công ty Cổ phần Xây dựng số 7 Công ty Cổ phần Vinaconex 25 Tổng Công ty Cổ phần Xuất nhập khẩu và Xây dựng Việt Nam Công ty cổ phần Đá thạch anh cao cấp VCS Công ty Cổ phần Thực phẩm Lâm Đồng Công ty Cổ phần Xây dựng điện VNECO 1 Công ty Cổ phần Đầu tư và xây dựng VNECO 9 Công ty Cổ phần Khử trùng Việt Nam Công ty Cổ phần Ống thép Việt Đức VG PIPE Công ty Cổ phần Vĩnh Hoàn Công ty Cổ phần Đầu tư Cao Su Quảng Nam Tập đoàn Vingroup - Công ty Cổ phần Công ty Cổ phần Đầu tư Phát triển Thương mại Viễn Đông Công ty Cổ phần Vận tải Xăng dầu VIPCO Công ty Cổ phần Thép Việt Ý 2006 2006 Công ty Cổ phần VIMECO Công ty Cổ phần Vận tải Biển Vinaship 2008 Công ty Cổ phần Tập đoàn Vinacontrol 2006 Công ty Cổ phần Du lịch Thành Thành Công Công ty cổ phần Logistics Vinalink 2009 2006 Công ty Cổ phần Sữa Việt Nam Công ty Cổ phần Ánh Dương Việt Nam 2008 Công ty cổ phần Giao nhận Vận tải Ngoại thương Công ty Cổ phần Vạn Phát Hưng 2009

VPK HoSE 2006

VSC HoSE 2008

VSH HoSE 2006

VTB VTC VTL HoSE HNX HNX

VTO HoSE 2007

VTS HNX 2006

VTV HNX 2009 Công ty Cổ phần Bao bì dầu thực vật Công ty cổ phần Tập đoàn Container Việt Nam Công ty Cổ phần Thủy điện Vĩnh Sơn - Sông Hinh Công ty Cổ phần Viettronics Tân Bình 2006 2009 Công ty Cổ phần Viễn thông VTC 2005 Công ty Cổ phần Vang Thăng Long Công ty Cổ phần Xăng dầu Vận tải VITACO Công ty Cổ phần Viglacera Từ Sơn Công ty Cổ phần Vật tư Vận tải Xi măng

MÀN HÌNH CHỤP KẾT QUẢ TỪ PHẦN MỀM EVIEW 8.1