1
MÔ HÌNH QUẢN TRỊ ĐẠI HỌC HIỆN ĐẠI Ở NHẬT BẢN VÀ MỘT SỐ KINH
NGHIỆM CHO VIỆT NAM
TS. Phan Thị Lan Hương
1. Giới thiệu chung
Nhật Bản là một trong các quốc gia có nền giáo dục hiện đại và phát triển so với các nước
khu vực và trên thế giới. Năm 1949, lần đầu tiên công dân Nhật nhận được giải Nobel vật
lý, và chỉ trong vòng 15 năm, 2000 – 2014, đã có 13 người Nhật được nhận giải Nobel
trong các lĩnh vực, chỉ đứng xếp hạng sau Mỹ và Anh.1 Và năm 2018, Giáo sư Tatsuku
Honjo đã đạt giải Nobel y học.2 Có thể thấy rằng, kết quả đó là do những chính sách phát
triển hệ thống giáo dục nói chung và giáo dục đại học nói riêng của Nhật Bản.
Trong thời kỳ của nền giáo dục tri thức và toàn cầu hóa đang diễn ra, giáo dục đại học đóng
vai trò quan trọng. Định hướng giáo dục tiên tiến, đa dạng và các hoạt động nghiên cứu đã
được thúc đẩy cùng với sự phối hợp cân bằng của hệ thống kiểm định, đảm bảo và công
nhận chất lượng ngày càng được hoàn thiện. Quyền tự do giáo dục (giáo dục khai phóng)
cần được tôn trọng. Hiến Pháp Nhật bản đã quy định mọi công dân đều có cơ hội công
bằng trong học tập theo quy định của pháp luật và phù hợp với khả năng của họ. Luật Giáo
dục cơ bản quy định rằng sự độc lập, tự chủ và giá trị của giáo dục và nghiên cứu của các
tổ chức giáo dục đại học sẽ được tôn trọng. Nguyên tắc tự chủ/tự trị này đã được đảm bảo
bởi quyết định của Tòa án Tối cao Nhật Bản.3
Nhật Bản đã bắt đầu đổi mới hệ thống giáo dục đại học từ năm 2004. Hệ thống giáo dục
đại học của Nhật bản được xây dựng và quản lý dựa trên các nguyên tắc cơ bản đó là độc
1 Vì sao người Nhật giành nhiều giải Nobel khoa học? http://nghiencuuquocte.org/2017/02/20/vi-sao-nguoi-nhat-
gianh-nhieu-giai-nobel-khoa-hoc/
2 Chân dung những nhà khoa học đạt giải Nobel năm 2018, http://plo.vn/video-photo-hi-hoa/infographic/chan-
dung-cac-nha-khoa-hoc-dat-giai-nobel-nam-2018-796418.html
3 Vụ giáo dục đại học, Bộ Giáo dục, văn hóa, thể thao, khoa học và công nghệ Nhật bản
http://www.mext.go.jp/en/policy/education/highered/title03/detail03/__icsFiles/afieldfile/2012/06/19/1302653_
1.pdf
2
lập, tự chủ và tự do sáng tạo. Đây chính là một trong những lý do để lý giải thành công của
các nhà khoa học Nhật bản trong việc đạt các giải Nobel khoa học, đó chính là kết quả của
nền giáo dục đại học khai phóng.
Tương tự như các quốc gia khác, giáo dục đại học của Nhật bản cũng bao gồm ba cấp độ
cử nhân, thạc sỹ và tiến sỹ, ngoài ra còn có hệ thống các trường cao đẳng dạy nghề. Thời
gian đào tạo đối với mỗi cấp bậc là khác nhau: đối với bậc cử nhân, thời gian đào tạo là 4
năm, thạc sỹ là 2 năm, tiến sỹ là 5 năm và đào tạo nghề là 2 năm. Các trường đại học của
Nhật về cơ bản được chia thành ba loại: đại học quốc gia (national universities); đại học
công lập (public universities), và đại học tư.
+ Các trường đại học quốc gia, được thành lập ở tất cả các địa phương để nhằm mục đích
cải tiến và phát triển cân bằng của giáo dục đại học và nghiên cứu học thuật Nhật Bản,
đã đóng vai trò quan trọng như các trung tâm nghiên cứu địa phương. Từ năm 2004,
các trường này đã được công nhận như các công ty/tập đoàn nhằm nâng cao tính độc
lập và tự chủ của mỗi trường để tăng cường các hoạt động đào tạo và nghiên cứu.
+ Các trường đại học công lập, được thành lập và quản lý bởi chính quyền địa phương,
cũng đóng vai trò quan trọng trong việc cung cấp cơ hội giáo dục đại học cho người
dân địa phương và các trung tâm trí thức và văn hóa trong cộng đồng địa phương.
+ Các trường đại học tư thục chiếm khoảng 80% số lượng các trường đại học trên toàn
nước Nhật và có khoảng 80% sinh viên đại học theo học. Mỗi trường đại học tư nhân
quảng bá cho các hoạt động đào tạo và nghiên cứu một cách riêng biệt, độc đáo dựa
trên các giá trị cốt lõi tinh thần riêng của nó. Các trường này đã đóng vai trò quan trọng
cả về số lượng và chất lượng trong sự phát triển giáo dục đại học của Nhật Bản.
Tuy nhiên, bài viết này chỉ nghiên cứu về kinh nghiệm quản trị đại học trong các trường
đại học quốc gia của nhật bản (đại học công lập), thông qua đó đề xuất một số khuyến nghị
cho quản trị đại học đối với các trường công lập trong hệ thống giáo dục đại học ở Việt
nam.
Nhật bản đã có chính sách phát triển và cải cách hệ thống giáo dục đại học phù hợp với
yêu cầu của toàn cầu hóa từ những năm 2004. Từ năm 2004, tất cả các trường đại học quốc
gia, trước đây là một bộ phận của Bộ giao dục đã được tổ chức lại thành các tập đoàn. Việc
3
cải cách các trường đại học quốc gia này nhằm mục đích đẩy mạnh sự độc lập và tự chủ,
cải thiện hoạt động giáo dục và nghiên cứu. Việc cải cách về tổ chức đã cho phép mỗi
trường đại học quốc gia trở nên độc lập, có quyền quyết định về các vấn đề nhân sự, ngân
sách, và tự quản lý theo trách nhiệm của riêng mình và có quyền tự định đoạt dưới sự lãnh
đạo của chủ tịch trường.
2. Áp dụng mô hình tập đoàn trong quản trị đại học ở Nhật Bản
Tổng công ty/tập đoàn đại học quốc gia được điều hành thông qua hệ thống Hội đồng quản
trị, bao gồm chủ tịch và người được ủy thác, và thành lập các bộ phận quản lý, giáo dục và
các ban điều hành cần thiết khác. Tập đoàn đại học quốc gia sẽ mời những người bên ngoài
trưởng là thành viên của Hội đồng trường và để họ trực tiếp tham gia vào hoạt động quản
lý.
2.1 Về bộ máy tổ chức
Hội đồng quản lý: cơ quan hoạt động theo chế độ thảo luận tập thể về các vấn đề liên quan
đến quản lý tập đoàn. Mỗi tập đoàn đại học quốc gia phải xây dựng một kế hoạch hoạt
động trung hạn dựa trên các mục tiêu trung hạn cho giai đoạn 6 năm đã được Bộ trưởng
Bộ Giáo dục, Văn hóa, Thể thao, Khoa học và Công nghệ (MEXT) đề ra và tự thúc đẩy
hoạt động giáo dục và nghiên cứu của trường theo kế hoạch đó. Như vậy, những nỗ lực
trong việc thành lập mô hình tập đoàn nhằm thúc đẩy độc lập, tự chủ của các trường đại
học của Nhật Bản.
Mỗi trường đại học quốc gia có Chủ tịch trường và bộ máy điều hành. Khác với mô hình
trước kia (1 hội đồng) thì mô hình hiện nay được thành lập 03 bộ phận trong mỗi trường:
(1) Hội đồng quản trị là bộ phận cao nhất có quyền quyết định về tài chính và do Chủ tịch
trường đứng đầu; (2) Hội đồng quản lý/điều hành có trách nhiệm quyết định các vấn đề về
hành chính, điều hành hoạt động của trường; (3) Hội đồng giáo dục và nghiên cứu thực
hiện những nhiệm vụ liên quan đến đào tạo và nghiên cứu. Như vậy, đã có sự phân công
trách nhiệm giữa ba hệ thống cơ quan này nhưng Chủ tịch là người có quyền ra quyết định
cuối cùng dựa trên sự hỗ trợ của Hội đồng quản trị.4
4Jun OBA (RIHE, Hiroshima University), Incorporation of National Universities in Japan and its Impact upon
Institutional Governance, accessed https://home.hiroshima-u.ac.jp/oba/docs/incorporation2006.pdf
4
Chủ tịch trường thường được lựa chọn bởi Ủy ban lựa chọn chủ tịch bao gồm các thành
viên trong và ngoài trường. Ở một số trường đại học vẫn áp dụng chế độ bầu chủ tịch thông
qua bỏ phiếu. Tuy nhiện, mục tiêu chính của đổi mới quản trị đại học là tăng quyền cho
Chủ tịch – người đứng đầu để có thể thực hiện quyền lãnh đạo hiệu quả.
Ngoài ra, để tập trung quyền lực cho Chủ tịch và Hội đồng quản trị trường, các trường đại
học quốc gia đã giảm các cuộc họp mang tính chất ra quyết định tập thể, ví dụ như trước
khi áp dụng chế độ tự chủ, các trường thường thành lập các tiểu ban để tham gia quyết dịnh
các nội dung có liên quan, sau khi cải cách, có một số trường ví dụ như Đại học giáo dục
Aichi đã giảm số lượng các cuộc họp từ 19 xuống còn 7 cuộc họp/năm; hay giảm số lượng
các ủy ban từ 36 xuống 24, số lượng thành viên các ủy ban từ 400 xuống còn 100.
Sơ đồ tổ chức tập đoàn đại học quốc gia5
5 Tham khảo mô hình trong tài liệu của Bộ Giáo dục, Văn hóa, Thể thao, Khoa học và Công nghệ của Nhật Bản,
trang 10, truy cập ngày 8/10/2018
http://www.mext.go.jp/en/policy/education/highered/title03/detail03/__icsFiles/afieldfile/2012/06/19/1302653_
1.pdf
Hội đồng đào tạo và nghiên cứu
Chủ tịch
Hội đồng quản trị (bao
gồm chủ tịch và các giám
đốc)
Hội đồng quản lý
Thanh tra
Các khoa/trường chuyên
môn (đào tạo cử nhân)
Viện nghiên cứu
Ban thư ký
5
Có thể thấy rằng, một trong những chế định quan trọng để đảm bảo quyền tự chủ trong các
trường đại học quốc gia là tăng quyền quyết định cho cá nhân đứng đầu – Chủ tịch trường,
và giảm các quyết định mang tính chất tập thể. Điều này thể hiện rõ tầm quan trọng của
chế độ lãnh đạo cá nhân, đảm bảo mọi vấn đề được quyết định nhanh chông và Chủ tịch là
người đứng đầu chịu trách nhiệm về các quyết định của mình. Tuy nhiên, các trường đại
học quốc gia của Nhật Bản cũng phải đối mặt với thách thức trong việc lựa chọn được Chủ
tịch trường là người có năng lực điều hành, quản lý bởi vì hầu hết họ là những người làm
công tác chuyên môn, giảng dạy nên có thể thiếu những kinh nghiệm, kỹ năng trong lãnh
đạo điều hành. Đây cũng là một trong các thách thức lớn của các trường đại học hoạt động
theo mô hình này.
Hội đồng quản lý/Hội đồng hành chính: là hội đồng có cả các chuyên gia bên ngoài
trường tham gia vào điều hành quản lý ở nhiều nội dung khác nhau, tùy thuộc vào điều
kiện cụ thể của mỗi trường. Có một số trường tham khảo Hội đồng quản lý những hoạt
động quản lý cụ thể, bao gồm cả việc phân bổ ngân sách. Một số trường thì chỉ tham khảo
ý kiến về những vấn đề mang tính chất định hướng chung, ví dụ như Chủ tích trường đại
học Kyoto cho biết là chỉ thảo luận một số vấn đề chung với Hội đồng quản lý.
2.2 Về ngân sách:
Tự chủ về tài chính là một trong những điều kiện tiên quyết đảm bảo quyền độc lập, tự chủ
của các tập đoàn đại học quốc gia ở Nhật bản.
Hiện nay, về các nguồn kinh phí cho các trường đại học ở Nhật Bản chủ yếu được chia
thành ba loại: nguồn kinh phí chi cho hoạt động thường xuyên; nguồn kinh phí cạnh tranh
để cho các hoạt động của nghiên cứu khoa học của mỗi cá nhân; và nguồn trợ cấp cho sinh
viên. Nhà nước sẽ cấp các khoản kinh phí này cho các trường đại học quốc gia, ví dụ như
nguồn kinh phí chi cho hoạt động thường xuyên: chi phí quản lý tập đoàn; cơ sở vật chất.
Bên cạnh đó, Nhật bản áp dụng chính sách phân bổ ngân sách cạnh tranh dựa trên sự cạnh
tranh giữa các trường đại học quốc gia, đại học công lập, và đại học tư nhân thông qua các
nguồn kinh phí tài trợ (các dự án). Các trường đại học cần phải đẩy mạnh cải cách, xây
dựng các dự án để xin các nguồn tài trợ từ Chính phủ Nhật Bản.