Nghệ thuật ánh sáng trong kiến trúc
Trong thần thoại Hy Lạp có nhiều vị thần liên quan đến ánh sáng:
thần mặt trăng Phoebe, thần mặt trời Helios, thần bình minh (Eos),
thần ánh sáng ban ngày Hemera, và có cả một vị thần ánh sáng nói
chung là Apollo...
Apollo cũng là vị thần tiên tri, thi ca, âm nhạc, lý trí và y thuật (có lẽ vì
ánh sáng, nguồn sáng được xem là biểu trưng của trí tuệ, ý tưởng, sáng
tạo).
Vì mãi đến năm 1879 Thomas Edison mới phát minh ra bóng điện, nên
tổ tiên người phương Tây cổ đại đã bí quá mà sáng tạo ra một ông thần
lửa kiêm luôn nghề rèn có tên là Hephaestus. Ông này đại diện cho cái
gọi là sở trường ánh sáng nhân tạo.
Ảnh minh họa
1. Có nghĩa là, ngay từ thời xa xưa, con người đã cảm nhận và phân biệt
có rất nhiều loại ánh sáng trong đời sống tự nhiên. Người ta gửi cảm
nhận sắc thái từng loại ánh sáng thông qua tính khí mỗi vị thần. Lịch sử
triết học phương Tây còn có một giai thoại thú vị liên quan đến ánh
sáng. Dioneges là một triết gia sống tại Hy Lạp khoảng 404 – 323 TCN,
cha đẻ trường phái khuyển nho (Cynieism). Trường phái triết học của
ông này thật quái đản: chủ trương sống phá bỏ hình thức, lề lối mà thiên
hạ gọi là văn minh, cố ý bừa bãi, bẩn thỉu, ăn mặc rách rưới, có khi trần
truồng, hành xử tục lậu nơi công cộng để chống lại các công ước đương
thời (nên khuyển nho trong tiếng Hy Lạp là kynikos, nghĩa là “như
chó”). Một lần, Alexander đại đế đích thân đến thăm Dioneges và thấy
triết gia đang nằm trong một cái vạc đựng tro hoả táng nhem nhuốc. Nhà
vua nói: “Ta là Alexander đại đế. Một người thống lĩnh thiên hạ như ta
liệu có thể giúp được gì cho một triết gia như ông?”. Bình thản thò đầu
ra khỏi “ngôi nhà” nhem nhuốc của mình, triết gia điềm đạm: “Vâng,
điều mà ngài có thể làm được đó là hãy né người sang một bên, đừng
che ánh mặt trời của tôi!”.
Hẳn, sau câu nói đó, bậc quân vương hơi bị sốc. Nhưng, có lẽ lấy lại
bình tĩnh, Alexander ngạc nhiên và kính phục tay quái kiệt này ở tư cách
hiền triết, một khí chất ngạo nghễ và hùng hồn bày tỏ sự khinh miệt
trước thứ uy quyền trần tục mà nhiều triết gia trước đó đã không làm
được. Nhà vua (chắc đã né mình sang một bên) và nói: “Nếu không là
Alexander, thì ước gì ta có thể làm một Dioneges”.
Thứ quý giá mà bậc quân vương, người giàu có, kẻ bị coi “như chó” và
cả những thần dân sống dưới đáy cuộc đời bình đẳng sở hữu, không thế
lực nào thể truất hữu được: Ánh sáng. Ánh sáng về nghĩa đen lẫn nghĩa
bóng.
2. Như vậy, từ xa xưa, ánh sáng, thoát ra khỏi tư duy nguyên thuỷ và tôn
giáo – gắn với niềm tin về nguồn năng lượng thần linh, sự huyền nhiệm
nằm ngoài khả năng lý giải – con người đi đến nhận thức đó là dạng thể
đem lại năng lượng thể chất và tinh thần. Trong tiến trình văn minh, kiến
trúc phương Tây bỏ công đi quan trắc, nghiên cứu, tính toán chi li về
tương quan giữa từng chỉ số cường độ ánh sáng cụ thể tác động tới cơ
chế sức khoẻ, tâm lý con người ra sao để tìm kiếm giải pháp thiết kế
khoa học, chi li, tinh tế thì phong thuỷ phương Đông lại chú trọng tới
việc phân loại quang phổ, đặc tính âm, dương sử dụng, bố trí ánh sáng
trong công trình sao cho phù hợp, hài hoà với tạng, mạng, giới của người
sử dụng và đặc thù không gian.
Ảnh minh họa
Dù bằng hướng tiếp cận nào cũng cho thấy một điều, nghiên cứu và thấu
hiểu ánh sáng là một công việc bắt buộc trong nghệ thuật kiến trúc.
Ánh sáng, đã trở thành mối quan tâm, ưu tiên trong thiết kế xây dựng
công trình. Với cư dân ở xứ nhiệt đới gió mùa như Việt Nam thì yếu tố
sáng sủa hợp lý phải đi đôi với mát mẻ, thoáng đãng. Quan trắc hướng
nắng, gió kỹ lưỡng, tính toán giải pháp để thiết lập hệ thống vận hành
năng lượng trong ngôi nhà là điều mà các kiến trúc sư và gia chủ luôn
phải tính kỹ. Tận dụng chế độ chiếu sáng tự nhiên hợp lý được xem như
một yếu tố quan trọng tác động đến đời sống tinh thần, tâm lý con người,
gia tăng tính thẩm mỹ cho công trình; là một tiêu chí quan trọng để xác
định giá trị của công trình.
Ngay từ sơ sinh, con người đã nhờ phân biệt chế độ ánh sáng để hình
thành đồng hồ sinh học. Rồi cũng nhờ ánh sáng, con người trưởng thành
và nhận thức thế giới, vạn vật bên ngoài thay đổi, mùa màng tuần hoàn,
hình thành cảm xúc và nhận thức về giới tự nhiên, vũ trụ quan, nhân sinh
quan.
Ánh sáng là nguồn năng lượng kết nối giữa con người và vạn vật. Thậm
chí trong nhiều nền văn minh, người ta còn tin rằng ánh sáng là năng
lượng còn lại của linh hồn, hay là nhịp cầu để đưa con người đi qua thế
giới khác khi đời sống này khép lại. Nên trên đỉnh các mộ vua chúa xưa,
hay nhiều đền đài các tôn giáo, thường có trổ một lỗ thông sáng để ánh
nắng chính ngọ có thể chiếu xuyên xuống mộ phần các vua chúa, nhân
thần hoặc các tượng thần linh được thờ phụng. Bản thân tia sáng huyền