TÀI CHÍNH - TIỀN TỆ
93
Chương 4
BO HIM
Nội dung chính:
- Những vấn đề cơ bản về bảo hiểm, bản chất và vai trò, tác dụng của bảo hiểm
- Khái niệm, phân loại nội dung của bảo hiểm xã hội và bảo hiểm kinh doanh
4.1. NHNG VẤN Đ CƠ BN V BO HIM
4.1.1. Sự cần thiết khách quan của bảo hiểm
Trong quá trình tái sản xuất con người với tư cách là chủ thể của ý thức
luôn phải đối đầu với nhiều các rủi ro do chính con người tạo ra và những rủi
ro từ tự nhiên.
Những rủi ro đó con người không lường trước được nhưng có những rủi
ro mà con người đã dự đoán trước được nhưng nó vẫn xảy ra mà chúng ta
không ngăn lại được. Cho dù là rủi ro dự đoán trước được hay không thì khi
rủi ro phát sinh đều ảnh hưởng đến con người với tư cách là cá thể trong xã hội
và cả xã hội loài người nhưng mức độ thiệt hại là khác nhau. Như vậy thì cần
phải có được sự đảm bảo đó cho những rủi ro, đó là cơ sở và tiền đề khách
quan cho sự ra đời của hoạt động bảo hiểm.
Hoạt động bảo hiểm ra đời nhm mục đích bảo đảm cho sự an toàn của
con người, tài sản vật chất, của cải xã hội…
Chính sự tích lũy của bảo hiểm đã đảm bảo cho quá trình sinh hoạt con
người được liên tục, quá trình tái sản xuất không bị gián đoạn… Sự tồn tại của
quỹ bảo hiểm càng có cơ sở kinh tế vững chắc khi kinh tế hàng hoá hình thành
và phát triển với khối lượng sản phẩm xã hội ngày càng nhiều và một phần
trong đó là sản phẩm thặng dư.
4.1.2. Bản chất của bảo hiểm
Cơ chế hoạt động của kinh doanh bảo hiểm tạo ra một “sự đóng góp của
số đông vào bất hạnh của số ít” trên cơ sở quy tụ nhiều người có cùng rủi ro
thành cộng đồng nhm phân tán hậu quả tài chính của những vụ tổn thất. Như
vậy, thực chất mối quan hệ trong hoạt động bảo hiểm không chỉ là mối quan hệ
giữa người bảo hiểm và người được bảo hiểm mà là tổng thể các mối quan hệ
giữa những người được bảo hiểm trong cùng một cộng đồng bảo hiểm xoay
TRƯỜNG ĐẠI HỌC HẠ LONG
94
quanh việc hình thành và sử dụng quỹ bảo hiểm - một hình thức đặc biệt của
các khoản dự trữ bng tiền.
Các mối quan hệ kinh tế nảy sinh gắn với việc tạo lập và phân phối quỹ
bảo hiểm được thể hiện ở hai mặt:
Một là, chúng nảy sinh trong quá trình huy động phí bảo hiểm để lập quỹ
bảo hiểm. Nguồn thu hình thành quỹ bảo hiểm càng lớn khi số lượng người
tham gia bảo hiểm càng đông.
Hai là, chúng nảy sinh trong quá trình sử dụng quỹ bảo hiểm. Quỹ bảo
hiểm chủ yếu và trước hết được sử dụng để bù đắp những tổn thất cho người
được bảo hiểm khi xảy ra các rủi ro được bảo hiểm làm ảnh hưởng đến sự liên
tục của đời sống sinh hoạt và hoạt động sản xuất kinh doanh trong nền kinh tế
xã hội. Quỹ bảo hiểm còn được sử dụng trang trải các chi phí hoạt động của
chính người bảo hiểm, tham gia vào các mối quan hệ phân phối mang tính
pháp định (thuế, phí,…) và lãi kinh doanh cho người bảo hiểm kinh doanh
(trong bảo hiểm kinh doanh).
Như vậy thực chất bảo hiểm là hệ thống các quan hệ kinh tế phát sinh
trong quá trình phân phối lại tổng sản phẩm xã hội dưới hình thái giá trị nhm
bù đắp tổn thất do rủi ro bất ngờ gây ra cho người được bảo hiểm, đảm bảo cho
quá trình tái sản xuất được thường xuyên và liên tục.
Trước đây trong cơ chế kế hoạch hoá tập trung việc tuyệt đối hoá vai trò
của kinh tế Nhà nước và kinh tế tập thể nói chung và sự độc quyền Nhà nước
trong lĩnh vực bảo hiểm đã làm cho các mối quan hệ của bảo hiểm trở nên đơn
giản và việc sử dụng quỹ bảo hiểm trở nên kém hiệu quả. Sự chuyển hướng
sang nền kinh tế thị trường hiện nay đã tạo tiền đề khách quan và cơ sở vững
chắc cho các hoạt động bảo hiểm.
Tuy nhiên bên cạnh đó việc hình thành một nền kinh tế thị trường nhiều
thành phần sẽ làm cho các mối quan hệ kinh tế (trong đó các mối quan hệ thuộc
bảo hiểm) sẽ trở nên đa dạng, phức tạp. Bảo hiểm, ở mọi góc độ (doanh nghiệp,
sản phẩm, quản lý Nhà nước, hiệp hội,…) bức thiết phải được xây dựng và
hoàn thiện nhanh chóng nhm phát huy chức năng vốn có của mình: bảo vệ con
người, bảo vệ tài sản, của cải vật chật của xã hội.
TÀI CHÍNH - TIỀN TỆ
95
4.1.3. Vai trò tác dụng của bảo hiểm
4.1.3.1. Khía cạnh kinh tế xã hội
Rủi ro tổn thất phát sinh làm thiệt hại các đối tượng: của cải vật chất do
con người tạo ra và chính bản thân con người, làm gián đoạn quá trình sinh
hoạt của dân cư, ngưng trệ hoạt động sản xuất của nền kinh tế. Nói chung nó
làm gián đoạn và giảm hiệu quả của quá trình tái sản xuất xã hội.
Quỹ dự trữ bảo hiểm được tạo lập một cách có ý thức, khắc phục hậu quả
nói trên, bng cách bù đắp các tổn thất phát sinh nhm tái lập và đảm bảo tính
thường xuyên liên tục của các quá trình xã hội. Như vậy, trên phạm vi rộng
trên toàn bộ nền kinh tế xã hội, bảo hiểm đóng vai trò như công cụ an toàn và
dự phòng đảm bảo khả năng hoạt động lâu dài của mọi chủ thể dân cư và kinh
tế. Với vai trò đó, bảo hiểm khi xâm nhập sâu rộng mọi lĩnh vực của đời sống
đã phát huy tác động vốn có của mình: thúc đẩy ý thức đề phòng, hạn chế tổn
thất cho mọi thành viên trong xã hội.
4.1.3.2. Khía cạnh tài chính
Sản phẩm bảo hiểm là một loại dịch vụ đặc biệt: một lời cam kết đảm bảo
cho sự an toàn (an toàn động) hơn nữa nó là một loại hàng hoá trên thị trường
bảo hiểm kinh doanh. Tổ chức hoạt động bảo hiểm với tư cách là một đơn vị
cung cấp một loại sản phẩm dịch vụ cho xã hội, tham gia vào quá trình phân
phối như là một đơn vị ở khâu trong hệ thống tài chính quốc gia.
Mặt khác sự tồn tại và phát triển của các hoạt động bảo hiểm không chỉ
đáp ứng nhu cầu đảm bảo an toàn (cho các cá nhân, doanh nghiệp) mà còn
đáng ứng nhu cầu vốn không ngừng tăng lên của quá trình tái sản xuất mỏ
rộng, đặc biệt trong nền kinh tế thị trường. Với việc thu phí theo nguyên tắc
ứng trước, các tổ chức hoạt động bảo hiểm chiếm giữ một quỹ tiền tệ rất lớn thể
hiện cam kết của họ đối với khách hàng nhưng tạm thời nhàn rỗi.
Và do vậy, các tổ chức hoạt động bảo hiểm đã trở thành những nhà đầu
tư lớn, quan trọng cho các hoạt động khác của nền kinh tế quốc dân.
Bảo hiểm do đó không chỉ đóng vai trò của một công cụ an toàn mà còn
có vai trò của một trung gian tài chính, nắm giữ phần quan trọng trong các
doanh nghiệp công nghiệp và thương mại lớn.
TRƯỜNG ĐẠI HỌC HẠ LONG
96
Với các vai trò nói trên, bảo hiểm phát huy tác dụng hết sức quan trọng
đối với nền kinh tế, đặc biệt trong nền kinh tế chuyển đổi sang hoạt động theo
cơ chế thị trường. Tác dụng chính là tập trung, tích tụ vốn đảm bảo cho quá
trình tái sản xuất được thường xuyên và liên tục. Tác dụng này càng quan trọng
đối với nước ta hiện nay khi mà nó có thể góp phần tích cực vào việc tăng số
vốn đầu tư chính từ nội bộ của nền kinh tế, huy động và tận dụng một cách
triệt để nhất các quỹ tiền tệ nm rải rác trong dân cư.
Chính vì những tác dụng tích cực nói trên của bảo hiểm, mà bất kỳ ở
quốc gia nào dù đã phát triển hay đang phát triển, Chính phủ luôn tìm nhiều
cách khác nhau để thúc đấy, khuyến khích hoạt động bảo hiểm phát triển, tăng
số lượng các loại bảo hiểm bắt buộc, miễn giảm thuế thu nhập đối với người
kinh doanh bảo hiểm, thuế thu nhập cá nhân đánh trên các khoản tiền bảo hiểm
được nhận hưởng đối với người được bảo hiểm, tạo điều kiện thuận lợi cho nhà
bảo hiểm đầu tư…
4.2. BO HIM XÃ HỘI
4.2.1. Khái niệm bảo hiểm xã hội
Bảo hiểm xã hội là một chế định pháp lý bảo vệ người lao động bng cách
thông qua việc tập trung nguồn tài chính được huy động từ người lao động,
người sử dụng lao động cộng với sự hộ trợ của Nhà nước, thực hiện trợ cấp vật
chất, góp phần ổn định đối tượng đời sống cho người tham gia bảo hiểm xã hội
và gia đình họ trong các trường hợp người lao động tham gia bảo hiểm xã hội
gặp rủi ro ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, rủi ro tuổi già
làm cho gia đình bị mất hoặc giảm thu nhập bất ngờ.
4.2.2. Nội dung, đặc điểm của bảo hiểm xã hội [6]
Việc thực hiện bảo hiểm xã hội ở từng quốc gia rất khác nhau về nội
dung tuỳ thuộc vào nhu cầu bức bách của riêng từng nơi trong việc đảm bảo
nhu cầu an toàn cho đời sống người lao động, ngoài ra còn tuỳ thuộc vào khả
năng tài chính và khả năng quản lý có thể đáp ứng.
Ở nước ta hiện nay, chế độ bảo hiểm xã hội được quy định như sau:
Bảo hiểm xã hội bắt buộc
a) Ốm đau;
Bảo hiểm xã hội tự nguyện
a) Hưu trí;
TÀI CHÍNH - TIỀN TỆ
97
b) Thai sản;
c) Tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp;
d) Hưu trí;
đ) Tử tuất.
b) Tử tuất.
Việc thực hiện bảo hiểm xã hội được tiến hành theo 2 hình thức: bảo hiểm
bắt buộc và tự nguyện áp dụng cho 2 nhóm đối tượng khác nhau:
Bảo hiểm bắt buộc dành cho đối tượng:
‑ Người làm việc theo hợp đồng lao động không xác định thời hạn, hợp
đồng lao động xác định thời hạn, hợp đồng lao động theo mùa vụ hoặc theo
một công việc nhất định có thời hạn từ đủ 03 tháng đến dưới 12 tháng, kể cả
hợp đồng lao động được ký kết giữa người sử dụng lao động với người đại
diện theo pháp luật của người dưới 15 tuổi theo quy định của pháp luật về lao
động;
‑ Người làm việc theo hợp đồng lao động có thời hạn từ đủ 01 tháng đến
dưới 03 tháng;
‑ Cán bộ, công chức, viên chức;
‑ Công nhân quốc phòng, công nhân công an, người làm công tác khác
trong tổ chức cơ yếu;
‑ Sĩ quan, quân nhân chuyên nghiệp quân đội nhân dân; sĩ quan, hạ sĩ
quan nghiệp vụ, sĩ quan, hạ sĩ quan chuyên môn kỹ thuật công an nhân dân;
người làm công tác cơ yếu hưởng lương như đối với quân nhân;
‑ Hạ sĩ quan, chiến sĩ quân đội nhân dân; hạ sĩ quan, chiến sĩ công an
nhân dân phục vụ có thời hạn; học viên quân đội, công an, cơ yếu đang theo
học được hưởng sinh hoạt phí;
‑ Người đi làm việc ở nước ngoài theo hợp đồng quy định tại Luật người
lao động Việt Nam đi làm việc ở nước ngoài theo hợp đồng;
‑ Người quản lý doanh nghiệp, người quản lý điều hành hợp tác xã có
hưởng tiền lương;
‑ Người hoạt động không chuyên trách ở xã, phường, thị trấn;