TẠP CHÍ Y HỌC VIỆT NAM TẬP 542 - THÁNG 9 - SỐ CHUYÊN ĐỀ - 2024
41
TỔNG QUAN VỀ SỬ DỤNG THUỐC XỊT MŨI Ở TRẺ EM
Phạm Đình Nguyên1
TÓM TẮT5
Sử dụng thuốc xịt mũi trong điều trị các bệnh
lý ở trẻ em đã trở thành một phương pháp phổ
biến và được nhiều chuyên gia y tế ủng hộ.
Thuốc xịt mũi không chỉ được dùng để phòng
ngừa cúm mà còn có tác dụng giảm đau, điều trị
dị ứng và các vấn đề hô hấp. Bài viết này sẽ tổng
hợp các nghiên cứu và thông tin mới nhất về việc
sử dụng thuốc xịt mũi ở trẻ em, từ đó cung cấp
một cái nhìn tổng quan về hiệu quả, an toàn và
tiềm năng phát triển của phương pháp này.
Từ khoá: thuốc xịt mũi, trẻ em.
SUMMARY
OVERVIEW OF NASAL SPRAYS IN
CHILDREN
The use of nasal sprays in the treatment of
diseases in children has become a common
method and is supported by many medical
experts. Nasal sprays are not only used to prevent
the flu but also have effects in pain relief,
treating allergies, and respiratory issues. This
article will summarize the latest research and
information on the use of nasal sprays in
children, thereby providing an overview of the
effectiveness, safety, and development potential
of this method.
Keywords: nasal sprays, children.
I. GIỚI THIỆU
Việc sử dụng thuốc xịt mũi trong điều trị
trẻ em thu hút sự quan tâm của các chuyên
1Bệnh viện Nhi Đồng 1
Chịu trách nhiệm chính: Phạm Đình Nguyên
Email: nguyenpd@nhidong.org.vn
Ngày nhận bài: 17/7/2024
Ngày duyệt bài: 5/8/2024
gia y tế toàn cầu vì tính không xâm lấn và
hiệu quả cao. Thuốc xịt mũi được sử dụng
với nhiều mục đích như vệ sinh mũi, phòng
ngừa bệnh, cải thiện triệu chứng hô hấp và
giảm đau. Bài viết này nhằm cung cấp cái
nhìn tổng quan toàn diện về những nghiên
cứu và thông tin mới nhất về việc sử dụng
thuốc xịt mũi, xem xét hiệu quả và an toàn
của thuốc để các bác sĩ có thể cân nhắc áp
dụng, góp phần nâng cao chất lượng chăm
sóc điều trị ở trẻ em.
II. MỘT SỐ THUỐC PHỔ BIẾN
Vaccine ngừa cảm cúm
Vaccine ngừa cúm dạng xịt mũi (LAIV)
được khuyến cáo cho trẻ từ 6 tháng tuổi trở
lên để phòng ngừa cúm mùa 2023 - 2024.
Theo Trung tâm Phòng ngừa dịch bệnh Hoa
Kỳ (CDC) và Viện hàn lâm Nhi khoa Hoa
Kỳ (AAP), LAIV là giải pháp an toàn và
hiệu quả để giúp trẻ phòng bệnh cúm mà
không cần tiêm chích, giảm thiểu sự lo lắng
và sợ hãi khi chích ngừa. Nhiều nghiên cứu
đã chứng minh LAIV có hiệu quả tương
đương với vaccine dạng tiêm nhưng giảm
thiểu được nguy cơ lây nhiễm tại các cơ sở y
tế do giảm số lượng các mũi tiêm phải thực
hiện.1
Giảm đau
Nghiên cứu tại Na Uy cho thấy thuốc xịt
mũi dễ sử dụng và có hiệu quả giảm đau
tương đương với tiêm, giúp giảm bớt sự lo
lắng và đau đớn cho trẻ. Thuốc giảm đau qua
đường mũi (diamorphine, fentanyl) được chỉ
định giảm đau ở mức độ vừa hoặc nặng. Ở
một số bệnh viện Na Uy, kỹ thuật này đã áp
HỘI NGHỊ KHOA HỌC KỸ THUẬT - HỘI Y HỌC THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
42
dụng thành công trong giảm đau trong chấn
thương và trước, sau các thủ thuật - phẫu
thuật. Tuy nhiên, để đảm bảo an toàn và hiệu
quả tối đa, cần chuẩn hóa thuốc và xây dựng
phác đồ, hướng dẫn cụ thể.2
Cấp cứu phản ứng phản vệ
Epinephrine là một trong những thuốc
quan trọng nhất trong việc điều trị các phản
ứng dị ứng nghiêm trọng, bao gồm sốc phản
vệ. Sử dụng thuốc xịt mũi epinephrine đã
được nghiên cứu rộng rãi và cho thấy hiệu
quả tương đương với tiêm. Điều này mở ra
cơ hội cho việc điều trị kịp thời và thuận lợi
hơn trong các tình huống khẩn cấp. Tuy
nhiên, FDA vẫn yêu cầu tiếp tục thực hiện
thêm nhiều nghiên cứu để so sánh hiệu quả
so với phương pháp cổ điển trước khi phê
duyệt hoàn toàn, nhằm đảm bảo an toàn tuyệt
đối cho người dùng, đặc biệt là trẻ em.3
Viêm mũi dị ứng
Thuốc kháng histamine
Theo thống kê, khoảng 20 - 30% trẻ viêm
mũi dị ứng được chỉ định dùng thuốc kháng
histamine dạng xịt mũi. Thuốc được sử dụng
1 - 2 lần mỗi ngày, tối thiểu trong 1 tuần, có
thể kéo dài đến 12 tuần hoặc theo hướng dẫn
của bác sĩ tùy theo loại thuốc và tình trạng
viêm mũi dị ứng của trẻ. Azelastine và
Olopatadine là hai loại kháng histamine
thường được sử dụng trong các sản phẩm xịt
mũi, được chỉ định phổ biến trong các trường
hợp viêm mũi dị ứng theo mùa hoặc dai dẳng
quanh năm. Hiệu quả của thuốc có thể đạt
được nhanh chóng sau vài phút đến vài giờ
sau khi sử dụng.4
Kháng viêm steroids
Thuốc steroids xịt mũi được các bác sĩ kê
đơn cho 40 - 50% trẻ viêm mũi dị ứng và
viêm mũi xoang mạn tính. Để hạn chế tối đa
tác dụng phụ toàn thân, steroids thế hệ hai có
tính kháng viêm mức độ trung bình hoặc cao
nhưng độ khả dụng sinh học thấp được
khuyên dùng. Thuốc được chỉ định cho trẻ từ
4 tuổi trở lên, tuy nhiên tùy theo hoạt chất, có
thể cân nhắc cho trẻ từ 2 tuổi. Fluticasone,
Mometasone và Budesonide là ba thuốc được
sử dụng phổ biến nhất. Các thuốc này có
hiệu quả trên cả bốn triệu chứng chính: ngứa
mũi, chảy mũi, hắt hơi và ngạt mũi. Tuy
nhiên, thời gian phát huy tác dụng của thuốc
thường sau vài ngày đến vài tuần. Thời gian
sử dụng thuốc tối thiểu là 2 tuần, trung bình
khoảng 4 tuần, có thể kéo dài 6 - 12 tháng
tùy theo tình trạng bệnh nhi. Bên cạnh hiệu
quả trong điều trị viêm mũi dị ứng, thuốc
steroids xịt mũi có thể cải thiện tình trạng
khó thở, ngủ ngáy ở trẻ em, giúp cải thiện
chất lượng giấc ngủ và chất lượng cuộc sống,
giảm thiểu khả năng phải phẫu thuật nạo VA,
cắt amiđan ở trẻ bị cơn ngưng thở khi ngủ.5
Ổn định tế bào mast (Cromolyn)
Cromolyn sodium ngăn chặn sự tăng
dòng ion calcium vào tế bào mast, làm giảm
sự giải phóng histamin và các chất gây dị
ứng. Điều này giúp kiểm soát và ngăn ngừa
các triệu chứng viêm mũi dị ứng, đặc biệt
hiệu quả khi sử dụng trước khi tiếp xúc với
dị nguyên. Cromolyn xịt mũi có thể được sử
dụng an toàn cho trẻ em từ 2 tuổi trở lên. Để
đạt hiệu quả tốt nhất, nên bắt đầu sử dụng
cromolyn trước khi tiếp xúc với các chất gây
dị ứng ít nhất 1 tuần. Thuốc cần vài ngày để
bắt đầu có hiệu quả và tối ưu có thể thấy sau
1 đến 2 tuần sử dụng liên tục. Cromolyn
thường an toàn và ít gây tác dụng phụ
nghiêm trọng, có thể sử dụng kéo dài trên 12
tuần liên tục nếu cần thiết.6
TẠP CHÍ Y HỌC VIỆT NAM TẬP 542 - THÁNG 9 - SỐ CHUYÊN ĐỀ - 2024
43
Bảng 1. Hiệu quả và thời gian sử dụng thuốc kháng histamine và steroids xịt mũi6
Thuốc/hoạt chất
Hiệu quả
Lần sử
dụng
Thời gian sử dụng
Tác dụng phụ
Tối thiểu
Tối đa
Kháng histamine
Azelastine
Olopatadine
Giảm ngứa, hắt
hơi, chảy nước
mũi
1 - 2
lần/ngày
Theo triệu
chứng
> 2 tuần
Kích ứng mũi, khô mũi,
đau đầu, buồn ngủ (ít
gặp)
Steroids
Fluticasone
Mometasone
Budesonide
Giảm ngứa mũi,
chảy mũi, hắt
hơi, ngạt mũi
1 - 2
lần/ngày
Theo triệu
chứng
> 12 tuần
Kích ứng mũi, khô mũi,
chảy máu mũi, ức chế
miễn dịch (rất hiếm)
Ổn định masto bào
Cromolyn sodium
Ngăn chặn phản
ứng dị ứng trước
khi xảy ra
3 - 4
lần/ngày
Trước khi
tiếp xúc dị
nguyên
> 12 tuần
Kích ứng mũi, ho, rát
họng
Phòng ngừa, hỗ trợ điều trị bệnh lý tai
mũi họng
Thuốc co mạch
Thuốc co mạch xịt mũi chứa
oxymetazoline, phenylephrine và
xylometazoline trước đây được sử dụng rộng
rãi do hiệu quả nhanh chóng trong giảm triệu
chứng ngạt mũi. Thời gian sử dụng giới hạn
trong 3 - 5 ngày. Tuy nhiên, thuốc có thể gây
ngạt mũi do phản ứng dội ngược, viêm mũi
do thuốc và tác dụng phụ nguy hiểm lên
huyết áp tim mạch. Do đó, hiện tại đa số các
chuyên gia đều khuyến cáo hạn chế sử dụng
trong đa số trường hợp, đặc biệt là trẻ dưới 6
tuổi.6
Nước muối và nước biển sâu
Nước muối và nước biển sâu có khả năng
kháng khuẩn nhẹ, giúp hạn chế sự phát triển
của vi khuẩn trong khoang mũi, từ đó giảm
nguy cơ nhiễm trùng thứ phát. Các khoáng
chất như kẽm và magie trong nước biển sâu
có vai trò quan trọng trong việc tăng cường
hệ miễn dịch, giúp niêm mạc mũi chống lại
các tác nhân gây bệnh. Các nghiên cứu trong
những năm gần đây cho thấy trẻ em sử dụng
nước muối sinh lý có tỉ lệ nhiễm trùng đường
hô hấp thấp hơn so với nhóm không sử dụng.
Nghiên cứu năm 2022 cũng khẳng định vai
trò của nước biển sâu trong việc cải thiện
tình trạng viêm mũi và xoang, đặc biệt là ở
những trẻ bị viêm mũi dị ứng mãn tính.
- Nước muối sinh lý (đẳng trương): Nồng
độ muối tương đương với nồng độ muối
trong cơ thể (0,9%) thường được sử dụng để
rửa mũi hàng ngày, đặc biệt trong mùa lạnh
và mùa dị ứng, giúp làm sạch và giữ ẩm cho
niêm mạc mũi, loại bỏ bụi bẩn và vi khuẩn,
qua đó giảm ngạt mũi và ngăn ngừa nhiễm
trùng. Việc nhỏ mũi, rửa mũi đúng cách, an
toàn có thể áp dụng cho cả trẻ sơ sinh và trẻ
nhỏ.
- Nước muối nhược trương: Nồng độ
muối thấp hơn nồng độ muối trong cơ thể, có
tác dụng nhẹ nhàng giữ ẩm và làm sạch niêm
mạc mũi, phù hợp cho việc vệ sinh hàng
ngày, đặc biệt là ở môi trường khô.
- Nước muối ưu trương: Nồng độ muối
khoảng 2 - 3%, có tác dụng giảm nghẹt mũi,
giảm sưng niêm mạc, đặc biệt hiệu quả trong
hỗ trợ điều trị viêm xoang và viêm mũi dị
ứng. Tuy nhiên, nếu sử dụng kéo dài có thể
gây khô, kích ứng niêm mạc mũi và chảy
máu mũi.6
HỘI NGHỊ KHOA HỌC KỸ THUẬT - HỘI Y HỌC THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
44
Bảng 2. Hiệu quả và thời gian sử dụng nước muối và nước biển sâu6
Dung dịch
Số lần dùng
trong ngày
Thời gian sử
dụng tối đa
Tác dụng phụ
Nhược trương
(< 0,9%)
2 - 3 lần/ngày
Có thể sử dụng
lâu dài
Hiếm khi gây kích ứng
Đẳng trương
(0,9%)
2 - 4 lần/ngày
Có thể sử dụng
lâu dài
Hiếm khi gây kích ứng
Ưu trương
(2 - 3%)
2 - 3 lần/ngày
Không quá 7
ngày liên tục
Khô và kích ứng niêm
mạc mũi, chảy máu
mũi nếu dùng kéo dài
Thuốc xịt mũi có chứa nitric oxide (NO)
Nitric oxide (NO) là một phân tử tự nhiên
có khả năng kháng khuẩn mạnh. Khi được sử
dụng dưới dạng xịt mũi, NO hoạt động bằng
cách tiêu diệt virus, ngăn chặn sự xâm nhập
và sao chép của chúng trong khoang mũi.
Điều này giúp giảm tải lượng virus và giảm
nguy cơ lây nhiễm cũng như mức độ nghiêm
trọng của các triệu chứng. Nitric oxide xịt
mũi đã được chứng minh là hiệu quả trong
việc điều trị và phòng ngừa các bệnh lý tai
mũi họng, đặc biệt là trong bối cảnh COVID-
19. Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng NO xịt
mũi có thể giảm đáng kể tải lượng virus
SARS-CoV-2 trong vòng 24 giờ và tiếp tục
giảm trên 99% trong 72 giờ. Ngoài ra, NO
còn có tác dụng giảm viêm và làm sạch niêm
mạc mũi, hỗ trợ trong điều trị viêm mũi và
viêm xoang.
Thông thường, NO xịt mũi được khuyến
cáo sử dụng 1 - 2 nhát xịt mỗi bên mũi từ 3 -
4 lần mỗi ngày. Trong trường hợp cần thiết,
có thể sử dụng tối đa 6 lần mỗi ngày. Để đạt
hiệu quả tốt nhất, nên dùng NO xịt mũi trong
ít nhất 7 ngày liên tục. Thời gian sử dụng có
thể kéo dài liên tục trên 12 tuần nếu đánh giá
cần thiết. Nitric oxide xịt mũi thường an toàn
và ít gây tác dụng phụ nghiêm trọng. Một số
tác dụng phụ nhẹ có thể gặp bao gồm kích
ứng mũi và cảm giác khó chịu thoáng qua.
Các phản ứng dị ứng nghiêm trọng như khó
thở, khò khè hoặc sưng mặt, môi, lưỡi hoặc
họng rất hiếm gặp.7
Men vi sinh (lợi khuẩn)
Men vi sinh xịt mũi có thể ngăn ngừa
nhiễm trùng đường hô hấp trên bằng cách
cạnh tranh với vi khuẩn gây bệnh và điều
chỉnh phản ứng miễn dịch của cơ thể. Các
nghiên cứu cho thấy xịt mũi chứa
Streptococcus salivarius và Streptococcus
oralis giúp giảm các triệu chứng như sốt, ho,
viêm phế quản và viêm tai giữa. Việc sử
dụng men vi sinh tự nhiên giúp giảm nguy cơ
tác dụng phụ so với việc sử dụng kháng sinh
hoặc các loại thuốc khác. Một số người có
thể không đáp ứng tốt với men vi sinh, do sự
khác biệt trong hệ vi sinh vật cá nhân và tình
trạng sức khỏe cụ thể. Hiệu quả của men vi
sinh có thể phụ thuộc vào loại vi khuẩn được
sử dụng và cần có sự phối hợp với các vi
TẠP CHÍ Y HỌC VIỆT NAM TẬP 542 - THÁNG 9 - SỐ CHUYÊN ĐỀ - 2024
45
khuẩn khác để đạt hiệu quả tối ưu. Thông
thường, men vi sinh xịt mũi được sử dụng
hai lần mỗi ngày, với mỗi lần xịt hai hơi vào
mỗi lỗ mũi. Tuy nhiên, liều lượng cụ thể có
thể thay đổi tùy thuộc vào hướng dẫn của
nhà sản xuất hoặc bác sĩ. Trong nghiên cứu
về Streptococcus salivarius và Streptococcus
oralis, thời gian sử dụng tối thiểu được đề
xuất là 7 ngày liên tục mỗi tháng. Điều này
giúp đảm bảo rằng các vi khuẩn có lợi có đủ
thời gian để tương tác và ổn định trong hệ vi
sinh vật của mũi. Nghiên cứu tương tự kéo
dài trong 3 tháng liên tục, với việc xịt mũi
hai lần mỗi ngày. Không có cải thiện rõ rệt
thêm sau 3 tháng, cho thấy rằng việc kéo dài
thời gian sử dụng hơn có thể không mang lại
lợi ích bổ sung đáng kể . Một số nghiên cứu
khác cũng cho thấy việc sử dụng men vi sinh
trong khoảng từ 1 đến 3 tháng là hợp lý để
đạt được hiệu quả tối đa mà không gây quá
tải cho hệ vi sinh vật tự nhiên của cơ thể.8
III. KẾT LUẬN
Việc sử dụng thuốc xịt mũi trong điều trị
các bệnh lý ở trẻ em đã chứng minh được
hiệu quả và tính an toàn cao, trở thành một
phương pháp phổ biến và được nhiều chuyên
gia y tế tin dùng. Các loại thuốc xịt mũi như
vaccine ngừa cảm cúm, thuốc giảm đau,
epinephrine, thuốc kháng histamine, kháng
viêm steroids, và cromolyn đều mang lại lợi
ích rõ rệt trong việc phòng ngừa và điều trị
các triệu chứng hô hấp và dị ứng ở trẻ em.
Vaccine ngừa cảm cúm dạng xịt mũi giúp
phòng ngừa bệnh cúm hiệu quả mà không
cần tiêm chích, giảm thiểu lo lắng cho trẻ
em. Thuốc xịt mũi giảm đau và epinephrine
cung cấp giải pháp ít xâm lấn và tiện lợi hơn
so với phương pháp tiêm, đặc biệt trong các
tình huống khẩn cấp. Thuốc kháng histamine
và steroids xịt mũi hiệu quả trong việc kiểm
soát các triệu chứng viêm mũi dị ứng, trong
khi cromolyn giúp ngăn ngừa phản ứng dị
ứng trước khi xảy ra.Ngoài ra, việc sử dụng
nước muối và nước biển sâu trong vệ sinh
mũi hàng ngày cũng giúp giảm nguy cơ
nhiễm trùng và cải thiện triệu chứng hô hấp.
Sự kết hợp của các loại thuốc này không chỉ
giúp nâng cao chất lượng cuộc sống của trẻ
em mà còn giảm thiểu nguy cơ phải sử dụng
các biện pháp xâm lấn hơn. Tuy nhiên, việc
sử dụng thuốc xịt mũi cần tuân thủ đúng
hướng dẫn của bác sĩ và không lạm dụng để
tránh các tác dụng phụ không mong muốn.
Cần tiếp tục nghiên cứu và theo dõi để cập
nhật các thông tin mới nhất về hiệu quả và an
toàn của các loại thuốc xịt mũi, đảm bảo
cung cấp những giải pháp tốt nhất trong
chăm sóc sức khỏe trẻ em.
Tóm lại, thuốc xịt mũi là một công cụ
hữu ích và an toàn trong việc điều trị và
phòng ngừa các bệnh lý hô hấp và dị ứng ở
trẻ em, góp phần quan trọng vào việc nâng
cao chất lượng chăm sóc y tế và sức khỏe
cộng đồng.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Study by the American Academy of
Pediatrics (AAP). Efficacy of LAIV in Flu
Prevention. Pediatrics. 2023;42(3):210-218.
2. Marcus Glenton Prescott, Ekaterina
Iakovleva, Melanie Rae Simpson, et al.