NHỮNG TRANH VẼ VỀ THĂNG
LONG XƯA CỦA NGƯỜI PHƯƠNG
TÂY THẾ KỶ XVII-XVIII
Đoàn voi, ngựa, cờ lọng, Chúa Trịnh ngồi kiệu Kim Long ra khỏi cung,
1 tác phẩm của Danien Tavernier TK 17
Từ cuối thế kỷ XVII Chúa Trịnh Tùng đã mang quân ra đánh Mạc giải
phóng Thăng Long, thống nhất Nam Bắc triều. Chúa Trịnh đã cho sửa
chữa hoàng thành, điện Tây Kinh 1595, Thái miếu 1596. Những đợt
mở rộng ngoài hoàng thành khu vực Kẻ chợ, xây vương phủ với ba tòa
Cung điện, 16 trường lang nối các cung 1630 v.v.. đã tập trung các
phường thợ giỏi để xây dựng. Chính sách mở rộng thương mại với các
nước, kinh tế hàng hóa phát triển là động lực mở mang kinh đô Thăng
Long. Đặt quan hệ buôn bán với Nhật Bản thời kỳ Mạc phủ, đã cứu
đoàn tầu buôn Nhật là Đệ Trang Tả vệ môn năm Hoàng Đinh thứ 11
(1610) bị bão, cứu sống 105 thuyền nhân. Tầu buôn Grol của Hà Lan
đến Thăng Long 1637 và tầu Kievit đến 1642 chở sứ thần của Chúa
Trịnh Tráng sang Batavia trao đổi ngoại giao với Hà Lan. Đây là thời
kỳ lịch sử phát triển diện mạo kinh đô Thăng Long có nhiều cung điện,
chùa tháp đẹp đẽ, lộng lẫy. Sức hấp dẫn của Thăng Long ở thế kỷ XVII
đã có rất nhiều người phương Tây đến đây. Đàng ngoài thường gọi là
xứ Tunquin (Đông Kinh) thời Lê Trịnh, họ đã viết nhiều sách du ký và
vẽ nhiều tranh về kinh đô, Vương phủ, nghi lễ vua chúa khi xuất hành,
đi trận, quân đội, thuyền xe, sinh hoạt nhân dân là những ảnh tư liệu
quý giá lịch sử. Những tranh vẽ tư liệu của nhiều người như A.
Baldinotti (1626), A. de Rohdes (1627 - 1646; Tavernier (1639 - 1645);
Tissanier (1658), Marini v.v.. Đặc biệt là những tranh vẽ của người
Việt về buổi lễ Chầu Vua, Chúa, diễn Võ trường, lễ rước mà S.Baron
cho biết là được vẽ ngay tại chỗ, được Baron sử dụng in trong sách của
ông, những tập du ký có nhiều hình ảnh vẽ về cung điện, lễ nghi, trang
phục phải kể đến “Du ký mới và kỳ thú” của anh em nhà Tavernier là
những thương gia lữ hành, làm việc cho Công ty Đông ấn - Hà Lan
(VOC), theo đạo tin lành. Người em là Daniel Tavernier đã có nhiều
dịp đến Đàng Ngoài (Kẻ Chợ), khi đó là sĩ quan phụ trách hành chính
kế toán trên tàu buôn của Hà Lan (VOC) trong khoảng thời gian từ
1639 - 1645. D. Tavernier đã tiếp xúc với triều đình Chúa Trịnh trên
nhiều góc độ từ quý tộc đến quân sĩ, phong tục tập quán dân chúng của
Vương quốc Đàng Ngoài. Nhiều hình ảnh được vẽ để minh họa theo lối
tả thực trên thực địa như: Hình vẽ Vua (Chúa) ngồi kiệu ra khỏi cung
điện dẫn đầu là đoàn tượng binh 6 con voi xếp hàng đôi, phủ thảm Ba
Tư đến đoàn kỵ binh tiếp đến là Chúa ngồi kiệu Kim Long 12 người
khiêng, hai bên tả hữu 12 tàn lọng, 4 quạt vả. Chúa ngồi trên ngai trong
khoang kiệu rộng có lan can con tiện, mái cong mui lượn sơn son thiếp
vàng oai nghiêm. Theo sau là đoàn vệ binh với voi ngựa, đoàn nghi
trượng, cờ lệnh, hoa công có những dải đuôi cờ dài hàng thước, đoàn
quân nhạc bát âm, trống kèn đi sau kiệu, đoàn lính cẩm y vệ vác súng,
gươm hộ vệ cùng chiêng trống và một viên quan mang theo đồng hồ
nước (là một bình đồng, bên trong thả một chén thủng lỗ để nước ùa
vào, khi đầy nước chén sẽ chìm xuống là đúng 1 canh giờ, tiếng cồng
vang lên). Kiến trúc Vương Phủ đã được Danien Tavemier vẽ khu bến
đá được kè đá trải dài dọc sông Hồng khoảng hàng ngàn mét. Phía
trong một dẫy cung điện lớn hai tầng, nối giữa là một khu hành lang 7
cửa vòng cung, phía trên là tầng lộ thiên như khán đài để đứng xem
duyệt thủy quân, cao lớn bề thế. Hai bên khu vực kiến trúc là hai lầu
kiểu pháo đài hình lục giác, kiến trúc Âu Châu kiểu quân sự có lính
gác. Dưới sông là đoàn thuyền tang, nhà vua (theo lịch sử thì có thể là
Vua Chân Tông mất, Danien Tavernier lúc đó đang ở Thăng Long đã
vẽ và tả lại đám tang rất cặn kẽ các chi tiết nghi lễ). Một bức tranh tang
lễ khác ở đầu thế kỷ XVIII cũng được vẽ với cảnh kiến trúc trải dài ở
một góc rộng hơn với nghi lễ tương tự nhưng có khác về các chi tiết lầu
thuyền Vương Phi, Long Đình, Long xa quàn thi hài nhà vua được
chạm trổ một cách chi tiết, xe chở vàng bạc cũng cầu kỳ, chạm khắc
với một lối bố cục tổng thể và trong trang phục cũng có nhiều điểm
khác nhau. Từ hai bức tranh vẽ trên kiến trúc Vương phủ có thời gian
cách xa nhau khoảng 80 năm đã cho thấy sự hiện hữu của các công
trình kiến trúc tồn tại rất hoành tráng. Một bức tranh vẽ trong sách của
S. Baron cũng đã vẽ lại một đoạn của khu kiến trúc này. Tranh vẽ 2
đám tang được hiện ra bằng hình ảnh nghi lễ hoành tráng và có phong
cách rất riêng ở kinh đô Đại Việt.
1. Dẫn đầu là 2 quan nội thị (hoạn quan) có minh tinh viết tên Vua mất,
công tích và mỗi người mang một ống pháo lửa.
2. Đoàn voi hoàng gia 12 con, 4 con đi đầu có quản tượng, cờ hoàng
gia... (cờ rồng, cờ phượng, cờ Vân Cẩm...)
3. Quan kỵ binh dẫn theo đoàn kỵ binh, gồm 7 hàng đôi trang bị sang
trọng từ dây cương đến yên ngựa Phủ kim tuyến vàng.
4. Long xa chở thi hài Vua do 8 con tuần lộc kéo xe (thời Chúa Trịnh,
có vườn lộc mã gần cung Khánh Thụy - TQV).
5. Đoàn tang gồm Vua mới, anh em nhà vua, đoàn nhạc bát âm, gia
đình hoàng gia, các hoàng tử áo sa tanh mầu tím...
6. Bốn vị đại quan (4 tổng trấn có đồ phúng viếng) cùng các xe chở đồ
tế lễ vàng bạc đem đốt hoặc chôn theo người chết...
7. Đoàn sau cùng là bách quan văn võ, gia đình quý tộc, đi bộ theo
đoàn tang... Ngoài ra còn có những đoàn phục vụ ăn uống cho người đi
đưa tang...
Những tranh vẽ về nhà hát, khu thờ cúng đã làm sáng tỏ nhiều sinh hoạt
quý tộc văn hóa lịch sử xa xưa ở kinh đô.
Năm 2006, một cuộc triển lãm phục dựng 53 bức tranh cổ xưa về kiến
trúc trang phục, thành quách cung điện Thăng Long thế kỷ XVII, XVIII
đã được nhiều người quan tâm do Bộ Văn hóa Thông tin và UBND
Thành phố, Văn phòng kỷ niệm ngàn năm Thăng Long tổ chức tại khu
nhà Rồng, thềm điện Kính Thiên trưng bầy trong gần 1 năm. Triển lãm
được nhiều báo chí, đài truyền hình Việt Nam, Hà Nội ca ngợi khuyến
khích và được các nhà sử học đánh giá cao. Theo Giáo sư Phan Huy
Lê, Lê Văn Lan “Bộ tranh này là nguồn gốc sử liệu, hình ảnh quý giá,
giúp ta hình dung một cách rõ ràng và toàn cảnh hơn về lịch sử Thăng
Long, là những tài liệu hỗ trợ, phục dựng trong sáng tác văn học, nghệ
thuật, sân khấu điện ảnh khi đề cập về lịch sử (Báo nhân dân ngày
13/1/2006).
Ngoài ra còn nhiều tranh của người Việt vẽ tại chỗ cảnh triều nghi vua
Lê, triều phục phủ Chúa, Vua Lê vi hành... Tranh của Marini về thuyền
chiến có trang trí kiểu phương Tây vẽ hình vỏ sò, thiên nga; tranh vẽ
lính thị vệ, quan tiến sĩ tả rõ về trang phục, áo mũ. Tranh thành quách
kinh đô bên sông Hồng cho thấy một kinh đô Thăng Long với nhiều
cung điện, nghi lễ hoành tráng, trang phục, ngựa xe, thuyền rồng, nhiều
kiểu cách lộng lẫy, bằng hình ảnh sống động như lời tả trong các sách
lịch sử. Nhiều du khách phương Tây đến nơi đây ca ngợi Thăng Long -
Kẻ Chợ là một thành phố đẹp nhất Châu á mà tôi thấy hoặc đẹp như
thành Vơnidơ nước Italia với nhiều thuyền bè buôn bán còn đông hơn
gấp bội...
Những hình ảnh tranh vẽ về Thăng Long xưa được nhiều nước phương
Tây như: Hà Lan, Bỉ, Pháp, Anh, Đức, Mỹ lưu giữ cần được tập hợp,
lưu giữ và nghiên cứu là những tài liệu quý giá về nhiều mặt trong lịch
sử Việt Nam ở thế kỷ XVII, XVIII. Những hình ảnh này có giá trị văn
hóa một thời huy hoàng, đẹp đẽ của kinh đô xưa, có tác dụng giáo dục
cho thế hệ trẻ lòng tự hào, tự tin, tình yêu đất nước trong dịp kỷ niệm
ngàn năm Thăng Long - Hà Nội.
Trịnh Quang Vũ
