143
VI NHA – ĐỘC CHT TRONG MÔI TRƯNG
Nguyễn Hữu Vinh 1, Nguyễn Thị Bích Trâm 2
1. Lớp CH21MT01, Trường Đại học Thủ Dầu Một; 2. Trường Đại học Thủ Dầu Một
TÓM TT
Ngày nay, càng nhiều vi nhựa (Microplastics-MPs) được thải vào môi trường do việc sử
dụng và quản lý sản phẩm nhựa chưa phù hợp. Với ngày càng nhiều bằng chứng về ô nhiễm và
mối nguy hiểm của vi nhựa, vi nhựa đã thu hút sự chú ý lớn từ các chính phủ và cộng đồng
khoa học kỹ thuật. Là một loại chất ô nhiễm môi trường mới có khả năng tồn tại lâu dài, vi
nhựa gần đây đã được phát hiện trên nhiều chất nền. Báo cáo này đánh giá những tiến bộ gần
đây trong việc xác định nguồn gốc của vi nhựa, mô tả sự vận chuyển và đường đi của vi nhựa
trong các hệ sinh thái. Bên cạnh đó, nghiên cứu này còn làm sáng tỏ các tương tác của vi nhựa
với các chất ô nhiễm khác trong môi trường cung cấp một cái nhìn mới sâu sắc hơn về các rủi
ro của vi nhựa trong môi trường sinh thái. Các tác động tiêu cực của vi nhựa đối với sinh vật
và sức khỏe môi trường cũng được quan tâm xem xét.
Từ khóa: Microplastics, MPs, vi nhựa.
1. GII THIỆU
Nha có mt ở khắp mọi nơi trong trên tri đt từ các loại bao bì đóng gói, vật dụng trong
gia đình, cho đến các loại quần áo mà chúng ta s dụng hng ngy, … Loại vật liệu này khó bị
phân hủy mà theo thi gian dưi tc động của một số yếu tố như nhiệt độ, độ ẩm, tia cc tím, …
chúng phân ra thành những mảnh vi kích thưc <5mm gọi là hạt vi nha. Gây ra nhiều ảnh
hưởng tiêu cc đến môi trưng và sức khỏe con ngưi. Tuy nhiên, vi nhiều đc tính ưu việt của
nha như: độ dẻo, độ bền cao, trọng lưng nhẹ, không thm nưc, giá thành lại rẻ, … m nhu cầu
s dụng nha ngày càng nhiều, kéo theo ngành công nghiệp sản xut nha cũng pht triển nhanh
chóng để kịp thi đp ứng nhu cầu thị trưng, gây ra một áp lc ln về ô nhiễm rác thải nha.
Nghiên cứu đưc công bố trên tạp chí Môi trưng quốc tế gần đây cho thy ton bộ hnh tinh
dưng như bị ô nhiễm vi nha. Cc nhkhoa học pht hiện cc hạt ny ở khắp mọi nơi họ nhìn
thy, từ tuyết, vùng đt ni Bắc cc cho đến nhiều con sông v đại dương sâu nht. Một nghiên cứu
khc chỉ ra cc hạt vi nha có thể bị gió thổi bay trên ton thế gii (Yujia Xiang và nnk., 2022).
Khoảng 335 triệu tn nha mi đưc sản xut mỗi năm vnhiều trong số đó đưc xả ra môi trưng.
Nghiên cứu đã thu thập cc vi nha rơi trên nóc ta nhchín tầng ở trung tâm London. Điều ny
đảm bảo rằng chỉ có vi nha từ khí quyển đưc thu thập (Phan Xuân Trọng, 2019).
Việt Nam nằm trong top 5 cc nưc trên thế gii xả rc nha ra biển nhiều nht. Trong
khi ti ni lông cũng như cc loại ti t hủy bị cm ở châu Âu, thì ngnh bao bì nha lại đưc
Việt Nam ưu đãi về thuế. Theo báo cáo của Ocean Conservacy năm 2017, Việt Nam được đánh
giá là nước đứng thứ 4 thế giới về lượng rác thải nhựa thải ra môi trường biển với 18.000 tấn
một năm, đứng sau Trung Quốc, Philipines và Indonesia (Jenna R. Jambeck và nnk, 2015). Các
nghiên cứu gần đây về phân bố hạt vi nhựa tại Việt Nam cho thấy môi trường nước các kênh
144
rạch gần các nhà máy trên sông Sài Gòn bị nhiễm bẩn các loại hạt vi nhựa có nguồn gốc từ dệt
may (Lisa Lahens và nnk., 2018). Mức độ nhiễm bẩn vi nhựa trong cát bãi biển tại khu vực
thành phố Vũng Tàu và huyện Gò Công, tỉnh Tiền Giang cũng ở mức khá cao, với thành phần
chủ yếu là các loại nhựa Polyethylene, Polypropylene, Polystyren (Tô Thị Hiền và nnk., 2020).
Hình 1. Việt Nam là một trong năm quốc gia thải rác nhựa ra môi trường biển nhiều nhất
thế giới (Statista, 2010)
2. NGUỒN GỐC CỦA VI NHA
2.1. Ngun gc của hạt vi nhựa trong đất
Nguồn gốc của các hạt vi nha có trong đt có thể phân ra theo nguồn gốc t nhiên và
nguồn gốc nhân tạo, nhưng chủ yếu là nguồn gốc nhân tạo. Các nguồn này bao gồm cht thải
công nghiệp, nông nghiệp hoc có liên quan đến hoạt động sống của con ngưi. Một số con đưng
mà các cht thải này pht tn vo môi trưng đt như: rc thải nha công nghiệp, rác thải nông
nghiệp (bao bì nha, vỏ hộp thuốc trừ sâu, vỏ hộp thuốc bảo vệ thc vật, bón phân hữu cơ, …),
rác thải từ quá trình sinh hoạt của con ngưi (xả rác bừa bãi, vỏ chai nưc ngọt, vỏ hộp đng thức
ăn, …), cc cht thải nha ny đưc thải ra ngoi môi trưng, qua tc động của một số yếu tố như
độ ẩm, nhiệt độ m chng phân tch cơ học thành các mảnh nhỏ hơn, tạo nên các hạt vi nha.
Hình 2. Rác thải nhựa trên mặt đất (vietnamnet.vn, 2019)
145
Ngoài ra, các hạt ny cn đưc thải trc tiếp ra ngoi môi trưng đt cùng vi bùn thải (trc
tiếp). Các nhà máy x lý nưc thải s lắng các hạt nha cùng vi bùn thải, sau đó bùn thải này
đưc thải ra ngoi môi trưng, hay ứng dụng làm phân bón. Theo nghiên cứu của Mahon và cộng
s năm 2017, cc hạt Vi nha đưc phát hiện bên trong bùn thải từ các nhà máy x lý nưc thải
vào khoảng 15.385 hạt/kg (Anne Marie Mahon và nnk., 2016). Ngoài ra theo một số nghiên cứu,
nưc thải từ các hộ gia đình cũng chứa khoảng 627.000 hạt/m3 (Marius Majewsky và nnk., 2016).
2.2. Ngun gc của hạt vi nhựa trong nước
Môi trưng nưc đưc xem là một hệ thống lưu giữ và vận chuyển các hạt vi nha. Nguồn
gốc của các hạt ny trong nưc là vô cùng phong phú. Các loại cht thải nha có kích thưc
ln có thể đưc thải ra trc tiếp vào bên trong nguồn nưc, từ quá trình x lý không đầy đủ, từ
các bãi tập trung rc, nưc thải hộ gia đình hoc do s tht thoát trong các hoạt động nông
nghiệp như thot nưc nông nghiệp, bón phân, … Một cuộc điều tra của Murphy và cộng s
năm 2017, đã pht hiện ra rằng, có khoảng 6,5x107 hạt Vi nha/ngy đưc xả trc tiếp vào
nguồn nưc tiếp nhận từ một nhà máy x lý nưc thải thứ cp ln ở Glasgow, Scotland, trong
khi đó, t lệ x lý các hạt này có thể lên đến 98,41% do đó, có thể nói rằng, nguồn gốc của các
hạt vi nha có liên quan đến các nhà máy x lý nưc thải (Fioon Murphy và nnk., 2017).
Rác thải nhựa ngày càng gây nhiều ảnh hưởng đến môi trường, đặc biệt là các hệ sinh
thái biển và ven biển. Hàng năm đại dương nhận khoảng 4,8 đến 12,7 triệu tấn rác thải nhựa
từ đất liền từ các hoạt động đánh bắt thủy hải sản, du lịch, đặc biệt là lượng rác thải sinh hoạt,
công nghiệp ngày càng gia tăng (Jenna R. Jambeck và nnk., 2015).
Vi nhựa rất phổ biến trong môi trường biển và đại dương, chúng có thể trôi nổi trên bề mặt
đại dương hay lắng đọng trong trầm tích ở khắp các đại dương trên thế giới. Các nghiên cứu gần
đây đã ghi nhận sự xuất hiện của vi nhựa trong cơ thể của nhiều loài cá, rùa hay chim biển, trong
các loài động vật phù du và trong ruột của các loài sinh vật hai mảnh vỏ. Hạt vi nhựa tích lũy
trong cơ thể sinh vật có thể tích lũy thông qua chuỗi thức ăn gây ảnh hưởng đến nhiều loài khác,
kể cả con người. Hơn thế nữa, hạt vi nhựa có thể hấp phụ các chất ô nhiễm hữu cơ, kim loại nặng,
Polyclorinated Biphenyls (PCBs) gây tác động có hại lên nhiều loại động vật và hệ sinh thái
(Frederic Gallo và nnk., 2018). Hải sản l nguồn thc phẩm chứa hạt vi nha phổ biến nht. Bởi
vì cc mảnh nha thưng trôi nổi trên biển v bị c cũng như những sinh vật khc ăn phải. Một
số loi c nhầm lẫn giữa nha v thức ăn dẫn đến tích tụ dần cc cht độc bên trong gan c.
Hình 3. Rác thải nhựa bên trong đại dương (khoahoc.tv, 2019)
146
Theo nghiên cứu của Trương Hữu Dc v đồng nghiệp năm 2020 về thành phần và phân
bố vi nha trong môi trưng trầm tích tầng mt khu vc vịnh Tiên Yên, Quảng Ninh cho thy
nơi đây đã có du hiệu ô nhiễm vi nha trong môi trưng trầm tích. Đc điểm thành phần và số
lưng các hạt vi nha tại đây tương đương vi các khu vc chịu nhiều tc động của ô nhiễm
rác thải nha trên thế gii. Phân tích thành phần hóa học cho thy chúng có nguồn gốc liên
quan đến hoạt động nhân sinh như pht triển đô thị, rác thải sinh hoạt và công nghiệp, nuôi
trồng và đnh bắt thủy hải sản diễn ra trong khu vc (Trương Hữu Dực và nnk., 2020).
2.3. Ngun gc của hạt vi nhựa trong khí quyển
Hình 4. Các hạt nhựa trong không khí (Stopmicrowaste.com, 2017)
Trong những năm gần đây, ngưi ta nhận ra thy rằng càng nhiều các hạt vi nha đưc phát
hiện trong bầu không khí của thành phố. Chúng có nguồn gốc từ bụi đưng, bụi do ma sát lốp xe,
công nghiệp dệt may, từ quá trình chôn lp v đốt rác, hay trong các hoạt động sống hằng ngày.
Một số nghiên cứu cho thy rằng, khi chúng ta git quần áo s giải phóng khoảng 1.900 si trong
một lần git (Mark Anthony Browne và nnk., 2011). Thậm chí, vi kích thưc nhỏ và khối lưng
nhẹ mà các hạt ny đã đưc vận chuyện đến các vùng ngoại ô, các vùng xa xôi.
3. ĐƯNG ĐI CỦA VI NHA
Các cht thải nha một khi đã đưc thải ra ngoi môi trưng, chúng s khó bị phân hủy
hoàn toàn mà chỉ bị phân hủy cơ học (mài mòn) thành những mảnh nha nhỏ hơn vi kích
thưc từ milimet thậm chí l nanomet. Như đã trình by, cc yếu tố môi trưng có liên quan
mật thiết vi nhau, tạo thành một hệ thống thống nht, cho nên các hạt Vi nha có thể xâm nhập
vào nhiều loại môi trưng khác nhau, từ nhiều nguồn khác nhau. Quá trình này có thể chỉ trong
khoảng cách ngắn (tưi phân, cải tạo đt, …) hay trong khoảng cách dài (xói mòn, ra trôi,
nưc mưa chảy trn, …). Một số nhà nghiên cứu đã chứng minh rằng tuần hoàn nhiệt và các
quần thể tảo chìm đã góp phần vào việc vận chuyển và tích tụ Vi nha. Các Vi nha có mật độ
cao, khối lưng nng s dễ dàng lắng đọng trong đt và có khả năng s đưc vận chuyển vào
các lp đt sâu hơn, hay vo sâu trong lng đại dương.
147
Vi nha có thể đưc vận chuyển sâu vo đại dương bởi tuyết. Tuy nhiên, đại dương không
phải l nơi dừng chân cuối cùng, mà chúng s tiếp tục đưc vận chuyển đến nhiều nơi khc
bằng các dòng hải lưu, hay xâm nhập vào chuỗi thức ăn. Cc hạt nhẹ hơn s phát tán vào bên
trong khí quyển, các hạt ny theo mưa v gió s tiếp tục phân tn vo cc môi trưng khác nhau
như đt, nưc, xâm nhập vào chuỗi thức ăn v xâm nhập vo cơ thể ngưi thông qua các loại
rau, thịt c m con ngưi tiêu thụ.
Hình 5. Đường đi của Vi nhựa (Yujia Xiang và nnk, 2022)
4. S TƯƠNG TC CỦA VI NHA VI CÁC TÁC NHÂN Ô NHIỄM KHÁC
Ngày nay, cộng đồng khoa học v ngưi dân đã ngy cng quan tâm đến những tc động
tiêu cc của vi nha đối vi động vật, thc vật, vi sinh vật, con ngưi v môi trưng. Khả năng
tích lũy sinh học và phân hủy sinh học của vi nha cũng đưc phân tích, nghiên cứu kỹ lưỡng.
Ngoi ra cũng có rt nhiều cht ô nhiễm hữu cơ v kim loại nng bên trong môi trưng. Vi nha
s tương tc vi các cht này bằng cách hp phụ và giải phóng, gây ra một số rủi ro nht định
cho môi trưng và sinh thái. Có rt ít thông tin hay nghiên cứu về s tương tc giữa vi nha và
các cht ô nhiễm về mt độc cht và tích tụ. Từ quan điểm độc cht học, tiếp xc đồng thi vi
vi nha và các cht ô nhiễm môi trưng khác có thể gây ra một số đe dọa chưa biết đối vi môi
trưng v con ngưi. Đóng vai tr như một cht mang, vi nha s hp thụ các cht ô nhiễm và
s vận chuyển các cht ô nhiễm xâm nhập vo cc môi trưng khác nhau hay xâm nhập vo cơ
thể sinh vật.
Có nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng vi nha có thể hp thụ các cht ô nhiễm hữu cơ có
trong môi trưng đt vmôi trưng nưc, điều ny đã lm cho nồng độ các cht ô nhiễm hữu
cơ trong vi nha cao hơn gp trăm thậm chí gp ngàn lần so vi nồng độ của cht ô nhiễm hữu
cơ ở môi trưng xung quanh. Hơn nữa, các sinh vật trong quá trình tiếp xúc vi các vi nha đã