ICYREB 2021 | Chủ đề 1: Tăng trưởng kinh tế và Toàn cầu hóa
119
NHỮNG YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG TỚI KHẢ NĂNG TIẾP CẬN THỊ TRƯỜNG CỦA
NÔNG SẢN: NGHIÊN CỨU TRƯỜNG HỢP CỦA CHÈ XANH BẢN VEN
Nguyễn Thu Hà – Nguyễn Văn Đại
Trường Đại học Kinh tế Quốc dân
Tóm tắt
Phát triển thị trường của nông sản là một chủ đề đang được quan tâm hiện nay, nhất
là trong bối cảnh của các nền kinh tế chuyển đổi như Việt Nam. Nghiên cứu này được thực
hiện nhằm phân tích tác động của các yếu tố ảnh hưởng tới khả năng tiếp cận thị trường của
sản phẩm chè xanh. Tác giả sử dụng phương pháp nghiên cứu hỗn hợp, bao gồm: phương
pháp nghiên cứu định lượng với dữ liệu từ 110 quan sát thu được bằng phương pháp khảo sát
bằng bảng hỏi và 06 cuộc phỏng vấn sâu tại bản Ven, huyện Yên Thế. Kết quả nghiên cứu cho
thấy Điều kiện đường xá, Tiếp cận thông tin thị trường, Dịch vụ khuyến nông và Sự liên kết
ảnh hưởng mạnh theo hướng thuận chiều tới tiếp cận thị trường của chè xanh bản Ven, trong
khi đó Tuổi tác động tiêu cực đến tiếp cận thị trường. Trái lại, Trình độ học vấn và khoảng
cách tới thị trường tác động rất yếu, trong khi Giới tính và Sở hữu phương tiện điện tử không
tác động tới khả năng tiếp cận thị trường của sản phẩm này.
Từ khóa: chè xanh bản Ven, khả năng tiếp cận thị trường, thông tin, tiếp cận
FACTORS INFLUENCING MARKET ACCESS OF AGRICULTURAL PRODUCT:
AN EMPIRICAL STUDY IN VEN VILLAGE GREEN TEA
Abstract
Agricultural product market development is one of the topics that is of interest
nowadays, especially in the context of transitioning economies like Vietnam. This study is
conducted to identify the factors that impact market access to Green Tea products. More
specifically, we used a mixture of research methods, comprising quantitative research method
from 110 observations that were collected by questionnaire investigation, and qualitative
research method from 06 depth interviews at Ven village, Yen The district. The findings show
that road conditions, information output market access, extension services, and association
have positive and significant impacts on market access of Ven village green tea, while age
negatively impacts market access. In contrast, market access is less influenced by educational
level and distance to the output market, whereas gender and electronic device ownership
variables are not correlated with Ven village green tea’s market access.
Keywords: Ven village green tea, market access, information, access
120
ICYREB 2021 | Chủ đề 1: Tăng trưởng kinh tế và Toàn cầu hóa
1. Đặt vấn đề
Nông nghiệp đóng vai trò vô cùng quan trọng trong phát triển kinh tế-xã hội, đặc biệt
là đối với các quốc gia đang phát triển. Nó không chỉ giúp đảm bảo an ninh lương thực quốc
gia mà còn là nguồn cung cấp yếu tố đầu vào cho các ngành công nghiệp chế biến. Bên cạnh
đó, phát triển nông nghiệp còn gắn với phát triển nông thôn và giảm nghèo vì phần lớn sinh
kế của người nghèo dựa vào nghề nông (Ahmed & cộng sự, 2016; Markelova & cộng sự,
2009). Như một hệ quả tất yếu trong bối cảnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa ở nhiều quốc gia,
ngành nông nghiệp đang có tỷ trọng giảm đáng kể trong cơ cấu kinh tế. Theo số liệu thống kê
của Ngân hàng thế giới, tỷ trọng nông nghiệp ở Việt Nam chỉ xấp xỉ 14% (Ngân hàng thế
giới, 2019). Ngược lại với xu thế này, một số địa phương tại Việt Nam vẫn lấy phát triển nông
nghiệp làm trọng tâm để phát triển kinh tế-xã hội của địa phương. Huyện Yên Thế, tỉnh Bắc
Giang là một trong những ví dụ điển hình của cách tiếp cận này.
Phát huy được lợi thế về điều kiện đất đai, khí hậu và địa hình, huyện Yên Thế đã xây
dựng và phát triển thành công nhiều mô hình nông nghiệp, tạo ra những thương hiệu được
nhận diện trên thị trường như: gà đồi Yên Thế, dê núi Hồng Kỳ, mật ong rừng Hồng Kỳ,...
Bên cạnh đó, địa phương cũng đang đẩy mạnh phát triển thương hiệu chè xanh bản Ven.
Trong nhiều năm trở lại đây, chè xanh bản Ven là một trong những cây trồng chủ lực của địa
phương, trở thành nguồn sinh kế chính cho nông dân, giúp nâng cao mức sống và giảm
nghèo. Trái ngược với những kết quả hiện có về chứng nhận dựa trên chất lượng (chè xanh
bản Ven được công nhận là sản phẩm đạt tiêu chuẩn 4 sao năm 2019), sản phẩm này vẫn chỉ
chủ yếu được tiêu thụ trên địa bàn huyện Yên Thế và các vùng lân cận. Từ những phân tích
trên đây, câu hỏi nghiên cứu chính mà nhóm nghiên cứu đặt ra là: Những yếu tố nào đã ảnh
hưởng tới khả năng tiếp cận thị trường của sản phẩm chè xanh bản Ven?
Nghiên cứu này có những đóng góp chính sau đây: (1) về đóng góp học thuật, nghiên
cứu này tiếp cận vấn đề nghiên cứu dựa trên phương pháp nghiên cứu hỗn hợp. Điều này cho
phép cung cấp các kết quả sâu sắc hơn về vấn đề nghiên cứu. Ngoài ra, nghiên cứu này tiếp
cận vấn đề của một thương hiệu với sự nhận diện thương hiệu còn thấp – đối lập với sự chứng
thực về tiêu chuẩn kỹ thuật mà sản phẩm đạt được. Cuối cùng, nghiên cứu này có tính tới yếu
tố liên kết trong phát triển thị trường, tuổi tác trong mô hình nghiên cứu; (2) về đóng góp thực
tiễn, trước hết, kết quả của nghiên cứu này trả lời câu hỏi của nhà hoạch định chính sách và
quản lý về hiện tượng khả năng tiếp cận thị trường của nông sản thấp trong điều kiện được hỗ
trợ lớn bởi các bên có liên quan ở trong và ngoài địa phương. Mặt khác, những gợi ý chính
sách từ nghiên cứu này có thể mang tính ứng dụng chính sách cụ thể nhằm thúc đẩy mở rộng
và phát triển thị trường của chè xanh bản Ven nói riêng, và nông sản nói chung.
Nghiên cứu này tập trung phân tích 03 nội dung chính sau đây: thứ nhất là, đánh giá
thực trạng khả năng tiếp cận thị trường của chè xanh bản Ven; thứ hai là, xác định các yếu tố
ảnh hưởng và phân tích mức độ tác động của chúng tới khả năng tiếp cận thị trường; thứ ba
là, đưa ra hàm ý chính sách nhằm tăng cường khả năng tiếp cận thị trường của chè xanh bản
Ven.
ICYREB 2021 | Chủ đề 1: Tăng trưởng kinh tế và Toàn cầu hóa
121
2. Tổng quan nghiên cứu
2.1. Lý thuyết về các nhân tố tác động tới tiếp cận thị trường
Một số học giả như Machete (2004), Mwangi & cộng sự (2015), và Ahmed & cộng sự
(2016) tin rằng khả năng tiếp cận thị trường kém của nông hộ là nguyên nhân chính của hiện
tượng một sản phẩm đạt chuẩn về chất lượng nhưng lại được bán với giá thấp và quy mô thị
trường nhỏ. Nghiên cứu trước đó của Sendal & cộng sự (2007) cũng chỉ ra rằng khả năng tiếp
cận thị trường đầu ra thấp sẽ gây tác động tiêu cực đến tăng lợi nhuận và mức độ cải thiện
chất lượng cuộc sống của các nông hộ, do đó, giảm động lực tham gia thị trường của nông hộ
(A. De Janvry & cộng sự, 1991). Thật vậy, tiếp cận thị trường đóng một vai trò vô cùng quan
trọng trong việc thúc đẩy phát triển nông thôn, giảm nghèo và nâng cao thu nhập (Jayne &
cộng sự, 2010; Cai & cộng sự, 2012; Ahmed & cộng sự, 2016).
Khả năng tiếp cận thị trường đầu ra chịu ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố. Ví dụ như,
Kyaw & cộng sự (2018) và Kuma (2012) kết luận rằng khoảng cách tác động nghịch chiều và
mạnh đến khả năng tiếp cận thị trường. Mặt khác, có những nghiên cứu chỉ ra tiếp cận thị
trường đầu ra chịu tác động mạnh bởi biến giới tính, trong đó, nam giới tiếp cận thị trường tốt
hơn nữ giới (Asfaw & cộng sự, 2012; Sigei & cộng sự, 2014; Kihiu & Amuakwa-Mensah,
2020). Ngược lại, nghiên cứu của La Nguyễn Thùy Dung & Mai Văn Nam (2015) nhận thấy
giới tính không tương quan với khả năng tiếp cận thị trường. Không chỉ vậy, tuổi cũng là một
trong những yếu tố ảnh hưởng mạnh tới khả năng tiếp cận thị trường (Asfaw & cộng sự,
2012; Kassa & cộng sự, 2017; La Nguyễn Thùy Dung & Mai Văn Nam, 2015; Nguyễn Quốc
Nghi & Mai Văn Nam, 2014). Bên cạnh đó, các yếu tố như trình độ học vấn, điều kiện đường
xá, tiếp cận thông tin thị trường, sự liên kết, sở hữu và tiếp cận dịch vụ khuyến nông cũng
được chứng minh rằng tác động thuận chiều và rất mạnh tới khả năng tiếp cận thị trường
(Ahmed & cộng sự, 2016; Apind & cộng sự, 2015; Kuma, 2012; Kassa & cộng sự, 2017;
Kyaw & cộng sự, 2018; La Nguyễn Thùy Dung & Mai Văn Nam, 2015; Mwangi & cộng sự,
2015; Nguyễn Quốc Nghi & Mai Văn Nam, 2014; Onoja & cộng sự, 2014; Siziba & cộng sự,
2011).
Điểm chung trong các nghiên cứu trước đây là xem xét ở các quốc gia đang phát triển
và thường đánh giá khả năng tiếp cận thị trường của nông sản nói chung, thay vì một sản
phẩm cụ thể mang tính địa phương. Thêm nữa, các nghiên cứu này chưa xem xét tới tính liên
kết giữa các bên có liên quan gồm nông hộ, hợp tác xã (HTX) và địa phương. Bên cạnh đó,
các nghiên cứu trong quá khứ cũng chưa xây dựng khung đo lường biến quan sát khả năng
tiếp cận thị trường mà chủ yếu sử dụng biến giả với hai giá trị là 0 và 1 (Ahmed & cộng sự,
2016; Asfaw & cộng sự, 2012; La Nguyễn Thùy Dung & Mai Văn Nam, 2015; Nguyễn Quốc
Nghi & Mai Văn Nam, 2014). Do đó, nghiên cứu này đã sử dụng các biến quan sát đo lường
biến phụ thuộc (khả năng tiếp cận thị trường) và sử dụng thước đo Likert 5 mức độ để có thể
phản ánh rõ ràng, chặt chẽ hơn về mức độ tiếp cận thị trường của chè xanh bản Ven. Cụ thể
là, nghiên cứu xem xét sự ảnh hưởng của 9 nhân tố tới biến phụ thuộc, bao gồm: khoảng cách,
122
ICYREB 2021 | Chủ đề 1: Tăng trưởng kinh tế và Toàn cầu hóa
giới tính, tuổi, trình độ học vấn, tiếp cận thông tin thị trường, điều kiện đường xá, sự liên kết,
sở hữu và tiếp cận dịch vụ khuyến nông.
2.1.1. Tiếp cận thị trường
Theo Nutilus Consultants (Trích dẫn trong Nguyễn Tiến Hùng, 2009, tr.5), tiếp cận thị
trường được định nghĩa là một chuỗi các hoạt động thương mại mà người sản xuất đưa hàng
hóa tiếp cận người tiêu dùng. Một khái niệm khác cho rằng tiếp cận thị trường là việc tìm hiểu
thị trường đầu ra sản phẩm, để nắm bắt được nhu cầu, thị hiếu của người tiêu dùng nhằm mục
đích xây dựng kế hoạch tổ chức sản xuất phù hợp để đáp ứng yêu cầu, mong muốn của khách
hàng một cách tốt nhất (Lưu Thanh Đức Hải, 2007). Như vậy, có thể khái quát rằng: Tiếp cận
thị trường là một quy trình nhiều bước của nhà cung ứng từ xác định thị trường đầu ra đến
đem sản phẩm của mình bán trên thị trường.
2.1.2. Sự hợp tác/ liên kết
Trong quá trình sản xuất và tiêu dùng các mặt hàng nông sản nói chung và chè nói
riêng có hai loại hình liên kết chính là liên kết dọc và liên kết ngang. Liên kết ngang là hình
thức liên kết dưới dạng tổ hợp tác hay hợp tác xã. Liên kết dọc là phương thức liên kết giữa
các chủ thể tham gia trong chuỗi giá trị, từ khâu cung ứng đầu vào đến tiêu thụ sản phẩm. Một
vài hình thức liên kết dọc như tổ hợp tác (THT)/hợp tác xã (HTX) với doanh nghiệp/các đại
lý, nông hộ với thương lái/đại lý/doanh nghiệp/cơ sở chế biến,..... Nếu như liên kết ngang
giúp nông hộ nâng cao kỹ thuật sản xuất, được chỉ sẻ kinh nghiệp và tiếp cận nguồn vốn, thì
liên kết dọc sẽ giúp đảm bảo nguồn cung ứng đầu vào cho quá trình sản xuất và ổn định đầu
ra (Nguyễn Quốc Nghi và Mai Văn Nam, 2014).
Trong nghiên cứu này, nhóm tác giả tập trung vào sự liên kết dọc, đó là sự liên
kết/hợp tác của nông hộ trồng chè với hợp tác xã Thân Trường; ngoài ra còn có sự liên kết với
chính quyền địa phương. Đây là những đối tượng trực tiếp tham gia vào quá trình tìm hiểu thị
trường tiêu thụ, kết nối và mở rộng thị trường tiêu thụ chè xanh bản Ven.
2.1.3. Sở hữu (Đài, TV, điện thoại)
Sở hữu các thiết bị như đài, TV, điện thoại trong nghiên cứu này được đo lường bằng
số thiết bị điện tử mà các đối tượng (nông hộ, cán bộ hợp tác xã, cán bộ huyện) hiện có và
đang sử dụng.
2.1.4. Tiếp cận dịch vụ khuyến nông
Theo nghị định 83/2018/NĐ-CP, “khuyến nông là hoạt động chuyển giao tiến bộ kỹ
thuật, thông tin, truyền bá kiến thức và đào tạo tay nghề cho nông dân nhằm nâng cao năng
lực và hiệu quả sản xuất, kinh doanh nông nghiệp, bảo vệ môi trường và xây dựng nông thôn
mới”. Như vậy, dịch vụ khuyến nông là dịch vụ trong lĩnh vực nông nghiệp, nhằm nâng cao
kiến thức, tay nghề, truyền tải thông tin cho nông hộ thông qua hoạt động đào tạo, bồi dưỡng,
tập huấn.
Trong nghiên cứu bao gồm cả đối tượng được cung cấp dịch vụ khuyến nông (nông hộ
trồng chè) và cả đối tượng cung cấp dịch vụ khuyến nông (cán bộ hợp tác xã và cán bộ
ICYREB 2021 | Chủ đề 1: Tăng trưởng kinh tế và Toàn cầu hóa
123
huyện). Do đó, tiếp cận dịch vụ khuyến nông là việc nông hộ có được tham gia vào các lớp
tập huấn, đào tạo và được thông tin về thị trường tiêu thụ chè xanh hay không. Nếu như đây là
câu hỏi trực tiếp cho nông hộ, thì nó đồng thời cũng là câu hỏi gián tiếp cho cán bộ hợp tác xã
và cán bộ địa phương để đánh giá sự hiệu quả trong việc cung cấp dịch vụ khuyến nông.
2.2. Mô hình nghiên cứu
Nhiều nghiên cứu trước đây đã sử dụng phương pháp nghiên cứu định lượng với mô
hình hồi quy đa biến nhằm xác định các yếu tố tác động tới khả năng tiếp cận thị trường đầu
ra, như nghiên cứu của La Nguyễn Thùy Dung & Mai Văn Nam (2015), Nguyễn Quốc Nghi
& Mai Văn Nam (2014), Ahmed & cộng sự (2016), và Kihiu & Amnuakwa-Mensah (2020).
Dựa trên các nghiên cứu đó, nghiên cứu này xây dựng mô hình hồi quy các yếu tố ảnh hưởng
tới khả năng tiếp cận thị trường của chè xanh bản Ven như sau:
MA=α + β1*DIS + β2*GEN + β3*AGE + β4*EDU + β5*ROAD + β6*INF +
β7*ASS + β8*OWN + β9*EXT + µ
Trong đó: α, β1, β2, β3, β4, β5, β6, β7, β8, β9 là các hệ số; µ là sai số
Theo đó, MA: Khả năng tiếp cận thị trường, DIS: Khoảng cách đến thị trường, GEN:
giới tính chủ nông hộ hoặc HTX, AGE: Tuổi chủ nông hộ hoặc HTX, EDU: Trình độ học vấn
chủ nông hộ hoặc HTX, ROAD: Điều kiện đường xá, INF: Tiếp cận thông tin thị trường,
ASS: Sự liên kết, OWN: Sở hữu ít nhất một trong ba thiết bị đài, TV, điện thoại thông minh,
EXT: Tiếp cận dịch vụ khuyến nông.
3.3. Giả thuyết nghiên cứu
Dựa vào tổng quan các tài liệu nghiên cứu trước đây, nhóm tác giả đã phát triển giả
thuyết nghiên cứu về khả năng tiếp cận thị trường của chè xanh bản Ven như hình 1:
Hình 1. Giả thuyết nghiên cứu về khả năng tiếp cận thị trường của
chè xanh bản Ven
Nguồn: Nhóm tác giả
Giớ i tí nh
Tuổ i
Trí nh đổ hổ c vấ n
Điề u kiề n đướ ng xấ
Khấ nấ ng tiề p cấ n
thi trướ ng
Sư liề n kề t
Sớ hư u (đấ i, TV,
điề n thổấ i)
Khổấ ng cấ ch
Tiề p cấ n thổ ng tin
thi trướ ng