Ảnh hưởng của quản trị công ty đến quản trị lợi nhuận
của các công ty niêm yết Việt Nam
(Đã yêu cầu bổ sung tên bài viết bằng tiếng Anh)
Nguyễn Vân Trâm*
*Khoa Kinh tế và Kế toán, Trường Đại học Quy Nhơn
Tóm tắt
Nghiên cứu này, nhằm kiểm tra mối quan hệ giữa quản trị công ty (QTCT) và hành vi quản trị
lợi nhuận (QTLN). Tác giả sử dụng chỉ số tổng hợp Gov-Score được phát triển bởi Brown and
Caylor (2006), để đo lường chất lượng QTCT thay thế cho việc sử dụng các yếu tố riêng lẻ như
đa số các nghiên cứu trước đây. Dữ liệu được thu thập từ báo cáo tài chính (BCTC), báo cáo
thường niên và báo cáo QTCT của 449 công ty phi tài chính niêm yết trên thị trường chứng
khoán Việt Nam năm 2020. Kết quả nghiên cứu cho thấy, các công ty có chất lượng QTCT cao
hơn sẽ góp phần hạn chế QTLN, thông qua lựa chọn chính sách kế toán.
Từ khóa: quản trị công ty, quản trị lợi nhuận, Gov-Score.
Abstract
The purpose of this study is to examine the relationship between corporate governance and
earnings management. The author used the Gov-Score index developed by Brown and Caylor
(2006) to measure the quality of corporate governance. The data is collected from the financial
statements, annual reports and corporate governance reports of 449 non-financial companies
listed on the stock market of Vietnam in 2020. Research results show that these companies
having a higher quality of corporate governance will contribute to limiting earnings
management.
Keywords: corporate governance, earnings management, Gov–Score.
JEL Classification: M10, M00, M19.
DOI: https://doi.org/10.59006/vnfa-jaa.03202316
1. Giới thiệu
Trong những năm đầu thế kỷ 21, các vụ gian lận kế toán lớn được phát hiện trên thị
trường chứng khoán ở khắp nơi trên thế giới, một lần nữa khẳng định sự tồn tại của những thất
bại về đạo đức, tầm quan trọng của tính minh bạch và độ tin cậy của thông tin tài chính được
cung cấp cho thị trường. Cùng với thực trạng chung đó, các công ty Việt Nam đã có nhiều sai
phạm nghiêm trọng trong quá trình cung cấp thông tin tài chính ra bên ngoài. Nhiều trường hợp
BCTC có sai phạm trọng yếu nhưng kiểm toán không phát hiện được hoặc có sự chênh lệch lợi
nhuận lên hàng trăm tỷ đồng, giữa BCTC trước và sau kiểm toán. QTLN có thể làm giảm chất
lượng lợi nhuận được báo cáo và tính hữu dụng của nó đối với các quyết định đầu tư, do đó làm
giảm niềm tin của nhà đầu tư vào các BCTC. QTLN chịu ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố, trong đó
QTCT được quan tâm nhiều và là vấn đề gây tranh cãi trong những năm gần đây. Vì QTLN đánh
lừa nhà đầu tư, bằng cách cung cấp cho họ thông tin sai lệch về hiệu suất hoạt động thực sự của
công ty, một cơ chế QTCT tốt có thể hạn chế hành vi QTLN (Park & Shin, 2004).
Tại Việt Nam, nhiều cơ chế và cải cách đã được thực hiện nhằm tăng cường hoạt động
giám sát quy trình cung cấp thông tin tài chính và giảm các vấn đề liên quan đến thông tin bất
đối xứng, nâng cao chất lượng QTCT của các công ty niêm yết. Tuy nhiên, chưa có nhiều bằng
chứng về việc liệu cơ chế và cải cách đó có ảnh hưởng tích cực đến thị trường chứng khoán Việt
Nam hay không. Các cuộc khủng hoảng tài chính và các vụ bê bối xảy ra trong những năm gần
đây làm cho sự tin tưởng của các nhà đầu tư giảm sút, rõ ràng đã đặt ra các câu hỏi và lo ngại về
vai trò của các cơ chế đó và hiệu quả của chúng trong môi trường kinh doanh Việt Nam.
Bên cạnh đó, các nghiên cứu kiểm tra mối liên hệ giữa QTCT và QTLN đã sử dụng nhiều
biện pháp đo lường QTCT đơn lẻ khác nhau, như: loại hình kiểm toán viên, sự tồn tại và thành
phần của hội đồng quản trị, ủy ban kiểm toán và quy mô ban giám đốc cùng những yếu tố khác.
Tuy nhiên, QTCT bao gồm nhiều khía cạnh. Cho đến nay, rất ít các nghiên cứu sử dụng các chỉ
số tổng hợp bao gồm tất cả các khía cạnh của QTCT khi kiểm tra mối quan hệ này. Do đó, bài
viết này tiến hành kiểm tra ảnh hưởng của chất lượng QTCT đến hành vi QTLN của các công ty
niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam, trong đó QTCT được đo lường bằng Gov-Score
của Brown and Caylor (2006) .
2. Tổng quan nghiên cứu và giả thuyết
Sự tách biệt giữa quyền sở hữu và quyền kiểm soát trong môi trường kinh doanh hiện đại,
có liên quan chặt chẽ đến sự phát triển của cơ chế QTCT. Theo lý thuyết đại diện, một hệ thống
QTCT thiết lập tốt được kỳ vọng, sẽ giảm chi phí đại diện và gắn lợi ích của người quản lý với
lợi ích của cổ đông, cũng như lợi ích của cổ đông đa số với lợi ích của cổ đông thiểu số. Nói
cách khác, các quy định về QTCT được cho là sẽ hạn chế động cơ của nhà quản lý. Điều này dẫn
đến, chất lượng BCTC cao hơn. Các nghiên cứu trước đây cung cấp bằng chứng cho thấy rằng,
các nhà quản lý tham gia vào việc QTLN để đáp ứng các ngưỡng thu nhập nhất định như thay
đổi thu nhập tích cực, thu nhập tích cực nhỏ, dự báo thu nhập của nhà phân tích,… Các cơ chế
QTCT tốt, đảm bảo nhà quản lý tuân thủ các chuẩn mực kế toán hiện hành, làm tăng độ tin cậy
cho các BCTC. Các nghiên cứu học thuật đã phát hiện ra mối liên hệ giữa yếu kém trong QTCT
và chất lượng BCTC kém, thao túng lợi nhuận, gian lận BCTC và kiểm soát nội bộ yếu hơn
(Beasley, 1996; DeFond & Jiambalvo, 1994). Theo hướng này, QTCT hỗ trợ các nhà đầu tư
bằng cách điều chỉnh mục tiêu quản lý phù hợp với mục tiêu của cổ đông. Qua đó, nâng cao độ
tin cậy của thông tin tài chính và tính toàn vẹn của BCTC.
QTLN là sự can thiệp có mục đích trong quá trình BCTC ra bên ngoài, nhằm thu được lợi
ích cá nhân cho cổ đông hoặc nhà quản lý (Schipper, 1989). QTLN che giấu các kết quả tài
chính, vị trí của doanh nghiệp và che khuất các sự kiện mà các bên liên quan nên biết (Loomis,
1999). Vào năm 1999, Tổ chức Hợp tác và Phát triển kinh tế (OECD - Organization for
Economic Cooperation and Development) đã xuất bản một tài liệu mang tên “Các nguyên tắc
QTCT” (OECD Principles of Corporate Governance), trong đó đưa ra một định nghĩa chi tiết
hơn về QTCT, như sau: “QTCT là những biện pháp nội bộ để điều hành và kiểm soát công ty
[…], liên quan tới các mối quan hệ giữa ban giám đốc, HĐQT và các cổ đông của một công ty
với các bên có quyền lợi liên quan. QTCT cũng tạo ra một cơ cấu để đề ra các mục tiêu của công
ty và xác định các phương tiện để đạt được những mục tiêu đó, cũng như để giám sát kết quả
hoạt động của công ty”.
Hầu hết, các nghiên cứu thảo luận về mối quan hệ giữa QTLN và QTCT bằng cách sử
dụng các yếu tố QTCT riêng lẻ, cụ thể là các đặc điểm của hội đồng quản trị, ủy ban kiểm toán
và cấu trúc sở hữu. Một cách tiếp cận khác là sử dụng chỉ số QTCT tổng hợp, tập trung vào tính
chất đa chiều của QTCT. Tuy chỉ có một số ít công trình nghiên cứu tiếp cận theo hướng này,
nhưng đã chứng minh rằng các công ty có chất lượng QTCT kém có xu hướng QTLN nhiều hơn
các công ty có chất lượng QTCT cao. Shen and Chih (2007) đã nghiên cứu tác động của QTCT
đối với QTLN ở 9 quốc gia châu Á. Sử dụng chỉ số QTCT do Credit Lyonnais Security Asia xây
dựng, các tác giả kết luận rằng, các doanh nghiệp có QTCT yếu có xu hướng tiến hành QTLN
nhiều hơn. Jiang, Lee, and Anandarajan (2008) kiểm tra mối quan hệ giữa QTCT và chất lượng
lợi nhuận của các công ty trong những năm 2002, 2003 và 2004 từ thị trường Mỹ. Trong đó,
nhóm tác giả đo lường QTCT bằng chỉ số Gov-Score của Brown and Caylor (2006), chất lượng
lợi nhuận bằng biến kế toán dồn tích có thể điều chỉnh. Họ tìm thấy bằng chứng về một mối quan
hệ ngược chiều đáng kể, cụ thể là mức QTCT cao hơn có liên quan đến biến kế toán dồn tích có
thể điều chỉnh thấp hơn và chất lượng lợi nhuận cao hơn. Bekiris and Doukakis (2011) xem xét
mối liên hệ giữa QTCT và QTLN dồn tích, bằng cách sử dụng chỉ số QTCT bao gồm 55 yếu tố
QTCT riêng lẻ thuộc 5 khía cạnh QTCT, cụ thể là: hội đồng quản trị, kiểm toán, thù lao, quyền
cổ đông và minh bạch.
Dựa trên mẫu của các công ty niêm yết trên Sàn Chứng khoán Athens, Milan và Madrid
năm 2008, họ tìm thấy mối quan hệ ngược chiều QTCT và QTLN. Nghiên cứu của Abbadi,
Hijazi, and Al-Rahahleh (2016) xem xét ảnh hưởng của chất lượng QTCT đến QTLN của tất cả
các công ty dịch vụ và công nghiệp niêm yết trên thị trường chứng khoán Jordan, trong giai đoạn
2009 - 2013. Chất lượng QTCT được đo lường dựa trên chỉ số tổng hợp từ 10 tiêu chuẩn thuộc 4
nhóm hội đồng quản trị, các cuộc họp hội đồng quản trị, ủy ban kiểm toán, đề cử và bồi thường.
Những phát hiện của nghiên cứu này chỉ ra rằng, mức độ QTLN được đo lường bằng các khoản
tích luỹ tùy ý, bị ảnh hưởng tiêu cực bởi chất lượng QTCT.
Trên cơ sở lý thuyết đại diện và các nghiên cứu trước, tác giả đưa ra giả thuyết:
H1: công ty có chất lượng QTCT càng cao thì mức độ QTLN càng thấp.
3. Phương pháp nghiên cứu
3.1. Dữ liệu nghiên cứu
Mẫu của nghiên cứu này, bao gồm 449 công ty phi tài chính niêm yết trên thị trường
chứng khoán Việt Nam năm 2020. Các công ty hoạt động trong lĩnh vực tài chính, ngân hàng,
bảo hiểm và các quỹ đầu tư bị loại trừ, vì quy mô lĩnh vực hoạt động của các đơn vị này có sự
khác biệt với các doanh nghiệp khác và có sự khác biệt về chính sách quản lý của Nhà nước. Các
công ty không cung cấp đủ BCTC, báo cáo thường niên và báo cáo tình hình QTCT trong năm
2020 cũng bị loại trừ. Dữ liệu về QTLN và các biến kiểm soát được thu thập từ các BCTC, báo
cáo thường niên và báo cáo tình hình QTCT của các công ty niêm yết trên HOSE và HNX. Các
báo cáo này, được cung cấp bởi công ty cổ phần FiinGroup và trang Vietstock.vn. Dữ liệu về chỉ
số QTCT được thu thập bằng tay, từ điều lệ, báo cáo thường niên, báo cáo quản trị, nghị quyết
đại hội đồng cổ đông, nghị quyết họp hội đồng quản trị, BCTC của doanh nghiệp.
3.2. Mô hình nghiên cứu
Để xem xét ảnh hưởng của QTCT đến mức độ QTLN của nhà quản lý tại các công ty
niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam, tác giả xây dựng mô hình hồi quy, như sau:
DAit = α0 + α1Gov-Score it + α2LEVit + α3ROAit + α4SIZEit + εit
Trong đó:
DAit là biến kế toán dồn tích có thể điều chỉnh đại diện cho QTLN, thông qua lựa chọn
các chính sách kế toán và ước tính kế toán.
Gov-Score là chỉ số chất lượng QTCT, được phát triển bởi Brown and Caylor (2006).
Biến kiểm soát gồm 03 biến là: đòn bẩy tài chính (LEV); lợi nhuận trên tổng tài sản
(ROA) và quy mô công ty (SIZE).
3.3. Đo lường các biến
3.3.1. Đo lường chất lượng QTCT
Các nhà nghiên cứu học thuật cũng như các công ty thương mại, đã xây dựng nhiều chỉ số
để đo lường chất lượng QTCT. Tuy nhiên, chỉ số Gov-Score của Brown and Caylor (2006) được
đánh giá, có phạm vi rộng hơn nhiều đối với các yếu tố QTCT và bao gồm nhiều doanh nghiệp
hơn, năng động hơn và phản ánh nhiều hơn những thay đổi trong môi trường QTCT (Jiang et al.,
2008). Bên cạnh đó, chỉ số này có nhiều ưu điểm trong đánh giá chất lượng QTCT như: bộ tiêu
chuẩn thu gọn về số lượng nhưng lại mở rộng về phạm vi đánh giá, so với bộ tiêu chí của ISS
hay IRRC và nó phù hợp với nền kinh tế chuyển đổi như Việt Nam. Do đó, tương tự như Jiang et
al. (2008), trong nghiên cứu này, tác giả sử dụng chỉ số Gov-Score để đo lường chất lượng
QTCT.
Gov-Score được tính bằng tổng trọng số bằng nhau của 51 tiêu chuẩn thuộc 8 nhóm nhân
tố, nó phản ánh cả các đặc điểm QTCT bên trong và bên ngoài. Các nhóm nhân tố chủ yếu, bao
gồm: kiểm toán, HĐQT, điều lệ, trình độ của TV HĐQT, thù lao điều hành và thù lao cho thành
viên HĐQT, quyền sở hữu, những sự thực thi tiến bộ và tình trạng sáp nhập. Như vậy, về lý
thuyết, Gov-Score có giá trị từ 0 – 51; giá trị Gov-Score càng lớn thì chất lượng QTCT càng cao.
Gov-Score bằng 0, nghĩa là doanh nghiệp không công bố bất kỳ chỉ mục nào về chất lượng
QTCT. Gov-Score bằng 51, nghĩa là doanh nghiệp công bố đầy đủ 51 chỉ mục về chất lượng
QTCT.
Bảng 1: Tiêu chuẩn đo lường chỉ số Gov-Score
Nhóm
chỉ
mục
STT
Nội dung chỉ mục
Kiểm
toán
1
BKS chỉ bao gồm các TV HĐQT độc lập bên ngoài
2
Các kiểm toán viên được phê chuẩn tại cuộc họp thường niên gần nhất
3
Phí tư vấn trả cho kiểm toán viên ít hơn phí kiểm toán trả cho kiểm toán viên
4
Công ty có chính sách chính thức về luân phiên kiểm toán viên
HĐQ
T
5
Các TV HĐQT trả lời các đề xuất của cổ đông trong vòng 12 tháng sau đại hội cổ
đông
6
CEO không làm việc cho hơn hai HĐQT của các công ty đại chúng khác
7
Tất cả các TV HĐQT tham dự ít nhất 75% cuộc họp HĐQT hoặc có lý do chính
đáng cho sự vắng mặt
8
Quy mô HĐQT tối thiểu là 6 và không có quá 15 TV
9
Không có cựu CEO nào làm việc cho HĐQT
10
CEO không nằm trong danh sách có một “giao dịch với bên liên quan” trong
tuyên bố ủy quyền
11
HĐQT được kiểm soát bởi hơn 50% TV độc lập bên ngoài
12
Tiểu ban thù lao chỉ bao gồm các TV độc lập bên ngoài
13
Chức danh CEO và chủ tịch HĐQT được tách biệt hoặc TV HĐQT dẫn đầu được
định rõ
14
Các cổ đông bầu chọn các TV HĐQT để lấp các vị trí trống
15
Các TV HĐQT được bầu hàng năm
16
Cần có sự chấp thuận của cổ đông khi thay đổi quy mô HĐQT
17
Tiểu ban đề cử chỉ bao gồm các TV độc lập bên ngoài
18
Tiểu ban quản trị họp ít nhất một lần trong năm
19
Cổ đông có quyền bỏ phiếu cộng dồn khi lựa chọn TV HĐQT
20
Hướng dẫn cho HĐQT có trong mỗi tuyên bố ủy nhiệm
21
Có chính sách yêu cầu các TV HĐQT bên ngoài không đảm nhiệm vị trí TV
HĐQT cho hơn 05 HĐQT khác
Điều
lệ
22
Biểu quyết theo đa số giản đơn là bắt buộc để thông qua một vụ sáp nhập (không
phải đại đa số)
23
Công ty hoặc không có "chiến lược thuốc độc" hoặc một "liều thuốc độc" được cổ
đông chấp thuận
24
Cổ đông được phép triệu tập các cuộc họp đặc biệt
25
Biểu quyết theo đa số tuyệt đối là bắt buộc để để sửa đổi điều lệ (không phải đại
đa số)
26
Các cổ đông có thể biểu thị sự đồng ý bằng văn bản, và không yêu cầu tất cả cổ
đông đều đồng ý
27
Công ty không được phép phát hành cổ phiếu ưu đãi không ghi danh
28
HĐQT không thể sửa đổi điều lệ mà không có sự chấp thuận của cổ đông hoặc chỉ
có thể làm như vậy trong những trường hợp hạn chế
Trình
độ
HĐQ
T
29
Có ít nhất 01 TV HĐQT đã tham gia vào chương trình đào tạo TV HĐQT được
công nhận
Thù
lao
điều
hành
và thù
lao
cho
TV
HĐQ
T
30
Không tồn tại sự "đan xen" giữa các TV trong tiểu ban thù lao
31
Những người không phải là lao động của công ty không tham gia vào kế hoạch
lương hưu của công ty
32
Việc tái định giá quyền chọn không xảy ra trong vòng 03 năm trở lại đây
33
Các kế hoạch khuyến khích bằng cổ phiếu được thực thi với sự tán thành của cổ
đông
34
Các TV HĐQT nhận toàn bộ hoặc một phần thù lao của họ bằng cổ phiếu
35
Công ty không cung cấp bất kỳ khoản vay nào cho các nhà quản trị để thực thi các
quyền chọn
36
Lần cuối cùng cổ đông bỏ phiếu thông qua một kế hoạch thù lao, và mức này
không bị cho là quá cao
37
Tỷ lệ quyền chọn mua trung bình được đưa ra trong 3 năm trở lại đây trên cổ
phiếu đang lưu hành không vượt quá 3%
38
Việc tái định giá quyền chọn bị cấm
39
Công ty có chính sách hợp lý về xác định chi phí cho các kế hoạch quyền chọn
Quyền
sở
hữu
40
Tất cả các TV HĐQT có hơn 01 năm làm việc cho HĐQT đều sở hữu cổ phần
41
Tỷ lệ sở hữu cổ phiếu của nhà quản trị và TV HĐQT tối thiểu là 1% nhưng không
vượt quá 30% tổng số cổ phiếu đang lưu hành
42
Các nhà quản trị phải tuân theo các hướng dẫn về sở hữu cổ phần
43
Các TV HĐQT phải tuân theo các hướng dẫn về sở hữu cổ phần
Thực
thi
tiến
bộ
44
Tồn tại quy định về độ tuổi nghỉ hưu bắt buộc đối với TV HĐQT
45
Hiệu suất của HĐQT được đánh giá thường xuyên
46
Tồn tại một kế hoạch CEO kế nhiệm được HĐQT phê duyệt
47
HĐQT có các cố vấn bên ngoài
48
Các TV HĐQT bị buộc xin thôi việc khi có thay đổi tình trạng công việc
49
Các TV HĐQT bên ngoài họp mà không có mặt CEO và công bố số lần họp của
họ
50
Tồn tại giới hạn về nhiệm kỳ của TV HĐQT
Tình
trạng
sát
51
Sát nhập trong tình trạng không có bất kỳ điều khoản chống tiếp quản nào